بيىل - مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلدىعى. وسىنا جىلدار بويىندا جەتكەن جەتىستىگىمىز بەن ۇتىلعان تۇستارىمىزدى، «ءاي، قاپ»، دەپ سانىمىزدى ۇرىپ قالعان ساتتەرىمىزدى سارالاپ، وي ەلەگىنەن وتكىزەتىن شاق ەكەنى انىق. اتا ءداستۇرىمىزدىڭ جولىنا قاراساق، مۇنداي كەزدە ءسوزدىڭ باسىن دۋالى اۋىز اقساقالدارىمىز ۇستاعانى ايان.

مىنە، ەكى شاقىرىلىمدا دا ەل اتىنان پارلامەنت دەپۋتاتى بولىپ ەلشىلدىگىمەن، مەملەكەتشىل تۇلعا رەتىندە حالقىنا تانىلعان جانە ەل ءسوزىن بيىك مىنبەرلەردەن ايتىپ، جۇرتىنىڭ جايىن باعىپ، بولاشاعىنا باعىت سىلتەپ، بۇگىنىنە ورەلى ويىن، ورىندى پىكىرىن ايتىپ كەلە جاتقان امانگەلدى ايتالى مىرزا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا بارىسىندا وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن سان ءتۇرلى ساۋالداردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ قاتىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

- امانگەلد اعا، اسسالاۋماعالايكۋم! تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنداعى قازاق رۋحانياتى مەن بۇدان 20 جىل بۇرىنعى ياعني تاۋەلسىزدىك العان تۇستاعى قازاق رۋحانياتىن قالاي باعامدار ەدىڭىز؟ ءبىز سول كەزدەرى ءبىرتۇتاس ۇلت ەدىك، اق سارباس سويىپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋانىسىپ ەك. قازءىر نەگە بءىرتۇتاس ۇلتتىقتان اجىراپ بارامىز؟ ءدىن مەن تءىلدءىك تۇرعىدان عانا ەمەس، بارلىق جاقتان.

بيىل - مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلدىعى. وسىنا جىلدار بويىندا جەتكەن جەتىستىگىمىز بەن ۇتىلعان تۇستارىمىزدى، «ءاي، قاپ»، دەپ سانىمىزدى ۇرىپ قالعان ساتتەرىمىزدى سارالاپ، وي ەلەگىنەن وتكىزەتىن شاق ەكەنى انىق. اتا ءداستۇرىمىزدىڭ جولىنا قاراساق، مۇنداي كەزدە ءسوزدىڭ باسىن دۋالى اۋىز اقساقالدارىمىز ۇستاعانى ايان.

مىنە، ەكى شاقىرىلىمدا دا ەل اتىنان پارلامەنت دەپۋتاتى بولىپ ەلشىلدىگىمەن، مەملەكەتشىل تۇلعا رەتىندە حالقىنا تانىلعان جانە ەل ءسوزىن بيىك مىنبەرلەردەن ايتىپ، جۇرتىنىڭ جايىن باعىپ، بولاشاعىنا باعىت سىلتەپ، بۇگىنىنە ورەلى ويىن، ورىندى پىكىرىن ايتىپ كەلە جاتقان امانگەلدى ايتالى مىرزا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا بارىسىندا وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن سان ءتۇرلى ساۋالداردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ قاتىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

- امانگەلد اعا، اسسالاۋماعالايكۋم! تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنداعى قازاق رۋحانياتى مەن بۇدان 20 جىل بۇرىنعى ياعني تاۋەلسىزدىك العان تۇستاعى قازاق رۋحانياتىن قالاي باعامدار ەدىڭىز؟ ءبىز سول كەزدەرى ءبىرتۇتاس ۇلت ەدىك، اق سارباس سويىپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋانىسىپ ەك. قازءىر نەگە بءىرتۇتاس ۇلتتىقتان اجىراپ بارامىز؟ ءدىن مەن تءىلدءىك تۇرعىدان عانا ەمەس، بارلىق جاقتان.

-تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن  ءبىرتۇتاس ۇلتتىقتان اجىراي باستادىق دەگەنگە قوسىلا المايمىن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جاراقاتىن ايقىن كوردىك:   قازاقتى تاپقا ءبولۋ، ەكى ءتىلدى ۇلتقا اينالدىرۋ، دىنسىزدەردۋ، جاتسىزداندىرۋ. ەندى ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، تۇتاستىققا ۇمتىلۋدامىز. ال  تۇتاستىقتىڭ كەپىلى - ورتاق ءتىل - قازاق ءتىلى ، يماندىلىق، مادەني مۇراعا يە بولۋ، ورتاق شارۋاشىلىق، سىرتتان قابىلدانعان قۇندىلىقتى قازاقتىڭ قازانىندا قايناتۋ. وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا تەك بيلىك جەتكىزەدى دەۋ ۇلكەن قاتە. ۇكىمەت تە، پارلامەنت تە حالىقتى تاربيەلەي المايدى. حالىق ولاردى تاربيەلەپ، قاتەسىن  بەتىنە باسىپ، ءتىپت ءماجبۇر ەتۋى كەرەك.  وكىنىشتىسى سول بىزگە ازاماتتىق ۇلتتىق سانا جەتپەيدى ، بيلىككە جارىلقاۋشى، اسىراۋشى رەتىندە قاراۋ باسىم.

- ايتالى مىرزا، رەفەرەندۋم ءۇشىن دەپۋتات رەتىندە داۋىس بەردىڭىز بە، بەرمەدىڭىز بە؟

- جوق. مەن دەپۋتات ەمەسپىن.

- 20 جىل ءوتتى ، بۇدان 20 جىلدان كەيىن قوعام قالاي وزگەرەدى دەپ ويلايسىز، قازاقتىڭ بولاشاعى قانداي باعىتتا داميدى؟ ەرىنشەك قازاق سول كۇيى ۇيىقتاي بەرە مە، قۇلدىق سانادان قۇتىلاتىن كۇن بار ما؟ ساياسي جۇيە وزگەرە مە، جالپى دەموكراتيانى، قۇقىقتىق قوعامدى قالىپتاستىرا الا ما؟ سوناۋ اباي اتامىز ايتقان قازاقتىڭ كەمشءىلءىكتەرءى قازءىرگءى كەزدە كوبەيءىپ كەتتءى ، وسى ماسەلەلەر ءتوڭءىرەگءىندە كەڭءىرەك جاۋاپ بەرسەڭءىز. مۇنى سءىزدەن ۇلكەن فيلوسوف، قازاقتىڭ پاتريوت ازاماتى دەپ سۇراپ وتىرمىن.

- بۇل الدىڭعى سۇراقتىڭ جالعاسى ەكەن. قوعام قانداي باعىتتا داميدى، قازاق ۇيىقتاي بەرە مە  دەيسىز.  ءبىز ءوزىمىزدى ءالى بىلمەيمىز، قانداي قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەپ ويلانبايمىز، ال رەسەي عالىمدارىنىڭ سوڭعى زەرتتەۋى بويىنشا، ەۋروپالىقتار مەن سالىستىرعاندا پوستسوتسياليستىك كەڭىستىكتە ءالى دە ساقتىقپەن، اياقتى ابايلاپ، اڭدىپ باسادى، ءتىپت ۇرەي پسيحولوگياسى باسىم. سوندىقتان ءالى دە مەملەكەتكە، ونىڭ پرەزيدەنتىنە تاۋەلدى، وزدەرىنە، قوعام كۇشىنە سەنۋ، وزبىرلىقتى، جەمقورلىقتى  قوعام كۇشى مەن اۋىزدىقتاۋ، ەرىكندىك ءالى تەرەڭ دامىماعان.  سونىمەن بىرگە، بىزدەر بايلىققا، بيلىككە ، جەكە تابىسقا جەتۋگە اۋەسپىز. بايلىققا قۇشتار بولعانىمىزبەن، تەر توگىپ ەڭبەك ەتپەي، باتىل ىسكەرلىككە، تاۋەكەلدىلىككە بارماي، وڭاي جولمەن، ۇرلىقپەن تاپقىمىز كەلەدى. وسىدان كەلىپ جەمقورلىق پسيحولوگياسى تارادى. وسى بايۋ پسيحولوگياسىنىڭ تاساسىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردا قالىپ قويدى. بۇل اسىرەسە بايلارعا ءتان. ءسىڭىرى شىققان كەدەي دە ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندە ويلانا بەرمەيدى. اباي ايتقان كەمشىلىكتەر  كوبەيمەسە ازايعان جوق.  ءبىزدىڭ توركىنىمىز - كەشەگى ۇلتىزدانعان كەڭەس قوعامى. بىرقاتار ەلدەردە، اسىرەسە، بالتىق جاعالاۋىندا، جاڭا مەملەكەتتەر ءبىز كەشەگى ۇلتىن ساتقان كگب، كپسس مۇشەلەرىمەن قۇرا المايمىز دەپ، ءتىپتى ءبىراز كادرلاردى شەت ەلدەگى باۋىرلارىنان، ەلدەگى ۇلتجاندى  ازاماتتاردان ىزدەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بىزدە ۇلتسىزدانعاندار ۇلتشىل-دەموكرات بولا قالدى، ءىشى قىزىل، سىرتى اق. ولار ۇلگى كورسەتە المايدى. ەڭ قاۋىپتىسى جاڭا ۇرپاق تا ءومىردى جاڭادان باستاپ كەتە المايدى، اعا ۇرپاقتان، كوممۋنيستىك تاربيە العانداردىڭ سولاردىڭ ويلاۋ جۇيەسىن كورگەندەردەن ۇلگى الادى. قاۋىپ وسىندا. كادر تاڭداۋدا ۇلتجاندى ازاماتتارعا جول اشپاي، ۇلتتىڭ نەگىزگى ۇستانىمى وزگەرمەيدى. ەل بولىپ كادر ماسەلەسىنە ىقپال ەتۋىمىز كەرەك.

