ساكەن وزبەكۇلى. رۋشىلدىق ءھام قازاق زيالىلارى
مۇحان يساحان. قازاقتىڭ ناعىز زيالىسى ەدى
قازاق تاريحىندا قاراباسىنىڭ قامىنان حالقىنىڭ قامىن جوعارى قويعان جانقيار ازاماتتار ساۋساقپەن سانارلىق. سول ارداەمگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءسوز جوق ساكەن وزبەكۇلى بولاتىن. ەگەر ءتىرى بولسا بەلگىلى عالىم، قوعام قايراتكەرى ز.ع.د. پروفەسسور، قازاقستان زاڭ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ساكەن وزبەكۇلى قاڭتاردىڭ 22-دە 60 جاسقا تولار ەدى.
ساكەن وزبەكۇلى 1951 جىلى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىڭ سامسى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول 1969 جىلى ۇڭگىرتاس اۋىلىندا ورتا مەكتەپتى اياقتاعاننان كەيىن كەڭەس ارمياسىنىڭ اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدى. اسكەري بورىشىن وتەپ بولعاننان كەيىن 1972-1974 جىلدارى ساكەن وزبەكۇلى قازاق سسر-ءنىڭ ءىىم-گىنىڭ ورگاندارىندا قىزمەت اتقاردى.
1974-1979 جىلدار ارالىعىندا س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىپ ءبىلىم الدى. 1976 جىلى ول وقۋداعى تاماشا جەتىستىكتەرى ءۇشىن تسك ۆلكسم-نىڭ كسرو-نىڭ جوعارى جانە ورتا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ «وتە جاقسى وقىعانى ءۇشىن» اتتى بەلگىسىمەن ماراپاتتالدى.
مۇحان يساحان. قازاقتىڭ ناعىز زيالىسى ەدى
قازاق تاريحىندا قاراباسىنىڭ قامىنان حالقىنىڭ قامىن جوعارى قويعان جانقيار ازاماتتار ساۋساقپەن سانارلىق. سول ارداەمگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءسوز جوق ساكەن وزبەكۇلى بولاتىن. ەگەر ءتىرى بولسا بەلگىلى عالىم، قوعام قايراتكەرى ز.ع.د. پروفەسسور، قازاقستان زاڭ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ساكەن وزبەكۇلى قاڭتاردىڭ 22-دە 60 جاسقا تولار ەدى.
ساكەن وزبەكۇلى 1951 جىلى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىڭ سامسى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول 1969 جىلى ۇڭگىرتاس اۋىلىندا ورتا مەكتەپتى اياقتاعاننان كەيىن كەڭەس ارمياسىنىڭ اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدى. اسكەري بورىشىن وتەپ بولعاننان كەيىن 1972-1974 جىلدارى ساكەن وزبەكۇلى قازاق سسر-ءنىڭ ءىىم-گىنىڭ ورگاندارىندا قىزمەت اتقاردى.
1974-1979 جىلدار ارالىعىندا س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىپ ءبىلىم الدى. 1976 جىلى ول وقۋداعى تاماشا جەتىستىكتەرى ءۇشىن تسك ۆلكسم-نىڭ كسرو-نىڭ جوعارى جانە ورتا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ «وتە جاقسى وقىعانى ءۇشىن» اتتى بەلگىسىمەن ماراپاتتالدى.
اكادەميك س.ز.زيمانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ورىندالعان «حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقستاننىڭ ساياسي وي-پىكىردەگى كۇرەس» اتتى تاقىرىپتا جازىلعان ديپلومدىق جۇمىسى وتە جوعارى باعالانىپ، كەيىن بۇل جەتىستىگى ديسسەرتاتسيا جازۋعا تۇرتكى بولدى. وسى كەزدەن باستاپ وقىتۋشىسى ءارى ۇستازى، اكادەميك س.ز.زيمانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن شىعارماشىلىققا بەت بۇرىپ، عىلىمي دەڭگەيى تەرەڭدەي ءتۇستى. وقۋدى اياقتاعاننان كەيىن سوت ورگاندارىندا جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتىپ، وقىتۋشىلىق قىزمەتكە كىرەدى. 1980 جىلى ارنايى شاقىرتۋمەن قازسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ «فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىنا» جۇمىسقا الىندى.
1982-1985 جىلدارى ساكەن وزبەكۇلى وسى اتالعان ينستيتۋتتا اسپيرانتۋرادا وقىپ ءجۇرىپ س.ز.زيمانوۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن ىزدەنۋشى رەتىندە «ءحىح ع. ءىى جارتىسى جانە حح ع. باسىنداعى قازاقستانداعى ساياسي جانە قۇقىقتىق وي-پىكىر تاريحىنداعى پەتەربۋرگ ينستيتۋتىنىڭ ورنى» اتتى تاقىرىپتا زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي اتاعىن الۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ديسسەرتاتسياسىن جازىپ، قورعاپ شىقتى.
Cاكەن وزبەكۇلى 1985-1988 جىلدارى «فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىندا» كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ قىزمەت ىستەدى. 1988-1994 جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىتۋشى بولىپ قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ «مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسىنان» قازاق تىلىندە العاش ءدارىس وقىعان وقىتۋشى بولىپ تابىلادى.
