Биыл - мемлекеттік Тәуелсіздігіміздің жиырма жылдығы. Осына жылдар бойында жеткен жетістігіміз бен ұтылған тұстарымызды, «Әй, қап», деп санымызды ұрып қалған сәттерімізді саралап, ой елегінен өткізетін шақ екені анық. Ата дәстүріміздің жолына қарасақ, мұндай кезде сөздің басын дуалы ауыз ақсақалдарымыз ұстағаны аян.

Міне, екі шақырылымда да ел атынан парламент депутаты болып елшілдігімен, мемлекетшіл тұлға ретінде халқына танылған және ел сөзін биік мінберлерден айтып, жұртының жайын бағып, болашағына бағыт сілтеп, бүгініне өрелі ойын, орынды пікірін айтып келе жатқан Амангелді Айталы мырза интернет-конференция барысында оқырмандар тарапынан келіп түскен сан түрлі сауалдардың алғашқы легіне жауап қатып отыр.

«Абай-ақпарат»

- Амангелд аға, ассалаумағалайкум! Тәуелсіздіктің 20 жылдығындағы қазақ руханияты мен бұдан 20 жыл бұрынғы яғни Тәуелсіздік алған тұстағы қазақ руханиятын қалай бағамдар едіңіз? Біз сол кездері біртұтас ұлт едік, ақ сарбас сойып, бөркімізді аспанға атып қуанысып ек. Қазір неге біртұтас ұлттықтан ажырап барамыз? Дін мен тілдік тұрғыдан ғана емес, барлық жақтан.

Биыл - мемлекеттік Тәуелсіздігіміздің жиырма жылдығы. Осына жылдар бойында жеткен жетістігіміз бен ұтылған тұстарымызды, «Әй, қап», деп санымызды ұрып қалған сәттерімізді саралап, ой елегінен өткізетін шақ екені анық. Ата дәстүріміздің жолына қарасақ, мұндай кезде сөздің басын дуалы ауыз ақсақалдарымыз ұстағаны аян.

Міне, екі шақырылымда да ел атынан парламент депутаты болып елшілдігімен, мемлекетшіл тұлға ретінде халқына танылған және ел сөзін биік мінберлерден айтып, жұртының жайын бағып, болашағына бағыт сілтеп, бүгініне өрелі ойын, орынды пікірін айтып келе жатқан Амангелді Айталы мырза интернет-конференция барысында оқырмандар тарапынан келіп түскен сан түрлі сауалдардың алғашқы легіне жауап қатып отыр.

«Абай-ақпарат»

- Амангелд аға, ассалаумағалайкум! Тәуелсіздіктің 20 жылдығындағы қазақ руханияты мен бұдан 20 жыл бұрынғы яғни Тәуелсіздік алған тұстағы қазақ руханиятын қалай бағамдар едіңіз? Біз сол кездері біртұтас ұлт едік, ақ сарбас сойып, бөркімізді аспанға атып қуанысып ек. Қазір неге біртұтас ұлттықтан ажырап барамыз? Дін мен тілдік тұрғыдан ғана емес, барлық жақтан.

-Тәуелсіздік алғаннан кейін  біртұтас ұлттықтан ажырай бастадық дегенге қосыла алмаймын. Тәуелсіздік алғаннан кейін отарлау саясатының жарақатын айқын көрдік:   қазақты тапқа бөлу, екі тілді ұлтқа айналдыру, дінсіздерду, жатсыздандыру. Енді етек-жеңімізді жинап, тұтастыққа ұмтылудамыз. Ал  тұтастықтың кепілі - ортақ тіл - қазақ тілі , имандылық, мәдени мұраға ие болу, ортақ шаруашылық, сырттан қабылданған құндылықты қазақтың қазанында қайнату. Осы ұлттық құндылықтарға тек билік жеткізеді деу үлкен қате. Үкімет те, Парламент те халықты тәрбиелей алмайды. Халық оларды тәрбиелеп, қатесін  бетіне басып, тіпт мәжбүр етуі керек.  Өкініштісі сол бізге азаматтық ұлттық сана жетпейді , билікке жарылқаушы, асыраушы ретінде қарау басым.

