باۋىرجان بەرىكۇلى. اردىڭ ءىسىن ارزانداتپايىق
قازىر ءبىر اقىننىڭ ءبىر ولەڭى تۇگىلى ءبىر سوزىنە سىن ايتساڭ، ونى تۇتاسىمەن جوققا شىعارىپ وتىر دەپ ءتۇسىنىپ قالاتىندار دا بار. ول - دۇرىس ەمەس. «ادەبيەت - اردىڭ ءىسى»، «ادەبيەت - ادەپ، ۇيات» دەگەن ءسوز بار. ادەبيەتتە ادەپ ساقتايىق، ۇيات بولماسىن. سىنعا تۇسىنىستىكپەن قارالىق. ارينە، جاڭىلمايتىن جاق جوق. سونىمەن قاتار: «سىن تۇزەلمەي - ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەندى دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءتىل تازالىعىن اقىندار ساقتاماعاندا كىم ساقتايدى؟! ءتىل مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدا قالامگەرلەردىڭ ءرولى ەرەكشە. ەندەشە، قولىنا قالام ۇستاعان جاس قالامگەرلەرىمىزدىڭ شىعارمالارىنا سىن كوزبەن قاراعانىمىز بۇرىس بولماس، اعايىن.
«ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەگەن ماعىنالى ءسوزدىڭ ولەڭگە دە قاتىسى بار. پوەزيادا تەتىگىن تاپپاي قولدانىلعان ءبىر ءسوزدىڭ ءوزى جوعارىداعى ماقالعا قانشالىقتى قاتىستى ەكەنىن دالەلدەي الادى. سەبەبى، ءار ءسوزدى ءوز ورنىمەن قولدانا ءبىلۋ - ەرەكشە ەلدە جوق دارىندىلىقتى قاجەت ەتپەيدى، تەك ساۋ اقىلمەن «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋدى»، ۇنەمى جۇرەك كوزىمەن ءۇڭىلىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى.
سوزىمىزگە ارقاۋ بولعالى وتىرعان - الماس تەمىرباي، اقبەرەن ەلگەزەك، بولات شاراحىمباي، ءنازيرا بەردالى، اسىلزات ارىستانبەكقىزى سەكىلدى اقىنداردى وقىرمان قاۋىم جاقسى تانيدى دەپ بىلەمىز.
قازىر ءبىر اقىننىڭ ءبىر ولەڭى تۇگىلى ءبىر سوزىنە سىن ايتساڭ، ونى تۇتاسىمەن جوققا شىعارىپ وتىر دەپ ءتۇسىنىپ قالاتىندار دا بار. ول - دۇرىس ەمەس. «ادەبيەت - اردىڭ ءىسى»، «ادەبيەت - ادەپ، ۇيات» دەگەن ءسوز بار. ادەبيەتتە ادەپ ساقتايىق، ۇيات بولماسىن. سىنعا تۇسىنىستىكپەن قارالىق. ارينە، جاڭىلمايتىن جاق جوق. سونىمەن قاتار: «سىن تۇزەلمەي - ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەندى دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءتىل تازالىعىن اقىندار ساقتاماعاندا كىم ساقتايدى؟! ءتىل مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدا قالامگەرلەردىڭ ءرولى ەرەكشە. ەندەشە، قولىنا قالام ۇستاعان جاس قالامگەرلەرىمىزدىڭ شىعارمالارىنا سىن كوزبەن قاراعانىمىز بۇرىس بولماس، اعايىن.
«ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەگەن ماعىنالى ءسوزدىڭ ولەڭگە دە قاتىسى بار. پوەزيادا تەتىگىن تاپپاي قولدانىلعان ءبىر ءسوزدىڭ ءوزى جوعارىداعى ماقالعا قانشالىقتى قاتىستى ەكەنىن دالەلدەي الادى. سەبەبى، ءار ءسوزدى ءوز ورنىمەن قولدانا ءبىلۋ - ەرەكشە ەلدە جوق دارىندىلىقتى قاجەت ەتپەيدى، تەك ساۋ اقىلمەن «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋدى»، ۇنەمى جۇرەك كوزىمەن ءۇڭىلىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى.