ساكەن وزبەكۇلى كوپتەگەن قيىندىقتارعا قاراماستان قازاقستاننىڭ جوعارعى ءبىلىم تاريحىندا تۇڭعىش رەت «مۇسىلمان قۇقىعى» ءپانىن ەنگىزىپ، وسى پاننەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ءدارىس بەردى.
ساكەن وزبەكۇلى 1994-1995 جىلدار ارالاعىندا د.ا.قوناەۆ اتىنداعى گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتتە پرورەكتور بولىپ قىزمەت اتقاردى.
ول 1995-1999 جىلدارى ءوزىنىڭ عىلىمي قىزمەتىن قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولا ءجۇرىپ، سونىمەن بىرگە جەكە مەنشىك زاڭ كوللەدجىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن قوسا اتقاردى.
ساكەن وزبەكۇلى 1999 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي جۇمىستار جونىندەگى پرورەكتور قىزمەتىن اتقاردى.
اكادەميك س.ز.زيمانوۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن ساكەن وزبەكۇلى 1999 جىلى قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىنداعى عىلىمي كەڭەستە ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەتاتسياسىن قورعاپ شىقتى. ونىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ ارنايى وپپونەنتتەرى ز.ع.د.، پروفەسسور س.ن.سابىكەنوۆ، ت.ع.د. پروفەسسور ك.نۇرپەيىسوۆ، ز.ع.د.، پروفەسسور ن.وسەرۇلى سياقتى بەلگىلى عالىمدار ديسسەرتاتسيانى «جوعارى دەڭگەيدە جازىلعان» دەپ باعالادى.
ساكەن وزبەكۇلى 20 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق ويىنداعى اتى ۇمىت قالعان كورنەكتى اعارتۋشى، قايراتكەرلەردىڭ اتىن قايتادان جاڭعىرتىپ، جارىققا شىعاردى. ول وسى ارقىلى قازاقستاننىڭ ساياسي قۇقىقتىق وي-پىكىر ىلىمىندە وزىندىك جاڭالىقتار اشتى. ونىڭ كىتاپتارى، مونوگرافيالارى جانە پۋبليستيكالىق زەرتتەۋلەرى جانە باسقا دا وقۋ قۇرالدارى قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ وقۋ ورىندارىندا كەڭ كولەمدە قولدانىلۋدا.
الماتى قالاسىنداعى 1986 جىلى 17-18 جەلتوقسانداعى ورىن العان جاعدايلارعا بايلانىستى 1989 جىلى شىلدە ايىندا بەكىتىلگەن قازاق سسر جوعارى كەڭەسىنىڭ كوميسسياسىنىڭ جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى بولدى. ول وسى كەزدە زاڭسىز سوتتالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىن اقتاۋ جونىندەگى جۇمىستارعا بەلسەنە اتسالىستى. ال 1993 جىلى جەلتوقسان وقيعاسىن باعالاۋ جونىندەگى كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ انىقتاۋى تۋرالى ساراپتاما كومميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ، وندا وسى وقيعاعا قاتىسۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاپ، ۇلكەن ىستەر اتقاردى.
ساكەن وزبەكۇلى 1991 جىلى م.شاحانوۆتىڭ قۇرعان «الماتى-حەلسينكا-پاريج» دەپ اتالاتىن دەموكراتيالىق كوميتەتىنىڭ تەڭ توراعاسى بولىپ سايلانىپ، ول وسى جەردە دە ءوزىنىڭ ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى جۇمىستارىن جالعاستىردى.
ساكەن وزبەكۇلى 1995 جىلى «اباي جانە ادام قۇقىعى» دەپ اتالاتىن مونوگرافياسى ءۇشىن اباي اتىنداعى سىيلىقپەن ماراپاتتالدى. سونىمەن بىرگە، وسى جىلى ونىڭ كوپتەگەن عىلىمي-پۋبليتستيكالىق ەڭبەكتەرى جوعارى باعالانىپ، ساكەن وزبەكۇلى قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى.
ول 1991 جىلى قاڭتار ايىندا ءالى ءوز تاۋەلسىزدىگىن الماعان قازاقستاننىڭ بالاما كونستيتۋتسياسىن جوباسىن جاسادى. ساكەن وزبەكۇلى وسى جوبادا تۇڭعىش رەت «قازاق رەسپۋبليكاسى»، «ۇلتتىق ءماجىلىس» سياقتى تەرميندەردى كىرگىزدى جانە پارلامەنتتىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ەرەكشە جوعارى دەڭگەيگە كوتەردى. وسى جوباداعى كوپتەگەن ويلار كەيىن قر كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزىلدى.
ساكەن وزبەكۇلى عىلىمي قىزمەتپەن بەلسەنە اينالىسا ءجۇرىپ، كوپتەگەن دوڭگەلەك ۇستەلدەردىڭ، عىلىمي سەمينارلاردىڭ جانە عىلىمي كونفەرەنتسيالاردىڭ قاتىسۋشىسى بولدى. 1997 جىلى تۇركىستاندا وتكەن حالىقارالىق سيمپوزيۋمدا بايانداما جاسادى.