- Айталы мырза, референдум үшін депутат ретінде дауыс бердіңіз бе, бермедіңіз бе?

- Жоқ. Мен депутат емеспін.

- 20 жыл өтті , бұдан 20 жылдан кейін қоғам қалай өзгереді деп ойлайсыз, қазақтың болашағы қандай бағытта дамиды? Еріншек қазақ сол күйі ұйықтай бере ме, құлдық санадан құтылатын күн бар ма? Саяси жүйе өзгере ме, жалпы демократияны, құқықтық қоғамды қалыптастыра ала ма? Сонау Абай атамыз айтқан қазақтың кемшіліктері қазіргі кезде көбейіп кетті , осы мәселелер төңірегінде кеңірек жауап берсеңіз. Мұны сізден үлкен философ, қазақтың патриот азаматы деп сұрап отырмын.

- Бұл алдыңғы сұрақтың жалғасы екен. Қоғам қандай бағытта дамиды, қазақ ұйықтай бере ме  дейсіз.  Біз өзімізді әлі білмейміз, қандай қоғамда өмір сүріп жатырмыз деп ойланбаймыз, ал Ресей ғалымдарының соңғы зерттеуі бойынша, еуропалықтар мен салыстырғанда постсоциалистік кеңістікте әлі де сақтықпен, аяқты абайлап, аңдып басады, тіпт үрей психологиясы басым. Сондықтан әлі де мемлекетке, оның президентіне тәуелді, өздеріне, қоғам күшіне сену, озбырлықты, жемқорлықты  қоғам күші мен ауыздықтау, ерікндік әлі терең дамымаған.  Сонымен бірге, біздер байлыққа, билікке , жеке табысқа жетуге әуеспіз. Байлыққа құштар болғанымызбен, тер төгіп еңбек етпей, батыл іскерлікке, тәуекелділікке бармай, оңай жолмен, ұрлықпен тапқымыз келеді. Осыдан келіп жемқорлық психологиясы тарады. Осы баю психологиясының тасасында ұлттық құндылықтарда қалып қойды. Бұл әсіресе байларға тән. Сіңірі шыққан кедей де ұлттық мүдде төңірегінде ойлана бермейді. Абай айтқан кемшіліктер  көбеймесе азайған жоқ.  Біздің төркініміз - кешегі ұлтызданған кеңес қоғамы. Бірқатар елдерде, әсіресе, Балтық жағалауында, жаңа мемлекеттер біз кешегі ұлтын сатқан КГБ, КПСС мүшелерімен құра алмаймыз деп, тіпті біраз кадрларды шет елдегі бауырларынан, елдегі ұлтжанды  азаматтардан іздеді. Тәуелсіздік алғаннан кейін бізде ұлтсызданғандар ұлтшыл-демократ бола қалды, іші қызыл, сырты ақ. Олар үлгі көрсете алмайды. Ең қауіптісі жаңа ұрпақ та өмірді жаңадан бастап кете алмайды, аға ұрпақтан, коммунистік тәрбие алғандардың солардың ойлау жүйесін көргендерден үлгі алады. Қауіп осында. Кадр таңдауда ұлтжанды азаматтарға жол ашпай, ұлттың негізгі ұстанымы өзгермейді. Ел болып кадр мәселесіне ықпал етуіміз керек.