- امانگەلد اعا, اسسالاۋماعالەيكۋم! ەلءىمءىزدءىڭ تاۋەلسءىزدءىك العانىنا 20 جىل تولدى. ارينە، بيلءىك جاقسى بولسىن، بولماسىن ەڭ باستىسى بار. دەگەنمەن، ەل باسقارۋدىڭ ءوز تەحنولوگياسى بار ەكەندءىگءىن ەسكەرسەك، قازاق ۇلت رەتءىندە نە ۇتتى جانە نەدەن ۇتىلدى دەگەن ماسەلەنءىڭ العا شىعارى زاڭدى. قازاق تءىلءىن وسى كەزگە دەيءىن تۇمشالاپ ۇستاۋ، ۇلتجاندى ويلى ازاماتتاردى بيلءىككە جولاتپاۋ، ەل بءىرلءىگءىن العا تارتىپ، جاساندى ۇيىمدار قۇرىپ، سونى تورگە شىعارۋ، ەل بايلىعىن قازاق ۇلتىنا بەرەرءى جوق «الەمدءىك» باسقوسۋلارعا شاشىپ، داراقى تءىرلءىك جاساۋ قانشالىقتى كوڭءىلگە قونىمدى. ارينە، بۇگءىندە ءبارءىن اقشا بيلەگەن زامان. قۇندىلىقتار وزگەردءى ، ادامنىڭ كوپشءىلءىگءىنءىڭ كوزءىن «قايتسە دە بايۋ» يدەياسى تۇمشالاپ تاستادى. مۇنىڭ اقىر سوڭى ۇلتتىڭ دەگراداتسياسىنا اكەپ تءىرەرءى داۋسىز. اعا، شىنى كەرەك وسى بءىز قايدا بارامىز؟

- بۇل سۇراققا الدىندا جاۋاپ بەردىم-اۋ دەيمىن.

- قازاق ءۇشءىن، بءىزدءىڭ مەملەكەتءىمءىز ءۇشءىن ۇلتتىق يدەيا قانداي بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- ۇلتتىق يدەيا «ءبىز» بەن «ولار» دەگەن سالىستىرۋعا، تەڭەۋگە، قاراما-قارسى قويۋعا، ءسۇيتىپ ءوز ۇلتتىق بولمىسىن تانۋعا، ماقسات-مۇراتىن انىقتاۋعا نەگىزدەلىنەدى.   كازىبەك ءبيدىڭ «ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز...»، دەپ باستالاتىن پاتريوتيزمگە تولى ءسوزى بۇگىنگى جاھاندانۋ، ۇلتتار باسەكەلەستىگى زامانىندا بىزگە ۇلگى. اقسەلەۋ سەيدىمبەك ايتقانداي: «ءار ءبىر ۇلت - ءوز بولمىسىنىڭ اۆتورى». سوندىقتان قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى وزىنە ءتان جولمەن داميدى. وتارلانعان ۇلت، سونىڭ ىشىندە قازاقتار، جاسقانشاق، جاسىق، جالتاق كەيدە ونى قوناقجايلىققا تەڭەيمىز. يندونەزيا كوسەمى سۋكارنو ۇلتتىق يدەيانى «پانگا-شيلا»، مەملەكەت، ءدىن، وتارسىزدانۋ يدەيالارىنا نەگىزدەگەن.  قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى دا مەملەكەت، ءتىل، ءدىن، دەموكراتيا، وتارسىزدانۋ يدەيالارىنا نەگىزدەلۋى ءتيىس.

- اسسالاۋماعالەيكۇم، امانكەلدءى اعا. قازاقستاندا سوڭعى ۋاقىتتا سوپىلار جاماعاتىنا قىسىم جاسالۋدا. ولاردىڭ كوشباسشىلارىن تۇتقىندادى. بۇل نەنءى كورسەتەدءى? دءاستۇرلءى دءىندءى ۇستانۋعا قارسى كورسەتءىلگەن قىسىم با؟ سءىز نەگە سوپىلار جاماعاتىنىڭ باسشىلارىنا اراشا تۇسە الماي وتىرسىز. ۆاحاببيستەر، كورانيتتەر ەركءىن تالتاڭداعان ءبىزدءىڭ ەلدە ءداستۇرلءى يسلامعا جول جوق پا؟ ساناۋلى عانا اۋزى دۋالى اقساقالداردىڭ بءىرءىسءىز، نەگە ءۇندەمەيسءىزدەر؟

- سوپىلار جاماعاتتىنا بايلانىستى ماسەلەلەردەن حاباردار ەمەسپىن. سوندىقتان پىكىر ءبىلدىرۋ قيىن.

- كەدەن وداعى تۋرالى نە ويلايسىز? بءىرءىككەن ەكونوميكالىك كەءڭىستءىك تۋرالى شە?

- كەدەن وداعىنا ۇلكەن ساقتىقپەن قاراۋ كەرەك دەيمىن. رەسەي بيلەپ-توستەپ ۇيرەنىپ قالعان، ساياساتى تەرەڭدە جاتقان ەل، اۆتوريتارلىق پيعىلدان ايىرىلعان جوق. ۇلى كوسەم ماۆزولەيدە، كگب وفيتسەرى ۇكىمەتتىڭ باسىندا. ۇلتتىق ساياساتى اشىق. كاۆكازدىقتاردى، مۇسىلمانداردى شەتتەتەدى. ال سىرتقى ساياسات ىشكى ساياساتتىڭ جالعاسى.

- اسسالاۋماعالەيكۇم، امانكەلدى اعا. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلدىعىن ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قانداي دەڭگەيدە تويلاۋىمىز كەرەك؟ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلىندا ۇلتتىق سانامىز، سالت-ءداستۇرىمىز قانداي دەڭگەيگە كوتەرىلدى جانە اتقارىلعان جۇمىستارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- قازاق «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا»، دەيدى عوي. ءبىز نەبارى 20 جىل دەربەس ەلمىز. از با، كوپ پە؟ ءبىر ولشەممەن از، ءبىر ولشەممەن كوپ. از دەيتىنىم وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جاراقاتى، اسىرەسە رۋحاني-مادەني سالادا تەز جازىلا سالمايدى. كوپ دەيتىنىم 20-جىلدا حالىق تابيعي بايلىقتىڭ يگىلىگىن كورە المادى، سوعان مازالانادى دا. ال ساناۋلى ادامدار تەز بايىدى.