ساكەن وزبەكۇلى قۇقىقتانۋ جونىندەگى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ عىلىمي كەڭەسشىسى، 1995 جىلى شىققان «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ اۆتورى بولىپ تابىلادى.
2000 جىلى ساكەن وزبەكۇلى ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيانى قورعاۋ جونىندەگى ارنايى ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ توراعاسى بولىپ بەكىتىلدى.
ول 2004 جىلى قر زاڭ عىلىمدارىنىڭ اكادەمياسىن اشىپ، سول جەردە ءبىراۋىزدان ونىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا 10 جىل» اتتى مەرەيتويلىق مەدالمەن جانە قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى» اتتى اتاعىمەن جانە قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان.
ول ءوزىنىڭ 300-گە جۋىق ماقالالارىن جانە 19 مونوگرافيالارى مەن زەرتتەۋلەرىن جارىقققا شىعاردى.
ساكەن وزبەكۇلى ءوزىنىڭ كورەگەندىگى ءھام باتىل ويلارىمەن حالىقتىڭ ماڭگى جادىندا ساقتالادى. ول قايسار مىنەزىمەن كوزى تىرىسىندە ءوزىنىڭ تالاي زامانداستارى مەن ارتىنان ەرگەن شاكىرتتەرىنە ۇلگى، عيبرات بولا ءبىلدى. بىردە بەلگىلى عالىم ماقاش ءتاتىموۆ: «مەن كورگەن قازاقتىڭ جەتى جىندىسى (ەركەسى) بار، ولار ب.مومىشۇلى، ن.تىلەنديەۆ، ش.قالداياقوۆ، م.ماقاتاەۆ، ا.توقپانوۆ، و.سۇلەيمەنوۆ جانە س.وزبەكۇلى» دەگەن ەدى. ماقاش ءتاتىموۆتىڭ س.وزبەكۇلىن قازاقتىڭ ۇلىلارىمەن قاتار قويۋى، ونىڭ حالقىنىڭ قالاۋلى ازاماتى بولعاندىعىن كورسەتسە كەرەك.
بۇگىن بار عۇمىرىن حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا ارناعان اسىل ازاماتتى قيماستىقپەن ەسكە الىپ وتىرمىز. قازاق قاشاندا ساكەندەي اردا ۇلدارعا ءزارۋ. ول الاش ارداقتىلارىنىڭ سوڭىنان ەرگەن شىن مانىندەگى حالىقتىڭ جاناشىر ازاماتى ەدى. وسى سەبەپتەن دە ساكەن وزبەكۇلىنىڭ حالقىنىڭ جادىندا ماڭگىلىك ساقتالاتىنىنا بەك سەنىمدىمىز.
«اباي-اقپارات»
ساكەن وزبەكۇلى. رۋشىلدىق ءھام قازاق زيالىلارى
ادامزات تاريحىندا ءاربىر ۇلتتىڭ رۋ، تايپا نەگىزىندە قالىپتاسۋ ءۇردىسى تابيعي زاڭدىلىق. بۇل ۇردىستەن ەشبىر ەتنوس قاشىپ قۇتىلا الماعان. ياعني، رۋشىلدىق - العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ نىشانى، ادامزات وركەنيەتتىلىگىنىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىسىنىڭ الەۋمەتتىك قاجەتتىلىگى.
بىراق، ەڭ سوراقىسى - ءححى عاسىرعا اياق باسقان قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا سىرەسىپ تۇرعان رۋشىلدىق پەن جۇزگە ءبولىنۋ ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا، ونىڭ وركەنيەتتىلىككە كوتەرىلۋىنە توسقاۋىل جانە نۇقسان كەلتىرەتىن رۋحاني دەرت بولىپ تۇر. بۇل قۇبىلىستىڭ قازاق قوعامىنا اسا قاۋىپتىلىگى ەسكەرىلىپ، كونستيتۋتسيامىزدا رۋلىق ارازدىقتاردى قوزدىرۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەرگە تىيىم سالىنعان.
قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ءاز تاۋكە: «قازاقتىڭ ۇرانى - بىرلىك»! دەپ كوز جۇمدى. تولە بي: «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن» قاعيداسىن ءومىرىنىڭ بار ماقساتىنا اينالدىردى. «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى». «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» سياقتى ۇلاعاتتى مازمۇنداعى ماقال-ماتەلدەر ءدال بۇگىنگى قازاق ومىرىنە قاراتىپ ايتىلعانداي. سوندا رۋشىلدىقتىڭ، جۇزگە ءبولىنۋدىڭ الەۋمەتتىك نەگىزى نەدە، سەبەبىن قايدان ىزدەيمىز؟!
ءبىرىنشى سەبەبى، بۇكىل وتارشىلدار پايدالانعان «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» قاعيداسىنىڭ تىكەلەي جەمىسى، سول ساياساتتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ۇلت ساناسىنا دەرت بولىپ جابىسۋى، دەكولونيزاتسيا كەزەڭىندە باسقا سيپات الىپ، كاپيتاليزمگە بەيىمدەلۋى.