سوزىمىزگە ارقاۋ بولعالى وتىرعان - الماس تەمىرباي، اقبەرەن ەلگەزەك، بولات شاراحىمباي، ءنازيرا بەردالى، اسىلزات ارىستانبەكقىزى سەكىلدى اقىنداردى وقىرمان قاۋىم جاقسى تانيدى دەپ بىلەمىز.
ەندى كەزەكتە وسىنداي اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنە قاتىستى وي-پىكىرىمىزدى ورتاعا سالايىق. وسىعان وراي تاعى دا ءبىر ەلەكتەن وتكىزەتىن جايتتارعا بايلانىستى ءوز ويىمىزدى بۇگىپ قالعاندى، ۇندەمەي قويا سالعاندى ءجون كورمەدىك. سونىمەن، زامانداستارىمىزدىڭ شىعارماشىلىق اۋىلىنا ساياحات جاساپ كورەلىك.
ماسەلەن، جىرسۇيەر قاۋىمعا ەسىمى بەلگىلى ءنازيرا بەردالىنىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىنا نازار اۋدارىپ قاراڭىزشى («ءوزىم جايلى»):
«ءوزىم جايلى ايتار بولسام
ءبىر ولەڭگە سىيا ما؟
مەن - اعاشپىن، جايقالعان سان،
تامىر جايعان قياعا». (؟)
نەگىزىنەن قازاقتا «تامىرى تەرەڭ جايىلعان»، «تامىرى تەرەڭگە كەتكەن» دەگەن ءسوز بار. ارىگە بارماي-اق، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ: «بۇتاقتارىم - بيىكتە، تامىرلارىم - تەرەڭدە» دەگەن ءسوزىن دە دالەل رەتىندە الساق تا بولادى. تامىر قياعا جايىلمايدى. سوندىقتان دا اقىن بۇل جەردە «تامىر جايعان قياعا» دەگەن ءسوزدى دۇرىس قولدانباعان.
ن.بەردالى مىنا ءبىر ۇسىنىسىمىزعا قالاي قارار ەكەن؟ ماسەلەن، ول جوعارىداعى ولەڭ جولدارىن:
«ءوزىم جايلى ايتار بولسام
سىيا ما ءبىر ولەڭگە؟
مەن - اعاشپىن، جايقالعان سان،
تامىر جايعان تەرەڭگە»، -
دەسە قالاي بولار ەدى؟
ۇزبەي ىزدەنگىش، دارىندى اقبەرەن ەلگەزەك:
جاننىڭ شەتىن (؟) ءىلبي باسىپ، جيەكتەپ،
مۇڭ ورنەگىن ويۋلايدى اقشامدار. (؟)
كوكجيەكتە ىڭىرلەردى (؟) يەكتەپ،
اۋىسادى الما-كەزەك اسپاندار, - (؟)
دەگەن ەكەن. بىراق وسى شۋماقتاعى «اسپاندار، اقشامدار، ىڭىرلەر» ۇعىمى دۇرىس بەرىلگەن دەپ ويلايسىز با؟ ادەتتە اسپاننىڭ ارعى بەتىندەگى تىلسىمدى «ون سەگىز مىڭ عالام» نەمەسە «جەتى قات كوك» دەپ ايتپايتىن با ەدىك؟ اسپاندار، اقشامدار، ىڭىرلەر دەۋ - قالىپتاسقان ۇعىم-تۇسىنىككە قايشى، ءتىپتى ۇلتتىق تىلدىك نورماعا ساي كەلمەيدى عوي؟
اقىن ۇلاعات حانزادانىڭ ولەڭدەرىندە دە ءبىراز وي قايشىلىقتار ۇشىراسادى. ماسەلەن، ونىڭ «جۇرەك جاسى» دەگەن ولەڭىندە:
كوڭىلىم مۇزدى جارىپ، تاستى ەرىتكەن،
الاقۇيىن قاسىرەتتەن قاشتى ءوڭىم.