اتقارعان جۇمىستاردىڭ كوڭىل تولاتىندارى بار: شەكارانى انىقتاۋ، اسىرەسە رەسەيمەن. ءبىز تولىق تاۋەلسىزدىكتە رەسەيمەن شەكارامىزدى انىقتاعاندا عانا  الدىق. قازاق ۇلتىنىڭ ساناسىنىڭ ءوسۋىنىڭ ينديكاتورى - قازاق مەكتەبىندە وقيتىن قازاق بالالارىنىڭ سانىنىڭ  ءوسۋى. 20 جىلدىق - وسى  تاريحىمىزدى  سارالاۋعا ارنالسا دەيمىن. بىراق داقپىرت ءسوز كوپ بولا ما دەگەن قاۋپىم بار.

- لاتىن الفاۆيتىنە اۋىسقانعا قالاي قاريسىز؟

- لاتىن  الفاۆيتىنە كوشۋ الدىندا وزبەك، ازەربايجان اعايىنداردىڭ اششى-تۇششى ساباعىن زەردەلەيىك. ەگەر دايىندىقسىز كوشە سالساق، وقۋلىقتار، مەتوديكالىق قۇرالى مەن  عىلىمي ادەبيەتى ورىس تىلىندە دامىعان ورىس مەكتەپتەرى ۇتادى دا، اتا-انالار بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرەدى. بۇگىنگى ادامدار پراگماتيكتەر.

- ساميۋل حانتينگتون ايتقان «وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنىڭ» بار ەكەنىنە سەنەسىز بە؟

- سامەل حانتينگتون ايتقان وركەنيەتتەر قاقتىعىسى شىندىقتان قاشىق ەمەس. اراب-يزرايل، اقش-يراك، اقش-اۋعانستان تاعى باسقا سوعىستىڭ استارىندا دىندەر قاقتىعىسى جاتىر.

قۇرمەتتى امانگەلد اعا!

بىرىنشىدەن، سىزگە اكەمىزدىڭ ءسىزدى دەپۋتاتتاردىڭ ىشىندە ەڭ قادىر تۇتاتىن تۇلعا ساناعانىن جەتكىزەيىن. ەندى سۇراقتار:

1. ەلىمىزدە پاراقورلىق مەكتەپ تابالدىرىعىنا دا جەتتى، بۇنى ءسىز بىلەسىز بە؟ بۇعان مىسال: ەنت-ءتىڭ 80 پايىزى اقشامەن تاپسىرىلادى. ەلىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىنان استام وبىلىستارىندا ديرەكتورلىق لاۋازىم، مۇعالىمنىڭ جۇمىسقا تۇرۋى ساتىلادى.

2. جوعارىدا ايتىلعان كەسەل بارا-بارا جويىلادى دەپ ويلايسىز با؟ جوق الدە، تۇرالاپ قالا ما ەكەن؟

3. اقىلىڭىزدى ايتىڭىزشى، بءىز بالالارعا قانداي تاربيە بەرەيءىك: ولارعا ءادءىل بول، قۇنىقپا، ەشكءىمنءىڭ الا جءىبءىن اتتاما دەپ تۇقىمىمىزدان كەلە جاتقان تاربيەمەن ءجۇر دەسەك، سوڭعى ۋاقىتتا پايدا بولعان تەك قارىن قامىن ويلايتىن الياقتاردىڭ قاسىندا ۇتىلاتىن، ولاردىڭ ارتىندا قالاتىن ءتۇرءى بار. ال سولار سەكءىلدءى الاياق بول دەۋگە ارىمىز بارمايدى.

4. قىسقى ازيادا ويىنىنا قاتىساتىن قازاقستان قۇراما كومانداسىنىڭ تءىزءىمءىن كورءىپ، جاعامىزدى ۇستاپ جاتىرمىز. سءىز قانداي كۇيدە بولدىڭىز؟ سءىزدەن ءوتءىنءىشءىم: ەشكءىمنءىڭ كوڭءىلءىنە قاراماي جاۋاپ بەرءىڭءىزشءى.

5. ءاسءىرەسە، قالالىق جەردە قازاقتار بءىر-بءىرءىمەن ورىسشا سويلەسەدءى. قالاي ولاردى انا تءىلءىمءىزگە جاقىنداتۋعا بولادى؟ تءىپتءى ولاردىڭ بالالارى تۇگءىلءى, نەمەرەلەرءى دە ورىسشا ءشۇلدءىرلەيدءى. بۇل شىندىق.

باسقا سۇراقاردى قالعان وقىرماندار قويادى دەگەن نيەتپەن سۇراقتارىمدى دوعارايىن، سۇراق كوپ ەدءى, الايدا بءىلءىم - ۇلت بولاشاعى، پاراقورلىق - ۇلت كەسەلءى, انا تءىلءى - ۇلت ءىرگەتاسى، سپورت - نامىسىمىز، قازءىرگءى زامانعى الىناتىن قامال بولعان سوڭ، وسىعان كوڭءىل بولگەنمءىن. ءوزءىڭءىزگە وسى ءومءىردە 100 جىل عۇمىر تءىلەيمءىن. قاراكەسەك.

- راحمەت. اكەڭىزگە دۇعاي سالەم. پاراقورلىق جايلانعانى راس. بۇل ەكى جاقتى ماسەلە عوي. سالماقتىڭ ءبىر جاعى حالىقتىڭ وزىندە: كۇشتىلەردى پارا بەرىپ ۇيرەتتىك. ءوزىمىز بەرىپ، ءوزىمىز بەردىك دەپ، كەيدە ماقتانامىز دا. نەگە ەل بولىپ، مۇعالىمدەر قاۋىمداستىعى بولىپ قارسى تۇرمايمىز؟ ونىڭ جويىلۋى دا، جويىلماۋى دا وزىمىزگە بايلانىستى. بيلىك ونى جويا المايدى. «مەنىڭ ءبىلىمىم، تاجىريبەم بار، نەگە پارا بەرۋىم كەرەك»، دەپ ءار مۇعالىم ويلانسا، اشىق ايتىپ، وسى ىندەتپەن كۇرەسسە عانا  پارا ازايار. تازا زامان بۇرىن بولدى عوي.

ءار اتا-انا بالاسىنىڭ الاياق بولعانىن قالامايدى. بىراق ءبىز اباي ايتقانداي «مال بولسا، قۇداي تاعالانى دا پارالاپ السا بولادى  دەيدى»، دەگەن قوعامدا ءومىر سۇرەمىز. دەگەنمەن، قوعام تۇگەل بۇزىلمايدى. گرۋزيندەر جەمقورلىققا ءۇيىر ۇلت دەۋشى ەدىى، قازىر ءبىراز تازارعان. بىزگە ۇلگى بولا الادى.

قىسقى ازيادا ويىنىنا قاتىساتىن قۇراما كومانداسىنىڭ ءتىزىمى - ۇلتتىق نامىستىڭ، شىندىعىندا نامىستىڭ جوقتىعىنىڭ ينديكاتورى.

قازاقتىڭ قازاقپەن ورىسشا سويلەسۋى قالا بولسىن، اۋىل بولسىن تاراعان دەرت، بىراق وعان قازاق نامىستانباعان سوڭ، كىمد  زورلاپ سويلەتەسىڭ. وزىمىزگە ءوزىمىز وكپەلەيىك.

- قازءىر م.شاحانوۆ سياقتى قايراتكەرلەردءى ءجونسءىز قارالايتىندار شىقتى. سوعان قاراعاندا و كءىسءىنءىڭ جاۋلارى كوپ كورءىنەدءى. مۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟ 2. سءىزدءى حالىق جاقسى كورەدءى. سءىزءدىڭ تءىسءىن قايراپ جۇرگەن جاۋلارىڭىز بار ما؟

- م. شاحانوۆتى بيلىك جاقسى كورمەيتىنىن بايقايمىن، سوندىقتان بىرەۋلەردى وعان ايداپ سالادى. ماعان ءتىسىن قايراپ جۇرگەندەر بولماس،  بىراق قازاقتىڭ ءتىلىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن سىيلاماي وسكەندەر جەك كورەدى. ءبىر ورىس گازەتىنىڭ ءتىلشىسى تاپسىرما الىپ، قورقا-قورقا ماعان كەلىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستى، كەتەرىندە «نورمالنىي»  ادام ەكەنسىز عوي دەگەن. ءبىزدىڭ قوعامدا كەيبىرەۋلەر قازاقتاردى مامان رەتىندە سىيلاپ، ۇلت وكىلى رەتىندە سىيلامايدى. بۇل وتارلاۋ ساياساتىنىڭ زاردابى.