قازاق دالاسىن رەسەيگە باعىندىرۋدا، قۇلدىققا اينالدىرۋدا ۇلكەن ءرول اتقارعان ورىس بيۋروكراتتارىنىڭ ءىرى وكىلى م.سپەرانسكي اق پاتشانىڭ قابىلداۋىندا بولعاندا قازاقتار تۋرالى بىلاي دەگەن: «بۇل - كوشپەلى ءومىر سۇرەتىن وتە جاۋىنگەر حالىق. اراق ىشپەيدى، تەمەكى تارتپايدى، تابيعي قيىنشىلىقتارعا ءتوزىمدى. دالادا سوعىسۋدىڭ ونەرىن جاقسى مەڭگەرگەن». سوندا ورىس پاتشاسى الەكساندر 1: «ولاردى باعىندىرۋدىڭ جولىن ويلاستىردىڭ با؟» - دەيدى. م.سپەرانسكي بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى: «...قازاق دالاسىندا سەكسەۋىل دەگەن اعاش وسەدى. وتە قاتتى، بالتامەن شاۋىپ سىندىرا المايسىڭ. ونى تەك ءبىر-بىرىنە ۇرىپ سىندىرادى. قازاقتار رۋعا قاتتى بولىنەدى. ولاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ السىرەتۋ قاجەت».
پاتشا زامانىندا وسى ساياسات جۇرگىزىلدى، پارتياعا ءبولۋ ساياساتى رۋ مەن رۋدى جاۋلاستىردى، ۇلت ءپاتريوتيزمىن ەمەس، كەرىسىنشە رۋ، ءجۇز استامشىلدىعىن كۇشەيتتى. سوندىقتان، حاكىم اباي: «تالاسىپ بوسقا، جاۋ بولىپ دوسقا، قور بولىپ قۇرىپ باراسىڭ، وكىنەر شاعىڭ جەتتى عوي»، - دەپ ۇلت بولاشاعىنا قاتتى كۇيزەلىسپەن الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.
حح عاسىردىڭ باسىندا ءىرى رەفورماتور، اسا كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، قازاقتىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياcىنىڭ اۆتورى بارلىبەك سىرتانوۆ رۋشىلدىق پەن جۇزگە ءبولىنۋدىڭ ناعىز اقيقاتىن وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن بىلاي دەپ سۋرەتتەگەن ەدى: «ءبىر رۋدى ءبىر جاۋداي كورەدى. ءبىرىن-ءبىرى بوتەن ساناپ، ءالى كەلسە جەپ قويادى تىرىدەي. ءبارى ءبىر حالىق، ءوز حالحىن ءوزى بوتەن ساناعان جالعىز-اق ءبىزدىڭ قازاق جۇرتىندا بولار. ءبىر رۋلى ەلدىڭ ىشىندە بوتەن رۋدان بىرەۋ بولسا، وعان كۇن جوق، تەڭدىك جوق. وسىلاي ءبىرىن-ءبىرى جاۋ ساناعان سوڭ، قازاقتا بەرەكە قالماي بارادى. ءبىر اتانىڭ بالاسى ءبىر اتانىڭ بالاسىن تالاپ، ءالى كەلسە قىلماعانى قالمايدى. سەبەبى، نەگە دەسەڭ، اناۋ بوتەن اتانىڭ جۇراعاتى، مىنە، ءبىزدىڭ بۇزىلىپ باراتىنىمىز».
بۇل ءسوزدىڭ كورەگەندىلىگى مەن كوكەيتەستىلىگىنە باعا جەپەيدى. دانالىقتىڭ ناعىز ۇلگىسى. ويعا ءتۇيىپ قاراساق، ءاربىر قازاق زيالىسى وزىنە: «ءجۇز جىل وتسە دە ءالى ەشنارسە وزگەرگەن جوق» دەپ قورىتىندى جاساۋى اقيقات. وكىنىشكە قاراي، قازاق حالقىنىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى دامۋ ءۇردىسى تەكتىك، رۋلىق، جۇزدىك ارازدىققا ءبولىنۋى - ۇلتتىق سانانىڭ داعدارىسقا ۇشىراۋىنىڭ ايقىن كۋاسى. «اۋزى قيسىق بولسا دا باي بالاسى سويلەسىن» دەگەن ماقالدىڭ اسقاقتاتىلۋى.