كوكىرەكتىڭ كۇمبەزىن جاس كەڭىتكەن،
تۇيسىگىمنىڭ تابانىمەن تاس كۇرەدىم, - (؟)
دەگەن ەكەن. بىرىنشىدەن، تۇيسىكتىڭ تابانى (؟) بولا ما، ەكىنشىدەن، ادام تابانمەن (؟) تاس كۇرەي مە ەكەن؟.. قانشا تۇسىنۋگە تىرىسساق تا، ءارى وقىپ، بەرى وقىپ كورسەك تە، بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىن ەش تۇسىنە المادىق.
ال، ولەڭسۇيەر قاۋىمعا ەسىمى جاقسى تانىس اقىن اسەل سالىقتىڭ:
قۋانتىپ الاسىڭ دا جىلاتاسىڭ،
تىم اۋىر ءبىر مەن ءۇشىن بۇل ءادىسىڭ.
نەلىكتەن كەلىپ تۇرسىڭ كەتىپ قالماي,
ءبىر جولا ومىرىمنەن قۇراق ۇشسىن، - (؟)
دەگەن ولەڭ شۋماعىنان ءسىز نە ءتۇسىندىڭىز؟ («اق جاۋىن تەكتەس جانارىم»، 20-بەت). وسى شۋماقتاعى سوڭعى ءۇشىنشى جول مەن ءتورتىنشى جولدارداعى وي ءبىر-بىرىمەن ءتىپتى قابىسپاي تۇر ەمەس پە؟
تاقىرىبى «مەن سول ءبىر كەز» دەگەن ولەڭىندە:
مەن سول ءبىر كەزدە ءوزىڭدى شىن ءسۇيىپپىن،
ارماننىڭ كوركەم باعىندا بىرگە ءجۇرىپپىن.
جاڭبىرمەنەن قوسىلا كوزدىڭ جاسى
كوكىرەكتەن توگىلەرىن بىلمەپپىن... -
دەپتى. قۇددى پوەزيا ەمەس، پروزا وقىپ وتىرعانداي ءارى-ءسارى اسەر الادى ەكەنسىز.
ال «سىرىمدى ەشكىم كورمەسىن» دەگەن ولەڭىندە:
ءسوندىرىپ الماي ساۋلەسىن،
باسىپ كەت، قالقام، پەرنەسىن.
جاسىرىپ جاننان جاسقاعان
سىرىمدى ەشكىم كورمەسىن, - (؟)
دەپ جىرلاعان ەكەن. بۇل جەردە اقىن «سىرىمدى ەشكىم سەزبەسىن»، «ءحالىمدى ەشكىم كورمەسىن» دەپ جازسا دۇرىس، تۇسىنىكتى بولار ەدى دەپ ويلايمىز.
ەندى جاس اقىن دينارا مالىكوۆانىڭ ولەڭدەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرسەك:
تاعى ءبىر شىلىمنىڭ سورابى،
بوس قالعان قورابى...
دۇنيە تۇتىنگە تۇنشىعىپ،
ءبۇرسيىپ توڭادى...
***
كوزدەرىڭنەن قۇلاعاندا كىرپىگىڭ،
كوكتە جۇرگەن ەكەنبىز...
ۇمىتىنە ۇزىلگەندە ءۇرپىنىڭ، (؟)
اداسقانبىز ەكەۋمىز... -
دەگەن ەكەن. مۇنداي ولەڭدەردى دينارا مالىكوۆا جازعان دەگەنگە مۇلدەم سەنگىڭ كەلمەيدى. شىلىمنىڭ سورابى دەگەن نە ءسوز؟ «ۇمىتىنە ۇزىلگەندە ءۇرپىنىڭ» دەگەن سوزدەن ءسىز بىردەڭە ۇقتىڭىز با؟ بۇلاي «كۇردەلى» جازۋ (تەك وقۋشى قاۋىمدى كوپ اۋرەگە سالاتىنى بولماسا) - اسقان تالانتتىلىقتى ءتىپتى دە كەرەك ەتپەيدى. بۇل دا («ۇمىتىنە ۇزىلگەندە ءۇرپىنىڭ») انەبىر جىلدارى ءبىر جاس اقىننىڭ «شابىت» حالىقارالىق جىر سايىسىنا قاتىسىپ، ورىن العان ولەڭىندەگى «ميىمنىڭ ىشىندە مىسىقتار مياۋلاپ» دەگەنى سەكىلدى ءسوز تىركەستەرىنىڭ قاتارىن تولىقتىرعانى بولماسا، تالعامپاز جىرسۇيەر قاۋىم ءۇشىن ەشقانداي دا جاڭالىق ەمەس.