- Амангелд аға, ассалаумағалейкум! Еліміздің тәуелсіздік алғанына 20 жыл толды. Әрине, билік жақсы болсын, болмасын ең бастысы бар. Дегенмен, ел басқарудың өз технологиясы бар екендігін ескерсек, қазақ ұлт ретінде не ұтты және неден ұтылды деген мәселенің алға шығары заңды. Қазақ тілін осы кезге дейін тұмшалап ұстау, ұлтжанды ойлы азаматтарды билікке жолатпау, ел бірлігін алға тартып, жасанды ұйымдар құрып, соны төрге шығару, ел байлығын қазақ ұлтына берері жоқ «әлемдік» басқосуларға шашып, дарақы тірлік жасау қаншалықты көңілге қонымды. Әрине, бүгінде бәрін ақша билеген заман. Құндылықтар өзгерді , адамның көпшілігінің көзін «қайтсе де баю» идеясы тұмшалап тастады. Мұның ақыр соңы ұлттың деградациясына әкеп тірері даусыз. Аға, шыны керек осы біз қайда барамыз?

- Бұл сұраққа алдында жауап бердім-ау деймін.

- Қазақ үшін, біздің мемлекетіміз үшін ұлттық идея қандай болуы керек деп ойлайсыз?

- Ұлттық идея «біз» бен «олар» деген салыстыруға, теңеуге, қарама-қарсы қоюға, сүйтіп өз ұлттық болмысын тануға, мақсат-мұратын анықтауға негізделінеді.   Казыбек бидің «Біз қазақ деген мал баққан елміз...», деп басталатын патриотизмге толы сөзі бүгінгі жаһандану, ұлттар бәсекелестігі заманында бізге үлгі. Ақселеу Сейдімбек айтқандай: «Әр бір ұлт - өз болмысының авторы». Сондықтан қазақтың ұлттық идеясы өзіне тән жолмен дамиды. Отарланған ұлт, соның ішінде қазақтар, жасқаншақ, жасық, жалтақ кейде оны қонақжайлыққа теңейміз. Индонезия көсемі Сукарно ұлттық идеяны «Панга-шила», мемлекет, дін, отарсыздану идеяларына негіздеген.  Қазақтың ұлттық идеясы да мемлекет, тіл, дін, демократия, отарсыздану идеяларына негізделуі тиіс.

- Ассалаумағалейкүм, Аманкелді аға. Қазақстанда соңғы уақытта сопылар жамағатына қысым жасалуда. Олардың көшбасшыларын тұтқындады. Бұл нені көрсетеді? Дәстүрлі дінді ұстануға қарсы көрсетілген қысым ба? Сіз неге сопылар жамағатының басшыларына араша түсе алмай отырсыз. Вахаббистер, кораниттер еркін талтаңдаған біздің елде дәстүрлі исламға жол жоқ па? Санаулы ғана аузы дуалы ақсақалдардың бірісіз, неге үндемейсіздер?

- Сопылар жамағаттына байланысты мәселелерден хабардар емеспін. Сондықтан пікір білдіру қиын.

- Кеден Одағы туралы не ойлайсыз? Біріккен экономикалык кеңістік туралы ше?

- Кеден одағына үлкен сақтықпен қарау керек деймін. Ресей билеп-төстеп үйреніп қалған, саясаты тереңде жатқан ел, авторитарлық пиғылдан айырылған жоқ. Ұлы көсем мавзолейде, КГБ офицері үкіметтің басында. Ұлттық саясаты ашық. Кавказдықтарды, мұсылмандарды шеттетеді. Ал сыртқы саясат ішкі саясаттың жалғасы.

- Ассалаумағалейкүм, Аманкелді аға. Тәуелсіздігіміздің жиырма жылдығын сіздің ойыңызша қандай деңгейде тойлауымыз керек? Тәуелсіздігіміздің жиырма жылында ұлттық санамыз, салт-дәстүріміз қандай деңгейге көтерілді және атқарылған жұмыстарға көңіліңіз тола ма?

- Қазақ «елу жылда ел жаңа», дейді ғой. Біз небәрі 20 жыл дербес елміз. Аз ба, көп пе? Бір өлшеммен аз, бір өлшеммен көп. Аз дейтінім отарлау саясатының жарақаты, әсіресе рухани-мәдени салада тез жазыла салмайды. Көп дейтінім 20-жылда халық табиғи байлықтың игілігін көре алмады, соған мазаланады да. Ал санаулы адамдар тез байыды.