- اسسالامالەيكۋم, امانگەلدءى اعا! مەن سىزگە ءبىر سۇراق قويايىن دەپ ەدىم. الدىندا وسى كونفەرەنتسيادا پارتيالاسىڭىز بايمەنوۆ اعامىزعا قويعان ەدىم، بىراق ول كىسى تولىققاندى جاۋاپ قايتارمادى. مەندە ءبىر ۇسىنىس بار ەدى. مەنىڭ ويىمشا، قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش ۇكىمەت باسشىسى ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحان اتامىزدى «الاشاتا» دەپ اتاساق دۇرىس بولار. وسىعان نە ايتاسىز؟

الاش بالاسى ەرلان احمەدي، كوكشەتاۋ قالاسى.

- ءاليحان بوكەيحانوۆ تاريحتا ءوز اتىمەن قالعانى دۇرىس.

- امانگەلد اعا! ارتىمىز تۇنەك، الدىمىز تۇمان، بۇگىن اسپانىمىز اشىق، بىراق تىرشىلىگىمىز جۇمباق، سوندا قازاق حالقى نە بولماق؟

-«ءۇمىتسىز - شايتان» دەگەن، بۇلتتان كەيىن كۇن تۋماي ما؟

- Cىزگە قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمى مەن  تىلىنە جاناشىردىڭ  بىرى دەپ ۇلكەن قۇرمەتتە بولاتىنمىن. دەگەنمەن تاياۋداعى مىنا ءبىر ءسوز ءسىز تۋرالى پىكىرىمە جامان اسەر ەتتى . ءسىز الەۋمەتتانۋدان ساباق بەرەتىن ابەتوۆا دەگەننىڭ    عىلىمي جەتەكشىسى ەكەنسىز. ول كىسى بىزگە الدىڭعى وقۋ جىلىندا قازاقشا ساباق بەرگەن. ونىڭ قازاق تىلىندە تىم ناشار سويلەيتىنى، سۇيتە تۇرا ورىسشا سويلەگەندى ماقتان كورەتىنى، قازاق ءتىلى ماعان قولايسىز دەگەندەي سوزدەردى ۇيالماي ايتاتىنى مەنى قاتتى قاپا قىلدى! قۇداي-اۋ، امانگەلدى اعامىز قازاقتىڭ ءتىلىن جوقتاپ جۇرسە، ول كىسىنىڭ ىزدەنۋشىسى قازاق تىلىنە پىسقىرعىسى كەلمەيدى دەپ سىزگە رەنجىدىم. الدە مەن مىناۋ الدامشىلىققا تولى قازاق قوعامىنا رەنجۋىم كەرەك پە ەدى؟.. كەشىرىڭىز، سۇراعىم جەكە باسقا قاتىستى بولعانىمەن، مۇنداعى ماسەلە بۇكىل ۇلتتىڭ ماسەلەسى عوي، ءسىز قالاي ويلايسىز، تۇسىندىرسەڭىز. (اتالعان وقىتۋشى اگراركادا وقىتۋشى.)

جۇلدىز-اي

- ابەتوۆا كونكۋرستان ءوتىپ،  ماعان اسپيرانت بولىپ كەلگەن. ونىڭ وڭمەنىنەن يتەرۋگە بولمادى. حۇقىن سيلادىم، كەمشىلىكتەرىن بىلەمىن، دەگەنمەن ماعان قازاققا قارسى مىنەزىن كورسەتكەن جوق. سالەمى دۇرىس.  كەزدەسكەنىمدە تاعى دا اڭگىمەلەسەرمىن.

- قۇرمەتتى ايتالى اعا! اباي سايتىنىڭ جىگىتتەرى وزدەرىنە ۇناماعان پىكىرلەردى نەگە الىپ تاستايدى؟ ءبىزدىڭ پىكىرلەردە ەشقانداي ەرسى ، نامىسقا تيەتىن ءسوز بولماسا دا سويتەدى . ولار تەك وزدەرىنە كەرەكتى "شىندىقتى" عانا بىلگىسى كەلەدى مە، الدە ءوز پىكىرلەرىن عانا "شىندىق" دەپ ويلاي ما؟ تۇسىنىكسىز! اباي اتا اتىن جامىلعان سايت جۇزشىلدىكتى، جەرشىلدىكتى دامىتىپ وتىر دەپ حالىق نارازى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

- سايت تۋرالى جاعىمسىز اقپارات  ەستىمەدىم.

- ابەكە، اقجولدىڭ ۇلت ساياساتى تۇجىرىمى نەگە كەرەك بولدى؟ بايمەنوۆ جانە ونىڭ كومانداسىمەن تءىل تابىستىڭىز با? ول جءىگءىت تۋرالى ويىڭىز قالاي؟

- اق جولدىڭ "ۇلت ساياساتى" قوعامداعى سۇرانىستان تۋدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20-سىنشى جىلى ۇلت ساياساتىنا جاڭاشا قاراۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋدىرىپ وتىر. "دوكترينا" - "داۆايتە جيت درۋجنو" دەيدى . قالاي دوستاسامىز؟ ەلىمىزدە ەتنوسارالىق قاقتىعىسقا دا،  ەتنوسارالىق

كەلسىمگە دە نەگىز بار. سوندىقتان قاقتىعىستىڭ الدىن الىپ، كەلىسىمگە نەگىز تابۋ جولدارى ايقىندالدى . ۇلت ساياساتى - دياسپورالارىنىڭ كوڭىلىن تابۋ ساياساتى ەمەس. سونداي-اق، تەك قازاقتىڭ دا ماسەلەس ەمەس. بارلىعىن تارازىعا سالىپ، جول تابۋ.

بايمەنوۆ كومانداسى دەگەنەن گورى "اق جول" پارتياسى دەگەن دۇرىس بولار. ءتىل تابىسپايتىنداي كۇردەلى ماسەلەلەر  بولسا دا  ولار دەموكراتيالىق جولمەن شەشىلەر. ءاليحان تۋرالى پىكىرىم وڭدى.

- اعا، سىزگە قويار بىرنەشە ساۋالىم بار: نەگە ءبىزدىڭ بيلىك قازاقپەن ساناسپايدى، نەگە ۇلتتىق تۇرعىدا ىستەر اتقارعان ادامداردى سوپى تاعى بىردەڭە دەپ تۇرمەگە قامايدى يا بولماسا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قالىپتاستىرىپ كەتكەن دۇنيەتانىمىز جابايلىق پا؟ نەگە ءبىزدىڭ ميىمىزدى ەۋروپانىڭ، ارابتىڭ، باتىستىڭ مادەنيەتى مەن شىرىتە بەرەدى؟ نەگە بىزدە وتكەن عاسىردىڭ 60-80 جىلدارداعى رۋح جوق؟ كەڭەس وكىمەتى سايران سالىپ تۇرعاندا دا شاكەن، نۇرعيسا، ءشامشى ، جۇمەكەن، تولەگەندەر، ت.ب. كوپ اتا-اعالارىمىز قازاقتىڭ رۋحى كوتەرگەن ەدى عوي. مىنا زاماندا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن مىندەتت تۇردە ەۋروپانىڭ، ارابتىڭ، باتىستىڭ مادەنيەتىنە ءوتۋ كەرەك پە؟ نەگە بيلىكتىڭ ءبىر كەمشىلىكتەرىنە سىن ايتىپ بىردەڭە ايتساڭ ءوزىڭدى جالقاۋ، قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن ءبىر بيشارا قىپ شىعارادى؟ ەلىمىزدىڭ ءدىني سالاسىنا قانداي پىكىر ايتاسىز. كەشەگى ءدىنسىز مەملەكەتتە ءومىر سۇرگەن سىزدەر اعا بۋىننىڭ يمان، ار-ۇياتىن، ادامگەرشىلىگىن - كازىرگى ءدىني قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بىزدەرمەن سالىستىرۋعا ءتىپتى كەلمەيدى ، بىزدە مەشىتكە باراتىن جاستاردىڭ كوبى باسقاسىن ايتپاعاندا ءوزىنىڭ تۋعان-تۋىسقانىنا ءتىسىن قايراپ جۇرەدى ، اناۋ ءدىنسىز، اناۋ ناماز وقىمايدى دەگەندەي... مۇنداي ءدىننىڭ بىزگە نە كەرەگى بار؟

ديدار، قاراعاندى

- بيلىكتە    بىلىكت ازاماتتار بار بىراق ولار قازاقى تاربيە الماعان، قازاقى مادەنيەتتەن سۋسىنداماعاندار. ورىستار وندايلاردى "كۋسايۋششيە گرۋد كورميۆشەي ماتەري" دەيدى . كادر ساياساتىندا سولارعا تاڭداۋ جاسالعانى بەلگىلى . بىراق بيلىككە كادر ماسەلەسىندە بەيبىتشىلىك جولمەن قىسىم جاساۋ - كۇرەستىڭ ءبىر جولى.