ءبىز سونىمەن قاتار، ادەبيەتتە الاتىن ورنى ەرەكشە، رۋحشىل اقىن بولات شاراحىمبايدىڭ دا ءمۇلت كەتكەن جەرلەرىن ايتپاۋدى ءجون كورمەدىك. ول بىلاي دەيدى:
«سۇلەيمەن ابىز سۋ يە!
ءبىر قۇيشى! قانسىن سىلەسى! (؟)
كۇرمەۋگە كەلمەي دۇنيە،
وگەيسىپ تۇرعان بۇ نەسى؟!.»
مۇنداعى «سىلەسى» دەگەن ءسوز ولەڭ شۋماعىنىڭ سوڭعى جولىندا تۇرعان «بۇ نەسى» دەگەن سوزگە ۇيقاس ءۇشىن الىنا سالعان سەكىلدى. ايتپەسە، كەز كەلگەن قازاق بالاسى «سىلەسى قانسىن» دەمەيدى، «ءشولى قاندى نەمەسە ءشولىن قاندىردى»، «ءشول باستى» دەيدى. ال «سىلە» دەگەن سوزگە كەلەتىن بولساق: «سىلەسى قاتتى»، «ابدەن دىڭكەلەدى» دەپ ايتقان جوق پا؟!
اقىننىڭ كەلەسى ولەڭىنىڭ مىنا ءبىر شۋماعىنداعى ءبىرىنشى جولىنا قاراڭىزشى:
جانتالاسام سۋعا تۇسكەن بالىقتاي، (؟)
ەرنىن سونشا شۇيىرەدى قارا اسپان.
قاۋىرسىنى جۇلىم-جۇلىم،
جان ۇقپاي،
مەن - قوڭىر قاز ۇيىرىنەن اداسقان.
بالىق ونسىز دا سۋدا تىرشىلىك ەتپەۋشى مە ەدى؟! كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى؟ ءبىز سۋعا ەمەس، اۋعا تۇسكەن بالىقتىڭ قالاي جانتالاساتىنىن كورىپ وستىك ەمەس پە؟ سوندىقتان ب.شاراحىمباي ولەڭىنىڭ «جانتالاسام سۋعا تۇسكەن بالىقتاي» دەگەن جولدارىن: «جانتالاسام اۋعا تۇسكەن بالىقتاي» دەپ جازسا تۇسىنىكتى بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
ب.شاراحىمباي «سىرباز ءومىر» دەگەن ولەڭىندە:
كيگەنىڭ بىلعارى ىشىك، سىلقىم ەتىك, (؟)
ساز سىرنايدى سالۋشى ەك بۇلكىلدەتىپ، -
دەيدى. سوزدىك قورىمىزدا «سىلقىم كەلىنشەك، كەربەز كەلىنشەك» دەگەن بار ەدى. بىراق اقىننىڭ «سىلقىم ەتىك» دەگەن سوزىنە تۇسىنبەدىك. بۇل دا «بۇلكىلدەتىپ» دەگەن سوزگە ۇيقاس ءۇشىن قۇرىلعان با دەپ قالاسىڭ.
ال قاجىمۇقان ەسقاليەۆ دەگەن اقىن:
بارا جاتىر كىمدى قيماي، بەلگىسىز
قاڭقىلدايدى، قارايلايدى اققۋلار, - (؟)
دەگەن ەكەن. «قاز ەدىك قاتار ۇشىپ قاڭقىلداعان» دەگەن ءسوزدى ءبىلۋشى ەدىك، ال اققۋدىڭ قاڭقىلدامايتىنىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى باسى ارتىق نارسە دەپ ويلايمىز.