«شت»، «قت»، «دت»، «ان-2» جانە «تۋ»
جاقىن ارادا جامبىل اۋدانىندا تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلگەن وتانداستارىمىزدى «باسقا رۋدان» دەپ، كومىلگەن ادام سۇيەگىن كوردەن قايتا قازىپ الىپ، باسقا جەرگە جەرلەۋى رۋلىق، جۇزدىك قاتىناستىڭ قانداي دارەجەدە ەكەندىگىن انىق بايقاتتى. ەل رەتىندە بۇكىل الەمگە ماسقارا بولدىق. بىلتىر اسا كورنەكتى قايراتكەرىمىز مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ ەسكەرتكىشى رۋلىق، جۇزدىك قاقتىعىستار مەن داۋ-دامايدىڭ سالدارىنان الماتى مەن تالدىقورعان قالاسىندا قويىلماي، الىس جەردەگى اۋدان ورتالىعىنا ورىن تەپتى. رۋلىق تەتىكتەردىڭ شيەلەنىستەرى دەگەنىن ىستەتتى. رۋلىق، جۇزدىك، توپتىق تەتىكتەردىڭ اسكەرىمىزدە دە كەڭ ەتەك جايىپ وتىرعانى ءبارىمىزدى الاڭداتىپ وتىر. وتان قاۋىپسىزدىگى رۋشىلدىق پەن جۇزگە بولىنۋگە تاۋەلدى بولسا، وندا ساۋدامىزدىڭ بىتكەنىن ايتپاسا دا بولادى، جەتكەن جەرىمىز وسى بولدى.
ۇلت زيالىلارىنىڭ كەيبىر توپتارى ءترايبوليزمدى، جەرشىلدىك پەن جۇزگە ءبولىنۋدى ومىرلەرىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە اينالدىرعان سىڭايلى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورگەن ماتەريالداردان بۇل كورىنىس وقتىن-وقتىن كورىنىپ تە قالىپ ءجۇر. جۋىقتا اقىن وتەجان نۇرعاليەۆ اعامىزدىڭ سۇحباتىنان رۋشىلدىق پەن جۇزگە ءبولىنۋدىڭ قاسىندا مۇيىزدەرى قاراعايداي، ەل اعالارىنىڭ جۇرەتىنىن وقىعانىمىزدا كوزىمىز تاس توبەمىزگە شىقتى. قازاقتى «كوشپەندىلەر» ارقىلى الەمگە تانىتقان ءىلياس ەسەنبەرليندى مەملەكەتتىك سىيلىقتان قاعۋ ءۇشىن سىرتىنان ارىز جازعاندار تۋرالى ول: «ءيا ونى جازعان ءبىز، كىشى ءجۇزدىڭ جىگىتتەرى تاحاۋي احتانوۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، ءابىش كەكىلباەۆ جانە مەن تورتەۋمىز جازعان بولاتىنبىز» دەپ وتىز جىلدان كەيىن بارىپ، شىندىقتى جاريا ەتتى. (جاس قازاق).
اتا-بابالارى اقتوبە وبلىسىنان شىققان ءبىر تانىس عىلىم دوكتورى ونعا جۋىق عالىم كانديداتتارىنا جەتەكشىلىك ەتىپ، قورعاتتى. قاراساق، ءبارى اقتوبە وبلىسىنان! ارنايى جۇزدىك نەگىزدە ىرىكتەۋ جۇرگىزىپ قابىلداعان. بۇل نە دەگەن ماسقارا؟! ەل اراسىندا ءجۇرىپ «باتىس وڭىرىنەن نەگە كوسماناۆت جوق؟» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيتىن بولدىق. «شت»، «قت»، «ان-2»، «دت» بولىپ بولىنۋگە ەندى «تۋ» دەگەن تەڭەۋ قوسىلىپتى. كەزىندە «باقىت» '(باتىس ىنتىماقتاستىعى) دەگەن ۇيىمعا ءتىپتى ەلگە تانىمال قايراتكەرلەر باسشىلىق ەتكەنى دە بەلگىلى. جاقىندا قازاقتىڭ باتىر قىزى مانشۇك پەن ءاليانىڭ جۇرەگىن بەرگەن گۇلجان ەرعاليەۆا «سۆابودا سلوۆا» گازەتىندە ي.تاسماعامبەتوۆتىڭ الماتىعا اكىم بولعاندا اتىراۋدان ەلۋ جەرلەسىن الىپ كەلىپ قىزمەتكە وتىرعىزعانىن دالەلدى ماعىنادا جازىپ، رۋشىلدىقتىڭ ناعىز ىشكى قوزعالىسىن كورسەتتى.
تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتكەندە رۋشىلدىق پەن جۇزگە ءبولىنۋدىڭ ۋشىعۋى دارىندا تۇلعالارىمىزدىڭ ساياسي ارەناعا شىعۋىنا كەدەرگى بولاتىنىن جاسىرا المايمىز. كەرىسىنشە بەدەلسىز، ءبىلىم دەڭگەيى تومەن، شالا ساۋاتتى پاقىر ءدۇبارالاردىڭ تەك رۋىنا بايلانىستى لاۋازىمعا يە بولۋىن قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى كورىپ ءجۇرمىز. ماقسۇت نارىكباەۆ اعامىز كوزىن جۇمىپ قويىپ كەزىندە: «رۋىم نايمان ەمەس، جالايىر» دەپ، جار سالدى. ماقسات، مۇددە نە؟ بيلىككە جەتۋ.
