سۇراقتى ءدال بۇلاي قويۋ - جاتاقتىڭ ءبىر بولمەسىن جالداپ تۇرىپ جاتقان جارىم كوڭىل تالاي قازاق بالاسىنىڭ قيتىعىنا تيەتىنىن جاقسى بىلەمىز. «جامان «حرۋششەۆكانىڭ» وزىنە قولىمىز جەتپەي جۇرسە، بۇل قاي ساسقانى؟»، - دەر. ءجون، ءجون. بۇل ماسەلەنى، «حرۋششەۆكانى» ايتىپ وتىرمىز، ۇكىمەت تە مويىنداپ وتىر. پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ: «جالپى، بىزدە قالىپتاسقان تۇرعىن ءۇي پروبلەماسى سوناۋ كەڭەس زامانىنداعى 60-70-جىلداردان «حرۋششەۆكا» دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل ۇيلەر شامامەن 20-25 جىلعا جوسپارلانعان. ال ودان سوڭ حالىق ءزاۋلىم، ادەمى ەتىپ سالىنعان ۇيلەردە تۇرادى دەگەن جوسپار بولدى. بىراق زامان ءوز تالاپتارىن باسقاشا قويۋدا. ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تۇرعىن ءۇي قورىمىز نەگىزىنەن، سول ۋاقىتتا سالىنعان ۇيلەردەن تۇرادى» دەدى.

سۇراقتى ءدال بۇلاي قويۋ - جاتاقتىڭ ءبىر بولمەسىن جالداپ تۇرىپ جاتقان جارىم كوڭىل تالاي قازاق بالاسىنىڭ قيتىعىنا تيەتىنىن جاقسى بىلەمىز. «جامان «حرۋششەۆكانىڭ» وزىنە قولىمىز جەتپەي جۇرسە، بۇل قاي ساسقانى؟»، - دەر. ءجون، ءجون. بۇل ماسەلەنى، «حرۋششەۆكانى» ايتىپ وتىرمىز، ۇكىمەت تە مويىنداپ وتىر. پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ: «جالپى، بىزدە قالىپتاسقان تۇرعىن ءۇي پروبلەماسى سوناۋ كەڭەس زامانىنداعى 60-70-جىلداردان «حرۋششەۆكا» دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل ۇيلەر شامامەن 20-25 جىلعا جوسپارلانعان. ال ودان سوڭ حالىق ءزاۋلىم، ادەمى ەتىپ سالىنعان ۇيلەردە تۇرادى دەگەن جوسپار بولدى. بىراق زامان ءوز تالاپتارىن باسقاشا قويۋدا. ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تۇرعىن ءۇي قورىمىز نەگىزىنەن، سول ۋاقىتتا سالىنعان ۇيلەردەن تۇرادى» دەدى.

«حرۋششەۆكا» دەگەنىمىز - پانەلدى نەمە­سە كىرپىشتەن سالىنعان ءۇش، ءتورت، بەس قاباتتى، توبەسىنىڭ بيىكتىگى ەكى جارىم مەتر، اس ءۇيى التى شارشى مەتردى قۇراي­تىن، ءليفتىسى جوق، اجەتحاناسى مەن ۆان­ناسى بىرگە، تىشقاننىڭ ىنىندەي قۋىس بولمەلى تار ۇيلەر. كسرو-نىڭ باسشىسى نيكيتا حرۋششەۆتىڭ بيلىگى تۇسىندا پايدا بولعاندىقتان، سول «قاسقا باستىڭ» اتىن العان. ال باستاۋىنا كەلسەك، ەكىنشى ءدۇ­نيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ فرانتسيادا حالىققا باسپانا جەتىسپەگەندىكتەن، ەل باسشىسى گەنەرال شارل دە گولل پانەل­دەن تەز جانە ارزان قۇراستىرىلاتىن ءدال وسىن­داي ۇيلەر سالۋدى ويلاستىرىپتى دا، ول يدەيا ءستاليننىڭ ءتىرى كەزىندە كسرو-عا يمپورتتالعان دەلىنەدى. ارى قاراي حرۋ­ششەۆ ءىلىپ اكەتكەن. كسرو جوعارعى كەڭەسى 1955 جىلى قاۋلى شىعارىپ، سونىڭ نە­گىزىندە 1959 جىلدان باستاپ جاپپاي سالى­­نا باستاعان. تۇرعىن ءۇي الاڭى ءار ادامعا 9 شارشى مەتردەن كەلەتىن نورما بەكىتىلگەن. مەملەكەت تەگىن بەرگەن وسىنداي ءبىر تيپتەس ۇيلەردىڭ ارقاسىندا كەڭەستىڭ قاراپايىم قارا ورمان حالقى باسپانا ماسەلەسىن شەشىپ، ءوسىپ-ءوندى. بۇل ۇيلەردىڭ ءبارى 25 جىلعا ەسەپتەلىنىپ، ۋاقىت­شا سالىنعان. 25 جىلدان سوڭ كوم­مۋنيزم ورناپ، كەڭەس حالقى باراقتان جارىققا شىعادى دەپ ويلاعان عوي. جاڭا جىل كەلگەن سايىن كوگىلدىر ەكراننان تۇسپەيتىن «تاعدىر تالكەگى نەمەسە جەڭىل بۋىڭىزبەن» اتتى فيلم بار ەمەس پە، وسى كينوداعى قۇ­رى­لىسىن ايتپاعاندا، ءتىپتى ەسىگىنىڭ قۇلپى مەن كىلتىنە دەيىن بىركەلكى كەڭەستىك سۇرەڭسىز ۇيلەر ورىندى شەنەلگەن.