Атқарған жұмыстардың көңіл толатындары бар: шекараны анықтау, әсіресе Ресеймен. Біз толық тәуелсіздікте Ресеймен шекарамызды анықтағанда ғана  алдық. Қазақ ұлтының санасының өсуінің индикаторы - қазақ мектебінде оқитын қазақ балаларының санының  өсуі. 20 жылдық - осы  тарихымызды  саралауға арналса деймін. Бірақ дақпырт сөз көп бола ма деген қаупім бар.

- Латын алфавитіне ауысқанға қалай қарйсыз?

- Латын  алфавитіне көшу алдында өзбек, әзербайжан ағайындардың ащы-тұщы сабағын зерделейік. Егер дайындықсыз көше салсақ, оқулықтар, методикалық құралы мен  ғылыми әдебиеті орыс тілінде дамыған орыс мектептері ұтады да, ата-аналар балаларын орыс мектептеріне береді. Бүгінгі адамдар прагматиктер.

- Самьюль Хантингтон айтқан «Өркениеттер қақтығысының» бар екеніне сенесіз бе?

- Самъэль Хантингтон айтқан өркениеттер қақтығысы шындықтан қашық емес. Араб-Израиль, АҚШ-Ирак, АҚШ-Ауғанстан тағы басқа соғыстың астарында діндер қақтығысы жатыр.

Құрметті Амангелд аға!

Біріншіден, Сізге әкеміздің Сізді депутаттардың ішінде ең қадір тұтатын тұлға санағанын жеткізейін. Енді сұрақтар:

1. Елімізде парақорлық мектеп табалдырығына да жетті, бұны Сіз білесіз бе? Бұған мысал: ЕНТ-тің 80 пайызы ақшамен тапсырылады. Еліміздің тең жартысынан астам обылыстарында директорлық лауазым, мұғалімнің жұмысқа тұруы сатылады.

2. Жоғарыда айтылған кесел бара-бара жойылады деп ойлайсыз ба? Жоқ әлде, тұралап қала ма екен?

3. Ақылыңызды айтыңызшы, біз балаларға қандай тәрбие берейік: Оларға әділ бол, құнықпа, ешкімнің ала жібін аттама деп тұқымымыздан келе жатқан тәрбиемен жүр десек, соңғы уақытта пайда болған тек қарын қамын ойлайтын аляқтардың қасында ұтылатын, олардың артында қалатын түрі бар. Ал солар секілді алаяқ бол деуге арымыз бармайды.

4. Қысқы Азиада ойынына қатысатын Қазақстан құрама командасының тізімін көріп, жағамызды ұстап жатырмыз. Сіз қандай күйде болдыңыз? Сізден өтінішім: ешкімнің көңіліне қарамай жауап беріңізші.

5. Әсіресе, қалалық жерде қазақтар бір-бірімен орысша сөйлеседі. Қалай оларды ана тілімізге жақындатуға болады? Тіпті олардың балалары түгілі, немерелері де орысша шүлдірлейді. Бұл шындық.

Басқа сұрақарды қалған оқырмандар қояды деген ниетпен сұрақтарымды доғарайын, сұрақ көп еді, алайда білім - ұлт болашағы, парақорлық - ұлт кеселі, ана тілі - ұлт іргетасы, спорт - намысымыз, қазіргі заманғы алынатын қамал болған соң, осыған көңіл бөлгенмін. Өзіңізге осы өмірде 100 жыл ғұмыр тілеймін. Қаракесек.

- Рахмет. Әкеңізге дұғай сәлем. Парақорлық жайланғаны рас. Бұл екі жақты мәселе ғой. Салмақтың бір жағы халықтың өзінде: күштілерді пара беріп үйреттік. Өзіміз беріп, өзіміз бердік деп, кейде мақтанамыз да. Неге ел болып, мұғалімдер қауымдастығы болып қарсы тұрмаймыз? Оның жойылуы да, жойылмауы да өзімізге байланысты. Билік оны жоя алмайды. «Менің білімім, тәжірибем бар, неге пара беруім керек», деп әр мұғалім ойланса, ашық айтып, осы індетпен күрессе ғана  пара азаяр. Таза заман бұрын болды ғой.