شىن زيالى دەگەن كىم؟
قازاق زيالىلارى تۋرالى ءسوز قوزعاعانىمىزدا «ولار كىمدەر؟» دەگەن ساۋال وزىنەن ءوزى ويعا ورالادى. جاۋاپ، انىقتاما، تۇسىنىك ءارتۇرلى. جاقىن ارادا بەلگىلى عالىمىمىز دانداي ىسقاقۇلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە جازعان ماقالاسىندا «زيالى ۇلتتىڭ بار جاقسى قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن، ءومىرىن، قىزمەتىن ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋگە ارناعان، حالىقتىڭ قامىن جەپ، جوعىن جوقتاعان، پاراساتتى ويلارىمەن ەلگە تانىمال تۇلعالار. بۇلاردى جەكە باس قامىنان ۇلتتىق مۇددە باسىم تۇرادى; حالقىن ۇلتتىق دامۋدىڭ تۋرا جولىنا باستايدى، سول ءۇشىن كۇرەسەدى» دەدى. ءبارى دۇرىس. وسى ۇعىمعا «سايمىن» دەيتىن قازاقتار جىرتىلىپ ايىرىلادى.
شىن زيالىنى بىرىنشىدەن حالىق مويىندايدى، مىسالى، زامانبەك نۇرقادىلوۆ، التىنبەك سارسەنباەۆ، توقتار اۋباكىروۆ، دىنمۇحامبەت قوناەۆ ت.ب. ازاماتتار. ەكىنشىدەن ناعىز زيالىلار ەل باسىنا كۇن تۋعاندا باتىل پىكىر ايتا الادى. كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە ۇستىمىزدەن قۇس، استىمىزدان يت جۇگىرتىپ قويعان زاماندا، كوممۋنيستىك توتاليتارلىق بيلىكتەن جاسقانباي باۋىرجان مومىشۇلى، ەرماحان بەكماحانوۆ، نۇرتاس وڭداسىنوۆ، سالىق زيمانوۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، مۇحتار شاحانوۆ بيىكتەن كورىنە ءبىلدى، ۇلت نامىسى ءۇشىن جاندارىن پيدا ەتۋگە دايىن بولدى. زيالى - دەپ گۇلجان ەرعاليەۆانى دا ايتا الامىز. سوزىمەن دە، قالامىمەن دە، باتىل ارەكەتتەرىمەن دە اقيقاتتىڭ سالتانات قۇرۋىنا قىزمەت ەتۋدە. ۇشىنشىدەن، زيالى ازاماتتاردىڭ يماندىلىق قاسيەتتەرى وزدەرىنەن بۇرىن تۋادى، سانادا بەرىك ورىن تەبەدى. يمانسىز ادامنان ءبارىن كۇتۋگە بولادى. بۇل اباي يدەياسى «يماننىڭ تازالىعىن شىن ۇقتىرماي سىرتىن قانشا جۋساڭ دا، ءىشى وڭباعان» دەيدى. ول سوزدەرىندە «حالىق» ىستەرىندە بىلىق، پاتۋاسىزدەردە يمان، ياعني، زيالىلىق قايدان بولسىن؟!
ءبىز زيالى دەپ بۇل دۇنيەدە حالقىنىڭ جوعىن جوقتاعان تۇلعالاردى ايتىپ ءجۇرمىز. يماندىلىق سانا بويىنشا، شىن زيالى حالقىنىڭ ەكى دۇنيەدە دە باقىتتى بولۋىن مۇرات ەتۋى ءتيىس. حالقىنىڭ بۇل دۇنيەدە باقىتتى بولۋىنا ىقپال ەتكەنمەن، اقىرەتتە حالقىن تامۇقتان قالقالاۋعا زيالىسىماقتاردان ەشقانداي قايران بولماسا، ونىڭ بۇل دۇنيەدەگى وتكىنشى زيالىعىنان نە پايدا؟
اتالمىش ءۇش قاعيدا عانا زيالىلىقتى قالىپتاستىرادى. قازىر بيلىك تاقتارىندا تەحنيكالىق ساۋاتتى بىلىمدەرى بار ازاماتتار جەتكىلىكتى. بىراق، ولاردىڭ رۋحتارى، يماندىلىقتارى نە نامىستان، نە قيمىل ارەكەتتەردەن كورىنىس بەرمەيدى. بۇنداي قىزمەتكەرلەر جەتىپ ارتىلادى، ال شىن قايراتكەرلەر جوقتىڭ قاسى.
ۇلت بولاشاعىن گەر-اعاڭنان ۇيرەنەيىك!