ءبىزدىڭ مىيىمىز ەۋروپانىڭ، ارابتىڭ شىنايى مادەنيەتىنەن شىرىمەس، سەبەبى ول مادەنيەت. دەگەنمەن  ول مادەنيەتتى دە بەلگىل ءبىر مولشەردە پايدالانۋ كەرەك.  مىسال، فرانتسۋزدار شەت ەل كينوسىنا، تەاترىنا، كونتسەرتتەرىنە 40% اسپاسىن دەپ وتىر.

مىيىمىزدى شىرىتەتىن جەزوكشەلىك، ءبىرجىنىستى نەكە، جالعىز باستىلىق، تاعى باسقالار. مەملەكەتىمىزدىڭ جابايىلىقتى رەتتەۋگە زاڭ جولىمەن مۇمكىندىگى بار، بىراق نيەتى جوق. وعان مەنىڭ دەپۋتات كەزىمدە كوزىم جەتتى.

نەگە شاكەن، نۇرعيسا، ءشامشى ، جۇمەكەن، تولەگەندەر جوق دەيسىز. كازىر تەك قازاقستان ەمەس، كوپتەگەن پوستكەڭەستىك ەلدەر ءىرى تۇلعالارعا ءزارۋ. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى تسەنزۋرا، توسقاۋىل تالانتتى قايرايدى،  ىىزدەنۋگە يتەرمەلەيد ەكەن دەيدى . ەركىندىك بەرىپ ەدىك، بۇلار ويلانباي قويدى دەپ ءجۇر. ەگەر حرەششەۆتىڭ شوۆينيست ساياساتى بولماسا، ساياسي ساقناعا ج. تاشەنوۆ شىقپاس ەدى .  تاشەنوۆ شىقپاسا، "مەنىڭ قازاقستانىم" ومىرگە كەلمەس ەدى . جۇبان اعامىزدىڭ "مەن قازاقپىن" دەگەن تۋىندىسى دا بولماس ەدى دەپ ويلاۋعا بولار. دەگەنمەن ۇلى تۇلعالار ۇلى وزگەرىستەردىڭ جارشىسى، جاڭا زامان قاجەتتىلىگىنەن تۋعان تۇلعالار. ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى، سۇرانىس بولعاندا تۇلعالار ومىرگە كەلەدى ، ولار ءتىپتى ارامىزدا جۇرگەن  دە شىعار، ازىرگە ءبىز ولاردى باعالاي الماي جۇرگەن شىعارمىز.

ءدىن توڭىرەگىندەگى ماسەلە كۇردەلى . عىلىم اكادەمياسىنا ەسەك  تە كىرىپ شىعادى، بىراق ودان ول بىلىكتى بولمايدى. سول سياقتى مەشىتكە بارۋشىلار دا ءارتۇرلى : بىرەۋ ءۇشىن مودا، بىرەۋ ءۇشىن تانىستارمەن كەزدەسۋ، ال بىرەۋ ءۇشىن اللانىڭ ۇيىنە بارۋ - تازارۋ جولى. سوندىقتان، ءدىن سوتسيولوگياسى دىنگە بايلانىستى ادامداردى 4-5 توپقا بولەدى . دەگەنمەن، مەشىتكە بارا-بارا، ۋاعىز تىڭداي، ءدىني ساۋاتىن كوتەرىپ يماندىلىققا جاقىندار، ال  تولىق مۇسىلماندىق جولى بىزگە الىس سياقتى.

- ۇلت ءۇشىن اتقا مىنگەن، عۇمىر كەشكەن، ءىس-ارەكەت جاساعان قاھارماندار، تۇلعالار، ازاماتتار: كەنەسارى حان، الاش قايراتكەرلەرى، ەلۋىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندەگى ۇلتشىل عالىمدار مەن جازۋشىلار، الپىسىنشى جىلدارداعى مەملەكەت قايراتكەرى جۇماباي تاشەنوۆ، "ەسەپ" (قاراعاندى), "جاس تۇلپار" (ماسكەۋ), "جاس ۇلان" (كەرەكۋ) ۇيىمدارىنا توپتاسقان ۇلتشىل ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار، 1986 جىلعى جەلتوقسانشى جاستار ءتۇرل جازالاۋ شارالارىنا ۇشىرادى. پاتشالىق، كەڭەستىك بوداندىق زامانىن ايتپاعاندا، قازىرگى ەگەمەندىك كەزەڭىندە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلتتىق مۇرات-مۇددەسىن مىنبەرلەردەن ايتقان زيالىلار باسشى قىزمەتتەردەن، پارلامەنت، ءماسليحات دەپۋتاتتىعىنان شىعارىلۋدا. وسىلايشا، ۇلتتىق قورعانىس قابىلەتى قالىپتاسپاي جاتىپ جويىپ جىبەرىپ وتىراتىن مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگى باياندى بولا قويار ما ەكەن؟ ابەكە، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز...

ارمان قاني،

پاۆلودار قالاسى.

- ۇلتتىق قورعانىس قابىلەتى دەگەن تاماشا ءسوز. ن. ماكياۆەلي، XV ع.-اياعى  XVI ع. باسىنداعى يتالياندىق ساياسي ويشىل، ۇزاق ۋاقىت قۇلدىقتا بولعان حالىق ەلىنە، ۇلتىنا دەگەن قۇشتارلىقتان، ۇلتجاندىلىقتان، يمانجۇزدىلىكتەن ايىرىلىپ، كونگىش، ەلىكتەگىش، جالتاق بولىپ كەلەدى دەگەن. ونداي ۇلتتىڭ  قورعانىس قابىلەتى دە ءالسىز. بىراق ول قابىلەت مىنبەلەردەن عانا ەمەس، كۇندەلىكتى تۇرمىستا، ءبىلىم سالاسىندا، مادەنيەتتە، داستۇردە، يماندىلىعىنان كورىنىس الادى، نيگيليزم، شوۆينيزمگە قارسى كۇرەستە ول قابىلەت شىڭدالادى. تاعى دا ايتايىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ باياندىلىعى قازاقتىڭ ءوز قولىندا، بيلىك تاعىن ساقتاۋ تۇرعىسىنان ارەكەت جاسايدى، ال حالىقشىل ۇلتجاندى ازاماتتار ەلدىڭ باعىن باياندى ەتۋگە كۇرەسەدى .

- ءسىز قالادا تۇراسىز، ال قاراكوزدەردىڭ باسىمى اۋىلدا تۇرادى. قانداستاردىڭ شىنايى تىرشىلىگىنەن حاباردى قالاي الاسىز.ولارعا ءسوز جاردەمىڭىزدى تيگىزە الىپ ءجۇرسىز بە/جاۋابىڭىزعا الدىن-الا راحمەت/?

- دەپۋتات كەزىمدە اقتوبە وبلىسىن، باسقا دا وبلىستاردى كوپ ارالادىم، اۋىل-حالقىن ءبىر شاما بىلەمىن، قازىردە بارىپ تۇرامىن  ۇلتىمىزدىڭ ءبىر تىرەگى اۋىل ينتەلەگەنتسياسى - مۇعالىمدەر، دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتكەرلەرى . ال ءبىرازى جۇمىسسىز، كەزدەيسوق كاسىپپەن اينالىسادى، نەگىزى قولىنداعى مالى مەن اۋلاسىنداعى ەككەنى مەن كۇن كورەدى . فەرمەرلەر دە كوپ ەمەس. رەسمي ستاتيستيكا اۋىل ادامدارىنىڭ كوبىن ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋشىلەر دەيدى ، ال وزدەرى جۇمىسسىزپىز دەيدى . ولار ءبىر ملن. جۋىق.