Әр ата-ана баласының алаяқ болғанын қаламайды. Бірақ біз Абай айтқандай «Мал болса, құдай тағаланы да паралап алса болады  дейді», деген қоғамда өмір сүреміз. Дегенмен, қоғам түгел бұзылмайды. Грузиндер жемқорлыққа үйір ұлт деуші едіі, қазір біраз тазарған. Бізге үлгі бола алады.

Қысқы Азиада ойынына қатысатын құрама командасының тізімі - ұлттық намыстың, шындығында намыстың жоқтығының индикаторы.

Қазақтың қазақпен орысша сөйлесуі қала болсын, ауыл болсын тараған дерт, бірақ оған қазақ намыстанбаған соң, кімд  зорлап сөйлетесің. Өзімізге өзіміз өкпелейік.

- Қазір М.Шаханов сияқты қайраткерлерді жөнсіз қаралайтындар шықты. Соған қарағанда о кісінің жаулары көп көрінеді. Мұның сыры неде деп ойлайсыз? 2. Сізді халық жақсы көреді. Сіздің тісін қайрап жүрген жауларыңыз бар ма?

- М. Шахановты билік жақсы көрмейтінін байқаймын, сондықтан біреулерді оған айдап салады. Маған тісін қайрап жүргендер болмас,  бірақ қазақтың тілін, ұлттық құндылықтарын сыйламай өскендер жек көреді. Бір орыс газетінің тілшісі тапсырма алып, қорқа-қорқа маған келіп, біраз әңгімелесті, кетерінде «нормальный»  адам екенсіз ғой деген. Біздің қоғамда кейбіреулер қазақтарды маман ретінде сыйлап, ұлт өкілі ретінде сыйламайды. Бұл отарлау саясатының зардабы.

- Ассаламалейкум, Амангелді аға! Мен сізге бір сұрақ қояйын деп едім. Алдында осы конференцияда партияласыңыз Байменов ағамызға қойған едім, бірақ ол кісі толыққанды жауап қайтармады. Менде бір ұсыныс бар еді. Менің ойымша, қазақ елінің Тұңғыш Үкімет басшысы Әлихан Нұрмұхаммедұлы Бөкейхан атамызды «Алашата» деп атасақ дұрыс болар. Осыған не айтасыз?

Алаш баласы Ерлан Ахмеди, Көкшетау қаласы.

- Әлихан Бөкейханов тарихта өз атымен қалғаны дұрыс.

- Амангелд аға! Артымыз түнек, алдымыз тұман, бүгін аспанымыз ашық, бірақ тіршілігіміз жұмбақ, сонда қазақ халқы не болмақ?

-«Үмітсіз - шайтан» деген, бұлттан кейін күн тумай ма?

- Cізге қазақтың ұлттық дүниетанымы мен  тіліне жанашырдың  бірі деп үлкен құрметте болатынмын. Дегенмен таяудағы мына бір сөз сіз туралы пікіріме жаман әсер етті . Сіз Әлеуметтанудан сабақ беретін Әбетова дегеннің    ғылыми жетекшісі екенсіз. Ол кісі бізге алдыңғы оқу жылында қазақша сабақ берген. Оның қазақ тілінде тым нашар сөйлейтіні, сүйте тұра орысша сөйлегенді мақтан көретіні, қазақ тілі маған қолайсыз дегендей сөздерді ұялмай айтатыны мені қатты қапа қылды! Құдай-ау, Амангелді ағамыз қазақтың тілін жоқтап жүрсе, ол кісінің ізденушісі қазақ тіліне пысқырғысы келмейді деп сізге ренжідім. Әлде мен мынау алдамшылыққа толы қазақ қоғамына ренжуім керек пе еді?.. Кешіріңіз, сұрағым жеке басқа қатысты болғанымен, мұндағы мәселе бүкіл ұлттың мәселесі ғой, сіз қалай ойлайсыз, түсіндірсеңіз. (Аталған оқытушы Аграркада оқытушы.)