ەل كوزىنە ءتۇسىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىن كورىپ، سوزدەرىن ەستىگەنىمىزدە توبە شاشىمىز تىك تۇرادى، جان ايقاي سەزىمىمىز ويدى ورايدى. ونداي پىكىرلەر پارلامەنت تاراپىنان ايتىلعاندا باسقالاردان نە كۇتۋگە بولادى؟! باقىت سىزدىقوۆا دەگەن ءبىر دەپۋتات حانىم بىلتىر ۇلكەن شۋ شىعاردى: «ەركەكتەر كوپ ايەل السا، ءبىز ايەلدەر كوپ كۇيەۋگە شىعامىز» - دەپ داۋىس كوتەرىپ، ءدۇيىم جۇرتتى ماسقارا قىلدى. پاراسات-پايىمى وت باسى، وشاق قاسىنان ارتىلمايتىن مۇنداي «زيالىدان» قازاققا قاجەتتى قانداي زاڭ كۇتۋگە بولادى؟! تاسباي سيمانباەۆ دەگەن دەپۋتات: «وچەن تەجەلو پەرەحوديت س دەپۋدتاتسكي زارپلاتى نا پەنسيۋ ۆ 25 تىسياچ تەنگە! ەتو تراگەديا! نا 25 تىسياچ نە ۆىجيت! ۋ كاجدوگو ۆەد ەست سۆويا نيشا: مەدۆەد ۆ بەرلوگە جيۆەت، ۆولك ۆ كامىشاح... ۋ كاجدوگو سۆوي ۋروۆەن جيزني. ي پاپاست نەكوتورىم دەپۋداتوم نا تاكۋيۋ پەنسيۋ ەتو ني ۆ كاكيە رامكي نە يدەت!! مىنە ءبىزدىڭ قازاق زيالىسىنىڭ ءسوزى!! بۇكىل قازاقستان مىنا ءسوزدى ەستىگەندە سوڭعى ۇمىتتەرىنەن ايىرىلدى. «حالىق قالاۋلىسى» حالىقتىڭ قامىن ەمەس، ءوزىنىڭ قارا باسىن ويلايتىنىن ءوز سوزىمەن دالەلدەدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ءبىلالوۆ پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتىن وزگەرتۋگە بايلانىستى ءوزىنىڭ جاساعان مالىمدەمەسىندە: «بۇگىندە، بولاشاقتا دا قالا اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلە قارالمايدى. وبلىس ورتالىعى ءوزىنىڭ تاريحي اتىن ساقتايدى» - دەگەن ءسوزىن وقىعانىمىزدا تاعىدا ءبىر اۋىر سوققى العانداي بولدىق. ۇلتى قازاق بولا تۇرا مۇنداي مالىمدەمە جاساۋدى وتىرعان قىزمەتىن، تاعىن ساقتاپ قالۋ - دەپ تۇسىندىك. سەرىك ءبىلالوۆ مىرزاعا ۆولتەردىڭ: «ۋ كوگو ۋم نە سووتۆەتستۆۋەت ۆوزراستۋ، توت يسپىتىۆاەت ۆسە نەچاستيا سۆويح لەت» - دەپ ايتقان ءسوزىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى. ءسوز ايتىلعان وق، ونى قايتارىپ الا المايسىڭ. ونىڭ ۋاقىتى وتە كەلە حالىق الدىندا، تاريح الدىندا وسى سوزدەرى ءۇشىن قاتاڭ جاۋاپ بەرەتىنىنە كامىل سەنىمدىمىن. ۇلت، قازاق جەرى ءوز قازاعىمىزبەن قارالايدى.
«زيالىلار» قاتارىندا جۇرگەن دۇكەنباي دوسجان اعامىزدىڭ «جان ءتاتتى» دەپ اتالاتىن كىتاپ جازىپ، ەلىمىزدى مۇسىلمان الەمىنە ماسقارا قىلدى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ) ادال جارى ايشا انامىزدى بىلاپىت سوزدەرىمەن بالاعاتتادى. ماقالامىزعا دۇكەنبايدىڭ كىتابىنىڭ ءماتىنىن بەرۋدىڭ ءوزى ۇيات، ونى وقىعاندا ءداتىڭ شىدامايدى، قۇدايدان قورقاسىڭ.
ەسىمى ەلگە تانىس «زيالىلار» ساپىنداعى ومىربەك بايگەلدى مىرزانىڭ مىنا سوزدەرىن باعالاپ كورەيىك: «قازعان جەرلەرىنەن بەلگىسىز بىرەۋدىڭ مولاسى تابىلىپتى. وزدەرىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول ءبىر قوجانىڭ مۇردەسى كورىنەدى. مۇردەنىڭ جانىنان حات تابىلىپتى-مىس. ول حاتتا «مىڭ جارىم جىلدان كەيىن قازاقتارعا باسشى بولىپ «نۇر» ەسىمدى بىرەۋدىڭ كەلەتىنى، سودان كەيىن ولاردىڭ جاعدايى كۇرت جاقسارىپ كەتەتىنى» جازىلىپتى». جاعىمپازدىق پا، ناداندىق پا؟ ءتۇسىنىپ كور (جاس الاش).
قازاق زيالىلارى جەرشىلدىك پن رۋشىلدىقتى ۇلت مۇددەسىنەن جوعارى قويادى، تۋ رەتىندە كوتەرىپ ءجۇر. مۇنىڭ سوڭى قايدا اپارىپ سوعاتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. ءتىپتى كەيدە بيلىككە زيالىلارىمىزدىڭ رۋعا، جۇزگە ءبولىنۋى پايدالى ما؟ دەگەن وي مازالايدى. ماقسات زيالىلاردىڭ باستارىن بىرىكتىرمەۋ ارقىلى وتارشىلداردىڭ ۇرانى بولعان «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» ساياساتى ارقىلى بيلىكتى ءىس جۇزىندە اسىرۋ، ونىڭ مەرزىمىن ۇزارتۋ.