- اسسالاۋماعالايكۇم اعا! قازاق تەحنوكرات بولا الا ما؟ بولسا قاشان؟ الدىمەن ەكونوميكا سوسىن باسقاسى دەگەن ساياساتتى قولدايسىز با؟ نە ءۇشىن ەكونوميكا؟

- تەحنوكراتتار - كاسىبي ءبىلىمى، تاجىريبەسى جوعارى ينجەنەر - تەحنيك، مەنەدجەر ماماندار، عالىمدار بۇگىن قازاقتاردان ءوسىپ كەلەدى ، بىراق ولار سان جاعىنان ءال ازشىلىقتى قۇرايدى.  ول مامانداردى ارنايى دايىنداۋ كاجەت، ازىرگە شەتەلدىك مامانداردى كوپ پايدالانىپ ءجۇرمىز.

الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات دەگەن پىكىردى قولداپ ەدىم، "اش كىسى ۇرىسقاق" دەگەندەي، ەلىمىزدىڭ شاڭىراعىن شايقالتپاي، تۇراقتىلىق بولسىن، كۇردەل الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى الدىمەن شەشۋ قاجەت دەگەندەي. ازدى-كوپتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەر شەشىلىپ، ورتالىق ازيادا ليدەرمىز، ەند قاراپ وتىرساق ساياسي ماسەلەلەر، دەموكراتيا، قازاقتىڭ ۇلتتىق  ماسەلەلەرى شەشىمىن تابا الماي  جاتىر. ەكونوميكا مەن ساياسات قاتار، ءبىر - بىرىمەن ىقپالداسىپ دامىعانى دۇرىس ەكەن.

- ءسىز عالامتور-كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ وتىرعان "اباي.كز" قازىرگى كەزدەگى قازاق ءتىلدى پورتالداردىڭ ىشىندە ەڭ تانىمال سايتتاردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. سايتتى قالىڭ كوپشىلىك تە، جۋرناليستەر مەن جالپى قالامگەرلەردىڭ وزدەر دە، بيلىك باسىنداعىلار دا وقيدى. الايدا سايت رۋشىلدىق، جەرشىلدىك جانە ءدىني باعىتتار اراسىنداعى داۋلاسۋلاردىڭ الاڭىنا اينالىپ بارادى. رۋ مەن رۋ بولىپ، باتىس پەن وڭتۇستىك بولىپ، ۋاححابيستەر مەن سۋفيستەر بولىپ ءبولىنىپ الىپ، جانجالداسۋدىڭ ءبىر قۇرالىنا اينالدى. بۇل داۋلاردى سايت ادەي قوزدىرىپ وتىر دەپ ويلامايمىن. بۇل ءبىزدىڭ ەل ءمىزدىڭ ىشىندەگى ءپىسىپ جەتىلىپ كەلە جاتقان قاۋىپتى قايشىلىقتى جاعدايلاردى كورسەتەدى دەپ ويلايمىن. ال ەگەر ەل ىشىندەگى جاعداي شىنىمەن سونداي بولسا، وندا ءبىزدىڭ كۇشت اۆتوكارتيالىق بيلىكسىز قۋاتتى مەملەكەت بولىپ تۇرۋىمىز دا ەك تالاي-اۋ...

- ءبىزدىڭ قازاقستاندىق بيلىك "قازاقستانعا اشىق قوعام مەن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ەنگىزۋگە ءالى ەرتە" دەگەندە: "قازاق حالقى ءالى ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسپاعان" دەپ ويلايدى. مىسالى، بيلىكتەگ ساراپتاۋشىلار اۋدان، وبلىس، قالا اكىمدەرىن (سونىمەن بىرگە، شەتەلدەردەىگ سياقتى مەكتەپ ديرەكتورلارىن، ۋنيۆەرسيتەت رەكتورلارىن، اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرلەرىن، ۋچاسكەلىك پوليتسەيلەردى ت.ب.) سايلايتىن جۇيە ەنگىزسە، اركىم ءوز رۋىنىڭ ادامىنا، ءوز جەرلەسىنە داۋىس بەرىپ جىك-جىككە ءبولىنىپ كەتەدى دەپ ويلايدى. جانە ەلىمىزدەن ورىستار مەن ورىستىلدىلەر كەتىپ، قازاقتار وزدەرى مەن وزدەرى قالسا، قىرىلىس پەن كۇنشىلدى كتىڭ اكەسى مەن كوكەسى سوندا باستالادى دەپ ويلايدى. وسى ويعا جانە "قازاق ءالى تۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسپاي، ترايباليزم ساتىسىندا جۇرگەن حالىق" دەگەن قورىتىندىعا بيلىك اپپاراتىنداعى ايگىلى ساراپتاۋشىلار مەن تالداۋشىلار بيلىك باسىنداعى توپتى ابدەن سەند ءرىپ قويعان. ءسىز قالاي ويلايسىز، قازاق ءالى ءبىرتۇتاس ەتنوسقا اينالماعان ۇلت پا؟ الدە بيلىك ءۇشىن وسىنداي جەرشىلدىك، رۋشىلدىق، ءدىني، كۇنشىلدىك، ىشتارلىق قىرقىسۋلاردىڭ وتىن كوسەپ-كوسەپ ءورشىتىپ قويىپ، قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرمەي ۇستاعان ىڭعايلى بولىپ وتىر ما؟

سامميت الدىندا ەۋروپارلامەنتتىڭ ءبىر دەپۋتاتى جاقسى پىكىر ايتتى، قازاقستانداعى دەموكراتيانىڭ تۇقىمى قازاقستاندىق بولۋ كەرەك دەپ. دەموكراتيا، اشىق قوعام - ناقتى ۇعىم، ءارى ۇلتتىڭ تاريحي ەرەكشەلىگىمەن بايلانىستى. دەموكراتيانى، ءداستۇرىمىزدى، "تۇقىمدى", ءبىز كۇت ءىپ سۋارۋىمىز كەرەك.

ال قازاق ءبىرتۇتاس ۇلت ەمەس دەگەن وي سىرتتان كەلگەن، ونى ءبىزدىڭ كەيبىر ازاماتتار، جاس بيزنەسمەندەر ءىلىپ الىپ كەتتى .

تابيعاتتا ءبىرتۇتاس، سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان ۇلت جوق، ءبىرتۇتاس ۇلت - مۇرات، قيال.

گەرمانيا - باتىس نەمىستەرىنەن، سوتسياليستىك نەمىستەردەن، كەڭەس نەمىستەرىنەن، تۇرىك، ارابتەكتى ازاماتتاردان تۇرادى. كانتسلەر انگەللا مەركەل ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىن قازاقستانعا كەلگەندە ايتتى. ورىستار دا ءتىلى ، تەگى ، ءدىنى ، ءداستۇرى جاعىنان قىرىق پىشاق. ورىستاردا جەرلەستىك پسيحولوگيا كۇشتى . ءبىر كەزدە سيبيرياكتار ۇستەمدىك جاسادى، بۇگىن پەتەربۋرگتەن كەلگەن پۋتينشىلەر بيلەپ وتىر. قازاقستاردىڭ تاريحي كۇردەلى رۋ، تايپا جىكتەرى بار. ول ۇلتتىڭ ارتىقشىلىعى، نە كەمشىلىگى ەمەس، بولمىسى. رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك ساياسات پەن كادر تاڭداۋ، باسقا ماسەلەلەرمەن ارالاسىپ جاتسا، ول مادەنيەتىمىزدىڭ  تومەندىگى. قازاقتىڭ جىكشىلدىگىن بىلەتەن كەيبىر ورىستار، كارىستەر بىتمگەرشىلىك جاساپ اقىلدى بولىپ ءجۇر. كەدەيشىلىك، جۇمىسسىزدىق قازاقتاردى كەيدە رۋلاس اعايىندارانان قولداۋ، كومەك، ىزدەۋگە يتەرمەلەيدى . رۋدى ەل مۇددەسىنە پايدالانىپ وتىرعان وڭتۇستىك كورەيا. كارىستەر جەت اتاسى ەمەس، ءتىپت وتىز اتاسىنا دەيىن بىلەدى . ءبىر رۋدىڭ ءوز ءجۇز مىڭداعان ادام. بايقاساڭىز، كارىستەردە فاميليا كوپ ەمەس.  كارىستەردىڭ 40% - كيم، 18% - پاك. سول رۋلار بولشەكتەنبەيدى ، بارلىعى  كيمنەن،  پاكتان تاراعان، ودان ءار بولىنبەيد . پاكتار، كيمدەر ءبىر وتباسى سياقتى، ءبىر-بىرىنە سەنەدى . ولار ەڭ باستىسى ماسىلدىق پسيحولوگيادان اۋلاق، ىنتىماقتاسىپ، تەر توگىپ، كولىك، كەمە، تەلەۆيزور، باسقا دا تاۋار شىعارادى. ولاردىڭ باسىن  بىرىكتىرەتىن ءبىر-بىرىنە دەگەن  سەنىم. سەنىم ەڭ باستى بايلىق.