ءيا، اقىن ىشكى بۇلقىنىسىن ولەڭمەن ورەدى. بىراق ماحامبەت سەكىلدى ءتىلىپ ايتۋ - ءبىر باسقا، ەل اۋزىنداعى ۇياتتى سوزدەردى پوەزياعا ارالاستىرىپ ايتۋ - ءبىر باسقا. ەكەۋى ەكى بولەك دۇنيە. ماسەلەن، مۇنداي سوزدەر - اسىلزات ارىستانبەكقىزىندا دا، الماس تەمىربايدا دا كەزدەسىپ قالادى.
مىسالى، اسىلزات ارىستانبەكقىزى:
ءوز ەلىمە سىيماي قاڭعىپ كەلەمىن،
ايتا بەرسەم تاۋسىلا ما ارىزىم؟!
وسى بولسا «تاۋەلسىزدىك» دەگەنىڭ،
وندا ونىڭ اكەسىنىن اۋىزىن... - (؟)
دەسە، ال الماس تەمىرباي:
قىزىعى الدامشى، دۇنيە،
قىزىڭدى ۇرايىن! - (؟)
دەپتى.
بىلايعى كەزدە اۋىلداعى شايپاۋ كىسىلەردىڭ اۋزىنان شىعىپ كەتە بەرەتىن انايى سوزدەردى ءسوز پاتشاسى - كيەلى ولەڭگە قولدانۋ مەنىڭ ويىمشا ۇتىمدى ءتاسىل ەمەس سياقتى. «اكەسىنىڭ اۋىزىن»، «ەنەڭدى ۇرايىن» نەمەسە «قىزىڭدى ۇرايىن» دەپ جازا بەرۋ - پوەزيا تابيعاتىنا قاراما-قايشى قۇبىلىس دەپ ويلايمىز.
جالپى العاندا شىندىق دەگەن قاي كەزدە دە اششى بولادى عوي. بىراق تا كىسىنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، ايتپاي قالدىرا سالۋعا بولاتىن اقيقات بولماۋى قاجەت. جاسىرۋ، كەمشىلىكتى كورسەتپەۋ، نەمكەتتىلىك تانىتۋ - ادەبيەتكە سىن. نەمكەتتىلىك تانىتۋ كەرەك دەسەڭىز بۇل ادەبيەتكە عانا ەمەس، اقىن زامانداستارىڭا قاستاندىق جاساۋ دەگەن ءسوز. سونىمەن بىرگە قازاقتا: «اۋرۋىن جاسىرعان ارام ولەدى» دەگەن ءسوز بار. ايتىلعان سىنعا اقىندارىمىز تۇسىنىستىكپەن قارايدى ءھام شىن جۇرەكپەن قابىلدايدى دەپ ويلايمىز.
جانە دە اشىربەك سىعاي اعامىز: «جاس قازاق» گازەتىندە جاريالانعان «سىنشىنىڭ كۇنى - كۇن ەمەس!» دەگەن سۇحباتىندا: «بەلينسكيدىڭ ءوزى ءحىح عاسىردا «ادەبيەت قۇرىپ بارا جاتىر»، - دەپ دابىل قاققان. بۇل بەلينسكيدىڭ ورىس ادەبيەتىنە جانى اشىعانى دەپ تۇسىنەم»، - دەپ وي بىلدىرگەن ەكەن. ءبىز ءبىر ءسوز ءۇشىن ەش اقىندى دا جوققا شىعارمايمىز، دەسەك تە تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاقتىڭ شىرىتەتىنىن» ەستەن شىعارىپ الماۋىمىز كەرەك. سول سياقتى ءبىز دە قازاق ادەبيەتىنىڭ، قازاق پوەزياسىنىڭ قۇلدىراماۋىن تىلەيتىن كوپ تىلەكشىنىڭ ءبىرى رەتىندە، جوعارىداعى ءوز پىكىرىمىزدى وسىلايشا ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىك.
«اباي-اقپارات»