ءبىز وسى كۇنگە دەيىن قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ادامدار مەن تۆورچەستۆالىق سالاداعىلاردىڭ ءبارىن زيالىلار ساناتىنا جاتقىزىپ كەلە جاتىرمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا قىزمەتكەرلەر بار دا قايراتكەرلەر بار. قىزمەتكەرلەر چينوۆنيكتەر توبى، ولاردىڭ بىرەن-سارانى قايراتكەرلەر ساناتىنا كوتەرىلە الادى. بىراق، قايراتكەرلەردىڭ ءبارى زيالى بولا المايدى. عىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت، ساياسات سالاسىنداعى قايراتكەرلەر ساناتىنا ءدۇبارا، پاقىر، قولدان سوعىلعان «قايراتكەرلەر» جىرتىلىپ ايىرىلادى جانە ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ساناسىن دۇنيەقوڭىزدىق ماتاپ العان، بار مۇراتى - بايۋ. ۇلت مۇددەسىنە باستارى اۋىرمايدى. بىزدە قازىر 2400 عىلىم دوكتورى، 10 مىڭنان استام عىلىم كانديداتى، 700 دەن استام جازۋشىمىز بار. وسىلاردىڭ ءبارىن زيالىلار دەپ ايتا الامىز با؟ ارينە جوق. قوعام، مەملەكەت، ۇلت بولاشاعىن ويلاۋدى بىزگە گەر اعامىز (گەرولد بەلگەر) ۇيرەتىپ ءجۇر. ناعىز پاسسيونەر، زيالىلىقتىڭ ناعىز ۇلگىسى: شىندىقتى زارلاپ ايتىپ ءجۇر. الاشتىڭ ارداقتى زيالىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «شىندىقتى ايتقان ادام حالىققا جاققان ەمەس. اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا. سەبەبى، ءبىزدىڭ ەل ءالى جەتىلمەگەن». شىندىقتى زامانبەك نۇرقادىلوۆ، الدان ايىمبەتوۆ، التىنبەك سارسەنباەۆ ايتتى.
دەرتتى قالاي ەمدەيمىز؟
قازاق زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ ساناسى رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىك دەرتىمەن ۋلانعان. قازاقيا دامۋ بۇل ۇردىستەن جاقىن ارادا قۇتىلا الماس. كەلە-كەلە بۇل جاعدايلار مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن، ىشكى شيەلەنىستەردىڭ كۇشەيۋىنە اكەپ سوقتىرماسا، السىرەپ، جويىلمايدى. نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ قيىن. بىراق، ءبىر نارسە اقيقات. سۋبپاسسيونەرلەردىڭ، ياعني، ەگويستەردىڭ، جارتى ادامداردىڭ، بىلىمسىزدەردىڭ رۋ، ءجۇز، تايپا مۇددەسىن ۇلت مۇددەسىنەن، پاتريوتيزمنەن جوعارى قوياتىن الاياقتاردىڭ كوبيۋىنەن، مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىنە دارا، اقىلگوي تۇلعالاردىڭ تارتىلماي، باقتالاستىق ناتيجەسىندە دارىنسىز، ۇساق ادامداردىڭ كەلۋىنەن قازاق ءوز جەرىندە باسقالارعا جەم بولۋدا. ماشكەۆيچ، نام، كيم، لي، شوديەۆتەر بار بايلىققا، جەرگە يە بولدى. وسى ورايدا دانا بابالارىمىز كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندە مىنانداي ماڭگى كوكەيتەستى وسيەت قالدىرعان: «ءىنى اعالارىمىز داۋلاسقاندىعىنان، بەكتى حالىق جاۋلاسقاندىعىنان، تۇركى حالقى ەلدىگىن جويدى. تابعاش حالقىنا بەك ۇلدارى قۇل بولدى. پاك قىزدارى كۇڭ بولدى».
رۋشىلدىق - ەل بىرلىگىن، ۇلت قاۋىپسىزدىگىن السىرەتەتىن جانە ۇلتىمىزدى باسقالارعا تابان ەتەتىن جەگى قۇرت، جاھانداسۋ كەزەڭىندە قايتا جاندانعان ءۆيرۋستىڭ ءتۇرى. وعان كونستيتۋتسيامىزدىڭ 5-بابى: «رۋلىق ارازدىقتى قوزدىرۋعا باعىتتالعان...بىرلەستىكتەر قۇرۋعا تىيىم سالىنادى» دەپ اتاپ كورسەتەدى. ياعني، رۋشىلدىقپەن، جۇزگە بولىنۋمەن كۇرەسۋ - كونستيتۋتسيالىق تالاپ. سوندىقتان زاڭ تەتىكتەرىن جەتىلدىرىپ، رۋشىلدىق پەن جۇزگە ءبولىنۋدى ومىرلەرىنىڭ فورماسىنا اينالدىرعان «زيالىلاردى» جاۋاپقا تارتۋ بۇگىنگى كۇن تالابى. اسقىنعان ىسىك بۇكىل دەنەگە تاراپ بارا جاتىر. بۇل ماسەلە بويىنشا زيالىلداردى پىكىرىتالاسقا شاقىرامىن. ويتكەنى، ۇلتىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءبارىمىز جاۋاپتىمىز.