«حرۋششەۆكالار» سالۋ كۇللى كەڭەس وداعى بويىنشا 1985 جىلعا دەيىن جالعاسىپ كەلسە، لەنينگرادتا (قازىرگى سانكت-پەتەربور) 1970 جىلدارى توق­تاتىلىپتى. كونە شاھاردىڭ پاتشا زا­مانىنان قالعان، ودان كەيىن ستالين زا­مانىندا جالعاسقان قايتالانباس ساۋلەت ونەرىنە كولەڭكە تۇسىرەتىندىگىن ەرتە ەس­كەرگەن. قازىر وسى «حرۋششەۆكالاردىڭ» كوبىسى قارتايىپ»، تۇرعىندارعا قاۋىپ توندىرە باستاعان. دەگەنمەن ارى كەتسە ەلۋ جىلعا شىدايدى دەپ جوسپارلانعان بۇل ۇيلەردىڭ «جانى ءسىرى ەكەن»، كاسىبي ماماندار ءدال ۋاقىتىندا كۇردەلى ءجون­دەۋدەن وتكىزىپ وتىرسا، بۇل ۇيلەردىڭ جاسى 150 جىلعا دەيىن جەتەتىنىن ايتادى. بىزدەگى سوڭعى كەزدە مەملەكەتتىك باع­دار­لاما بويىنشا سالىنعان تۇرعىن ۇيلەر­دىڭ كوبىسىنىڭ قىستا جىلۋ ۇستامايتىن، شاتىرىنان سۋ اعاتىن ساپاسىز ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر ەمەس پە؟ سوعان قارا­عاندا وسى «حرۋششەۆكالارىڭ» ءالى دە مى­عىم سياقتى.
الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىندە بۇگىندە جالپى كولەمى 100 شارشى مەتردەن كەم پاتەر ەشقاشان سالىنبايدى ەكەن. ال بىزدە شە؟ بىزدە قازىر ءبىر تۇرعىنعا ورتا ەسەپپەن العاندا 17,0 شارشى مەتردەن كەلەدى ەكەن.
ال «حرۋشەۆكالاردىڭ» ءبىر بولمەلىسى - 30-43 شارشى مەتردەن اسپايدى.
ەكى بولمەلىسى - 41-46 شارشى م.
ءۇش بولمەلىسى - 54-62 شارشى م.
ءتورت بولمەلىسى - 62-72 شارشى م.