قازاق رۋلارى باسەكەلەستىككە ءتۇسىپ، ساپالى تاۋار شىعارىپ، ونى شەت ەلگە شىعارىپ جاتسا، نەسى بار؟ ازىرگە شاعىن دۇكەندەرگە رۋدىڭ اتىن بەرىپ ءجۇرمىز، مەنىڭ رۋلاسىم استانادا مىقتى ورىندا دەپ ماقتانادى، ءوز رۋلاسىن كورمەگەن، رۋلاسى ونى بىلمەيدى . بۇل شاعىن توپتىڭ پسيحولوگياسى. ەلدىك پسيحولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماي ءجۇرمىز.

- "اسىل ارنا" تەلەكانالى جايلى نە وي ايتاسىز! ءوزءىڭءىز ول كانالدى كورەسءىز بە؟

ەسىمبەك!

-"اسىل ارنانى"  ۇزبەي كورۋگە ۋاقىتىم از، مەنىڭشە، ۇلكەن اعارتۋشىلىق جۇمىس جاساپ جاتىر.

- ءبىزدىڭ مەملەكەتتە نەگە جاستارعا جۇمىس از؟ قانشاما جاستار جۇمىسسىز ىشىمدىككە سالىنىپ، اتا اناسىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ ءجۇر!!!

- جاستارعا جۇمىس بار، بىراق جاستاردىڭ العان ءبىلىمى مەن بۇگىنگى جۇمىسقا سۇرانىس ۇيلەسپەي جاتىر. ءبىلىم سالاسى و باستا  جۇمىسقا سۇرانىستى ەسكەرمەدى ، ەكىنشىدەن، قازاقتار ماماندىعىنا سۇرانىس بار ما، جوق پا بالالارىنا  ديپلوم ءتىپتىى، ەك ديپلوم الىپ بەرۋگە تىرىستى. قازاقتار كەڭەس داۋىرىندەگى "ديپلومىڭ بولسا ولمەيسىڭ" دەگەن پسيحولوگيادان شىعا الماي ءجۇر.

ىشىمدىكى جۇمىسسىزدىقپەن ءتۇسىندىرۋ، ءتىپتى اقتاۋ دۇرىس ەمەس

- «جاس الاش» گازەتىندە ءسىز تۋرالى ماقالا شىقتى. قازاقتاردىڭ كوبەيۋىنە قارسى ەكەنىڭىزدى بىلدىك. نە ايتاسىز؟

SAYLAW ORAZĞALI, AQTAW QALASI

- ول گازەتكە كەز ندە جاۋاپ بەرگەنم ن

- امانگەلد اعا! بيلىك تولىق قازاقشا سويلەمەي مەملەكەتتىك ءتىلد ڭ پروبلەماسى شەشىلە قويماس. بيلىكتە وتىرعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى انا ءتىلىن بىلمەيتىن ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر. سول ماماندار مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنسىن دەپ تاعى 20 جىل كۇتەمىز بە، ايتپەسە جاقىن ارادا ولاردىڭ ورنىن انا ءتىلىن جەتىك بىلەتىن، ۇلتجاندى، ءبىلىمدى قازاق جاستارىنا بەرەمىز بە؟

- بيلىككە قاي جۇمىسقا دا ۇلتىنا قاراماي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن ازاماتتاردى قابىلداۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە دايىندادىق.  مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ول جوبانى ەندى زاڭعا اينالدىرامىز دەپ 2010 ج. ۋادە بەردى . جوبا  مەملەكەتتىك  ءتىل - قازاقىتىلىن ەڭ الدىمەن قازاقتاردىڭ ءبىلۋىن مىندەتتەيى . قازاق ءتىلىن قازاق مەڭگەرمەسە، باسقالار تەز  مەڭگەرمەيدى . مەملەكەتتىڭ يەسىنە قاجەت ەمەس ءتىل، باسقاعا قاجەت بولمايدى.

- سالەمەتسىز بە؟! ءسىز قوعام قايراتكەرى رەتىندە حالىقتىڭ اتىنان ەلباسىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ جاتساڭىز ەلدىڭ مۇڭىن اشىق ايتا الاسىز با؟

- دەپۋتات كەزىمدە بىرنەشە مارتە پرەزيدەنتپەن كەزدەسىپ، ەلدىڭ مۇڭىن ايتقانمىن: جەر، ءتىل، جەتىمدەردىڭ ماسەلەسى.

- امانگەلدى اعا، ءسىزدىڭ ۇلتقا جاساپ جۇرگەن تىنىمسىز ەڭبەگىڭىزدى حالقىڭىز ماڭگىلىككە ۇمىتپاسى حاق. سىزدەي ساليقالى، قازىرگى زاماننىڭ حاكىم دارەجەسىنە جەتكەن اعالار باردا قازاقتىڭ جويىلماسى انىق. بىراق مۇرات اۋەزوۆ سياقتى مادەنيەتتانۋشى اعالارعا دەگەن جاستاردىڭ وكپەس قارا قازانداي. ليتەر گازەتىنىڭ 2010 جىلعى، 23-جەلتوقسانىندا پاتشا گەنەرالى كالپاكوۆسكيدىڭ ەسكەرتكىشىنە يۋري زاحاروۆ باستاعان كازاكتار بارىپ تاعزىم جاسادى. ولاردىڭ بەلورتاسىندا مۇرات اعامىز دا ءجۇر. ول ءبىر كەزدەردە الماتىدا (ۆەرنىي) قازاقتاردىڭ ورتالىق كوشەمەن جۇرۋىنە تيىم سالىپ، قورلاعان گەنەرالعا قۇرمەت كورسەتۋ كەرەك. ءتىپتى الماتىعا ەسكەرتكىش قويۋ قاجەت دەپتى . وسىعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟

.-ءار ۇلتتا دا شىرىگەن جۇمىرتقا دەگەن بولادى. مۇرات اۋەزوۆتى وعان قيمايمىن. يندونەزيا كوسەم سۋكارنو ايتقان ەكەن، وڭدى اۋرۋ بولمايتىنى سياقتى، وڭدى وتارلاۋ بولمايدى دەپ.  كولپاكوۆسكي، تاعى باسقالار ءتۇپتىڭ تۇبىندە وتارلاۋشى ەلدىڭ ساياساتىن جۇرگىزدى . مۇمكىن كەيبىر ىستەرى مۇراتتقا ۇنايتىن شىعار.

- سالەمەتسىز بە؟! الدىمەن سىزگە زور دەنساۋلىق تىلەيمىن.كوكەيدەگى ءبىر سۇراقتى سۇراسام; شەتەلدەگى قىتايدا،يراندا،تۇركيادا،مونگوليادا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتار ءداستۇرىن، ءتىلىن ت.س.س. اتالىق اماناتتارىن /باسقاعا قىزىن بەرمەۋ، ۇلىن بوتەنگە ۇيلەندىرمەۋ/تولىق ساقتاعان، ال ءوز جەرىندە ءوز ەلىندە جۇرگەن اتامەكندەگى قازاقتار /وڭتۇستىكتەن باسقاسى /نەگە وسىنداي سالتتان ايىرىلىپ قالعان، الدە  ولار باسقا پلانەتادان كەلگەن قازاقتار ما، ولارعا اتا - باباسى امانات ەتپەگەن بە؟ سەبەبى نەدە؟

- ۇلتتار، ۇلىستار ارالاسقان جەردە ارالاس نەكەلەر بولادى. ول 7% - دەيىن قاۋىپسىز، 7%-دان اسسا ۇلت تەى نە قاۋىپ تونىرەدى.