ەلىمىزدىڭ باس قالاسى الماتى دا «حرۋ­ششەۆكادان» كەندە ەمەس. تۇتاس شاعىن اۋداندار سامساپ تۇر. اسىرەسە، باس قالا­نىڭ كورنەكتى الاڭدارىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن اباي داڭعىلىنىڭ بويىندا بىردەن كوزگە تۇسەدى. كەڭەستىك زاماننىڭ ەستەتيكاسىن ەسكە سالاتىن تۇمشالانعان بالكوندارى بار سۇرەڭسىز ۇيلەرگە ەرتەڭ اق ازياداعا جينالعان جاتجۇرت­تىق­تار­دىڭ نازارى تۇسپەس دەيمىسىز؟ كەيبىرىنىڭ ۇستىنەن پەنحاۋس پەن مانسارد سالىنىپ، جوندەگەن بولىپ جاتىرمىز. ونداي كوتەرمە ءۇي سالۋدىڭ ءوزى زاڭسىز دەلىنەدى. تۇگەلىمەن كۇرەپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ونى ەكونوميكامىز كوتەرمەيدى. ودان دا جاماپ-جاسقاپ، كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋدىڭ دۇرىستىعىن ءومىردىڭ ءوزى كور­سەتىپ وتىر. ماسەلەن، كارى قۇرلىق ەۋرو­پادا ەرتەرەكتە سالىنعان تۇرعىن ۇيلەر­دىڭ ورنىنا جاڭا نىسان سالماي-اق، ءىر­گەتاسىن، كىرەبەرىستەرىن، دالىزدەرىن، شاتىرلارىن، قابىرعالارىن جىلۋدى شىعارمايتىن، سۋىقتى وتكىزبەيتىن قاپتامالارمەن قىمتاۋ كەڭىنەن ەتەك العانعا ۇقسايدى. ياعني ەسكى ۇيلەر جاڭا زاماننىڭ ماتەريالدارىمەن جوندەلىپ، ءساندى بولىپ شىعا كەلگەن. وسى كارى قۇر­لىقتىڭ تۇرعىن ءۇي تاجىريبەسى الماتىدا دا قولعا الىنسا، يگى بولماس پا؟ ونىڭ ۇستىنە، باس قالانىڭ سەيسميكالىق قاۋىپ­تىلىگى دە بار. ماماندار الماتى قالا­سىندا 1970 جىلدان كەيىنگى سالىنعان قۇرىلىس نىساندارى توعىز بالدىق جەر سىلكىنىسى تالابىنا ساي تۇرعىزىلعانىن ايتادى. ال وعان دەيىنگى سالىنعان كوپ قاباتتى ۇيلەر مۇنداي تالاپقا ساي كەل­مەيدى ەكەن. ويتكەنى 1970 جىلعا دەيىن الماتى قالاسىنىڭ تەحنوگەندىك جاع­دايى دۇرىس زەرتتەلمەگەن كورىنەدى. ولاي بولسا، قالانىڭ دەنى 1970 جىلعا دەيىن تۇرعىزىلعان مەكەمەلەر مەن تۇرعىن ۇيلەردەن تۇراتىنىن ەسكەرسەك، ولاردى تەز ارادا بۇزىپ، قايتا سالۋ نەمەسە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ كەرەك ەكەنى بەلگىلى. بۇل ورايدا الاتاۋ باۋرايىندا التى قاباتتان بيىك ءۇي سالماۋ تۋرالى نۇسقاۋدى دا ەسكەرگەن ءجون بولار...
ال مۇنارالى ماسكەۋدە «حرۋششەۆكاعا» ارنالعان مۋزەي اشىلعالى جاتىر. ياعني ورىس استاناسىنداعى ءبىر بەس قاباتتى ءۇيدى بۇزباي، ساقتاپ، كەلەشەك ۇرپاققا «بىزدەر وسىنداي ۇيدە تۇرعانبىز» دەگەندى اڭعارتۋ ءۇشىن اتامۇرا رەتىندە قالدىرماق. بۇدان بۇرىن جۇزدەگەن «حرۋ­ششەۆكانى» كۇرەپ تاستاعان ماسكەۋدە ەندىگى ءتورت-بەس قاباتتى ءۇي مۇلدەم قال­ماعان دا شىعار. ماسكەۋدىڭ ەكس-مەرى لۋجكوۆتىڭ «حرۋششەۆكادان» سوڭ 70-جىل­دارى سالىنۋدى باستاعان توعىز قا­باتتى ۇيلەرگە تيىسە باستايتىندىعىن مالىمدەگەنى ەسىمىزدە.
جالپى، رەسەيدە ەسكى جانە اپاتتى جاعدايدا تۇرعان تۇرعىن ۇيلەردى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزەتىن ارنايى قورلار قۇرىلعانىن ايتۋ كەرەك. ماسەلەن، وسىنداي قور جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا رەسەيدە 11 ملن ادام تۇراتىن 11 مىڭ ءۇي كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلگەن كورىنەدى.
قانشا جەردەن «حرۋششەۆكانى» جا­مانداساق تا، وسىنداي شاعىن ۇيلەر ار­قىلى كسرو-داعى تۇرعىن ءۇيدىڭ پروب­لەماسى شەشىلگەنى ايدان انىق. ەندەشە، قازىر دە مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي سايا­ساتىندا وسى ءتاسىلدى پايدالانىپ، شاعىن وتباسىلارعا ارناپ ارزان ۇيلەر سالۋدىڭ ءجون ەكەندىگىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر.
قالا سالۋ مادەنيەتى بويىنشا ەۋرو­پانىڭ تاجىريبەسىنەن ءتالىم الۋعا بو­لادى. ول جاقتا ۇلكەن قالالاردىڭ قا­سىنان سەرىكتەس قالالار سالۋ سوناۋ ەكىن­شى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ-اق باستالىپ كەتكەن. لوندوننىڭ دا، پا­ريجدىڭ دە اينالاسى سونداي تولعان شا­عىن قالالار. بىراق بىزدەگىدەي بىركەلكى سۇر ۇيلەر ەمەس، وزىندىك ارحيتەكتۋرالىق مەكتەپتەن شىققان. بىزدەگى ۇلكەن قالا­لار ماڭايىنا شوعىرلانعان قازاق اۋىلدارى مەن ورىس دەرەۆنيالارىنىڭ سيقىن ولارمەن سالىستىرۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى. ول جاقتا بىزدەگىدەي قالا مەن اۋىل، سەلو اراسىندا الشاقتىق جوق. ءبىز­دەگىدەي تۇرمىسقا قولايسىز حرۋششەۆتىك بەس قاباتتىلاردان حالقى قاجىپ وتىر­عان جوق، ۋربانيزاتسيالانۋدىڭ ەجەلگى وتباسىلىق، اعايىن-تۋىستىق تۇرىنە باياعىدا كوشىپ العان.
قر قۇرىلىس جانە تۇرعىن ءۇي-كوم­مۋنالدىق شارۋاشىلىق ىستەرى اگەنت­تىگىنىڭ توراعاسى سەرىك نوكيننىڭ ءما­لىم­دەۋىنشە، ەلىمىزدەگى كوپپاتەرلى ءۇي­لەر­­دىڭ جالپى اۋماعى 157,2 ملن شارشى مەتردى قۇرايدى. ونىڭ 50,1 ملن شارشى مەترى نەمەسە 32 پايىزى جوندەۋدىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى. ال تۇر­عىن ءۇي قورىنىڭ 3,8 ملن شارشى مەترى نەمەسە 2 پايىزى تۇرۋعا جارامسىز، بۇ­زىلۋعا ءتيىستى اپاتتى جاعدايداعى تۇرعىن ۇيلەر بولىپ تابىلادى. ءبىر عانا قىزىل­جار قالاسىندا قالا ساۋلەتىن بۇزىپ تۇرعان، بۇدان 60 جىل بۇرىن سالىنعان 600-گە جۋىق ەكى-ءۇش قاباتتى توزىعى جەتكەن ۇيلەر بار ەكەن. بۇل ۇيلەردىڭ اپاتتى جاعداي تۋدىرىپ وتى­رۋى ءتۇسى­نىكتى. جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ جۇرگىزىلە وتىرىپ، تۇرعىن ءۇي-كوممۋ­نالدىق شا­رۋا­شىلىق رەفورماسى ءجۇ­زەگە اسىرى­لادى، سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي قورى جەكە­شەلەندىرىلدى. تۇر­عىن ءۇي قورىن پايدالانۋ مەن جوندەۋ ءجو­نىندەگى جاۋاپكەرشىلىك مەملەكەتتەن جاڭا مەنشىك يەلەرىنە - حالىققا ءوتتى. ناتيجەسى، مىنە، وسىنداي.
رەسپۋبليكاداعى تۇرعىن ءۇي قورىنىڭ جاي-كۇيىن جاقسارتۋ ماقساتىندا وب­لىستاردىڭ، استانا جانە الماتى قالا­لارى اكىمدەرى ەسكى تۇرعىن ۇيلەردى كۇر­دەلى جوندەۋ جانە اپاتتى تۇرعىن ۇيلەردى بۇزۋ جونىندەگى وڭىرلىك باعدارلاما­لار ازىرلەگەن. ءال-ءازىر ودان جاعداي وزگەرەتىن ەمەس.
تۇرعىن ءۇي سالاسىندا بىزدەگى سوڭعى جاڭالىق، الەمدىك تاجىريبەگە سايكەس ەلىمىزدەگى تۇرعىن ءۇي نىساندارىنا تەر­موجاڭارتۋ جانە جالپى جوندەۋ جۇ­مىستارىن جۇرگىزىپ، ءار پاتەردەگى جىلۋ قۋاتىن تۇتىنۋدى باقىلاۋ ءۇشىن پاتەر يەلەنۋشىلەرگە قولجەتىمدى جانە ۇزاق مەرزىمدى نەسيە بەرىلمەك كورىنەدى. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «تۇرعىن ءۇي-كوم­مۋنالدىق شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ قورىن» قۇرۋ ۇسىنىلۋدا. اتالعان قور پاتەر يەلەنۋشىلەرىنە 3,8 پايىزدىق مولشەرلەمەمەن 20 جىلعا نەسيە بەرمەك. بۇل قور قۇرىلسا، تۇرعىن ءۇي سالاسىندا ءبىراز نارسە وڭ باعىتقا بەت بۇراتىن سياقتى.

«ايقىن» گازەتى