- امانگەلد ايتالى مىرزا،وزىڭىزگە، وتباسىڭىزعا امان-ەسەندىك تىلەي وتىرا مىنانى ايتايىن: "...قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى 67 پايىزعا جەتۋىندە ۇلكەن قاۋىپ جاتىر... قازاقتىڭ وسۋىنەن قورقۋىمىز كەرەك... قازاقتىڭ ءوسۋى -ۇلتشىلدىقتىڭ، جۇزشىلدىكتىڭ، جەمقورلىقتىڭ ءوسۋى دەگەن ءسوز" جانە "...قازاق ۇلتىنىڭ ءوسۋى مەملەكەتتىك ءتىل پروبلەماسىن شەشەدى. قازاق ءتىلى ءرولىنىڭ ارتۋى ەلىمىزدەگى ورىس دياسپوراسىن كرەملگە جۇگىىنۋگە ءماجبۇر ەتەد ... رەسەي بىزگە قارسى كۇش قولدانۋى مۇمكىن". بۇل پىكرلەر - سىزدىكى . جۇرتشىلىق "بىربەتكەي" دەگەن ءسىزدىڭ وسىلايشا "ەكى بەتكەي" بولاتىنىڭىز بارىنا رەنىشپەن "جاس الاش" گازەتىندە شاعىن ماقالا جازدىم، شىقتى. الايدا ءسىز نە ءوز قاتەڭىزدى مويىندامادىڭىز، نە مەنىڭ رەنىشىمنىڭ "قاتە" ەكەنىن ايتپادىڭىز. مۇمكىن ەندى جاۋاپ بەرەرسىز؟

عابباس قابىشۇلى.

ورىندى سۇراق. وسىعان ۇندەس سۇراقتى مەن دە قويعالى وتىر ەدىم. ەلىمىزدە قازاقتاردىڭ سانىنىڭ  ارتۋىنان، جالپى وازاقتاردىڭ كوبەيۋىنەن قورقاتىندار كوپ. 1-مىسال: سوڭعى جىلدارى شەتەلدەن كەلەتىن قانداستاردىڭ كوشىن قاڭتارىپ قويدى، كوش سايابىرسىپ قالدى. 2-مىسال: شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا ءارتۇرلى قىسىمدار جاسالىپ، ولارعا ءتۇرل كەمسىتۋلەر جاسالىپ، سودان كوپىرمە سوزدەر تارالىپ، ولاردى قايتادان كوشىپ كەتۋگەىماجبۇرلەيت ندەر كوبەيدى . 3-مىسال: ورالماندار تۋرالى سان قيلى سوزدەر شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ دا اراسىنا تارالىپ، ولاردىڭ ەلگە كەلۋگە دەگەن ىنتاسى مەن نيەتىنە تەجەۋ سالۋ ءۇشىن قولدانىلىپ وتىر. 3-مىسال: ەلدەگى قازاق كەلىنشەكتەرگە "ويباي، سەنىڭ دەنساۋلىعىڭ ناشار ەكەن، ەندى ساعان بالا تاپپاۋ كەرەك" ،- دەگەن سوزدەر پەرزەنتحانا دارىگەرلەرىنىڭ ءار كۇن سايىن ايتاتىن سوزىنە اينالدى. 4-مىسال: بۇكىل حالىقتىق ساناقتا قازاقتاردىڭ سانى ازايتىلىپ كورسەتىلدى، ساناقتىڭ قورىتىندىسى بىرنەشە رەت وزگەرتىلدى . 5-مىسال: قازاقستانداعى ورىستار ءوز بالالارىن مەكتەپ بىتىرگەسىن، جوعارعى وقۋعا رەسەيگە جىبەرەدى ، ونداعى ويلارى بالالارى رەسەيدە وقىپ سوندا قالىپ قويسىن دەپ ويلايدى. ال قازاقستاندا شەتەلدەردەن كەلىپ قازاقستاندا وقىپ جاتقان قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىن بىزدە وقۋىن بىتىرە سالىسىمەن، كەلگەن ەلىنە قايتادان قۋاتىن ادەت بار. سەبەبى ، ول بالا وقۋ ءبىتىرىپ قازاقستاندا جۇمىسقا ورنالاسىپ تۇرىپ قالسا، ول ازاماتتىق الىپ، سودان سوڭ ءوزىنىڭ اتا-اناسى مەن تۋعان-تۋىستارىن قازاقستانعا كوشىرىپ الادى دەپ قورقادى. 6-مىسال: قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ ورنىنا، قازىرگى بيلىك ەشكىم ارالاسپاي-اق وزدىگىنەن دامىپ كەلە جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ جولىنا كەدەرگى قوياتىن جانە تۇساۋ بولاتىن "دامۋ باعدارلاملارىن" ويلاپ شىعارۋدا. ولار ءاربىر ءىس-قيمىلىمەن قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ كوتەرىلۋىنەن ولەردەي قورقاتىنىن اڭعارتىپ وتىر. قازاقستاننىڭ "كوپ ۇلتتىلىعىن" دارىپتەۋدىڭ بار استارى دا وسىندا جاتىر. سوندا قازاقتاردىڭ ءوز ەلىندە 67 پايىزعا جەتۋ  سىز ايتقانداي "ۇلكەن قاۋىپ" بولسا، بولاشاقتا ەندى 15 جىلدان كەيىن قازاقتار 75 پايىزدان اسقاندا، بۇل ەندى جاي "قاۋىپ ەمەس زور اپات" بولادى دەپ ويلايسىز با؟ سوندا ءوز ەلدەرىندە بۇگىندە 95 پايىزدان اسىپ وتىرعان تۋىستارىمىز تۇركمەندەر مەن ءازىربايجاندار نەگە ونى قاۋىپ دەپ ويلامايدى.

- سۇراققا قوناق جاۋاپ بەرىپتى .

- ۇيات، بىرەۋدىڭ ءسوزىن بۇرمالاپ تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىن، ءوزىنىڭ جەكە امبيتسياسى ءۇشىن قازاقتى قۇتقارعىش، ۇلتشىل بولىپ بىرەۋدەن ايىپ ىزدەيتىن وسىنداي ادامدار ەلدىگىمىزگە سىن. عابباس قابىشۇلى،  دارداي باسىڭىزبەن وسىندايدى ايتۋدى ۇيات سانامايسىز با؟ امانگەلدى اعانىڭ كوزقاراسىن، ەڭبەگىن ءبارىمىز بىلەمىز!

- راحمەت. ەڭ قيىنى ءوزىڭد ءوزىڭ قورعاۋ

- سالەمەتسىز بە، اعا! ءى ردە قوعامداعى كارى قىزدار ماسەلەسىن ۇلكەن تراگەديا دەپ اتاپ كورسەتىپ ەدىڭىز. قانشاما قاراگوزدەر تۇرمىس قۇرا الماي، ءسابي سۇيە الماي ءجۇر.  ولاردىڭ دا انا اتانۋعا قۇقىعى بار ەمەس پە؟ الدە قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ جۇرە بەرۋى كەرەك پە؟ وسى تۇرعىدان كەلگەندە، بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قانداي ناقتى ۇسىنىستار ايتار ەدىڭ ز؟ اتا ءداستۇر رەتىندە جالعاسىپ كەلە جاتقان، ەشكىمد جەتىم قالدىرمايتىن، ەشكىمدى جەسىر ەتپەيتىن كوپ ايەل الۋ جولىن جاڭعىرتۋ تۋرالى نە دەيسىز؟

سالەممەن، ايسۇلۋ قارىنداسىڭىز

- كەزىندە قازاق قىزدارى وسى ماسەلەنى قوزعاعان، ولاردىڭ ءبىرازى كوپ ايەل الۋعا قارسى ەمەس.  مۇسىلمان ايەلدەر قوعامى دا قولداپ وتىر. كوپ ايەل الۋ ەپتەپ ەل ىشىنە ەنىپ تە كەلەدى. ۇياتى بار قىزدارىمىز بالالى بولۋدى عانا ەمەس، زاڭدى اكەسى بار بالا بولعانىن قالايدى. ولاردىڭ كەيبىر كەدەي قىزدار ەمەس. وسىرگەن بالاسى ەرتەڭ "اكەم كىم؟"  دەگەندە نە بەتىمدى ايتامىن، جولدان تاپتىم دەيىن بە، ءولدى دەسەم، جەرلەگەن جەرىن كورسەت دەيدى . ءسۇيتىپ، انا مەن بالا اراسىندا ۇلكەن ماسەلە تۋادى. ال بۇل  ادامگەرشىلىككە بايلانىستى پروبلەما.

جالعاسى بار