Жұлдыз-ай

- Әбетова конкурстан өтіп,  маған аспирант болып келген. Оның өңменінен итеруге болмады. Хұқын силадым, кемшіліктерін білемін, дегенмен маған қазаққа қарсы мінезін көрсеткен жоқ. Сәлемі дұрыс.  Кездескенімде тағы да әңгімелесермін.

- Құрметті Айталы аға! Абай сайтының жігіттері өздеріне ұнамаған пікірлерді неге алып тастайды? Біздің пікірлерде ешқандай ерсі , намысқа тиетін сөз болмаса да сөйтеді . Олар тек өздеріне керекті "Шындықты" ғана білгісі келеді ме, әлде өз пікірлерін ғана "Шындық" деп ойлай ма? Түсініксіз! Абай ата атын жамылған сайт жүзшілдікті, жершілдікті дамытып отыр деп халық наразы. Сіз қалай ойлайсыз?

- Сайт туралы жағымсыз ақпарат  естімедім.

- Әбеке, Ақжолдың ұлт саясаты тұжырымы неге керек болды? Бәйменов және оның командасымен тіл табыстыңыз ба? Ол жігіт туралы ойыңыз қалай?

- Ақ жолдың "Ұлт саясаты" қоғамдағы сұраныстан туды. Тәуелсіздіктің 20-сыншы жылы ұлт саясатына жаңаша қараудың қажеттілігін тудырып отыр. "Доктрина" - "Давайте жить дружно" дейді . Қалай достасамыз? Елімізде этносаралық қақтығысқа да,  этносаралық

Келсімге де негіз бар. Сондықтан қақтығыстың алдын алып, келісімге негіз табу жолдары айқындалды . Ұлт саясаты - диаспораларының көңілін табу саясаты емес. Сондай-ақ, тек қазақтың да мәселес емес. Барлығын таразыға салып, жол табу.

Бәйменов командасы дегенен гөрі "Ақ жол" партиясы деген дұрыс болар. Тіл табыспайтындай күрделі мәселелер  болса да  олар демократиялық жолмен шешілер. Әлихан туралы пікірім оңды.

- Аға, сізге қояр бірнеше сауалым бар: неге біздің билік қазақпен санаспайды, неге ұлттық тұрғыда істер атқарған адамдарды сопы тағы бірдеңе деп түрмеге қамайды я болмаса біздің ата-бабаларымыздың қалыптастырып кеткен дүниетанымыз жабайлық па? Неге біздің миымызды Еуропаның, арабтың, Батыстың мәдениеті мен шіріте береді? Неге бізде өткен ғасырдың 60-80 жылдардағы рух жоқ? Кеңес өкіметі сайран салып тұрғанда да Шәкен, Нұрғиса, Шәмші , Жұмекен, Төлегендер, т.б. көп ата-ағаларымыз қазақтың рухы көтерген еді ғой. Мына заманда өмір сүру үшін міндетт түрде Еуропаның, арабтың, Батыстың мәдениетіне өту керек пе? Неге биліктің бір кемшіліктеріне сын айтып бірдеңе айтсаң өзіңді жалқау, қолынан ештеңе келмейтін бір бишара қып шығарады? Еліміздің діни саласына қандай пікір айтасыз. Кешегі дінсіз мемлекетте өмір сүрген сіздер аға буынның иман, ар-ұятын, адамгершілігін - кәзіргі діни қоғамда өмір сүріп отырған біздермен салыстыруға тіпті келмейді , бізде мешітке баратын жастардың көбі басқасын айтпағанда өзінің туған-туысқанына тісін қайрап жүреді , анау дінсіз, анау намаз оқымайды дегендей... мұндай діннің бізге не керегі бар?

Дидар, Қарағанды

- Билікте    білікт азаматтар бар бірақ олар қазақы тәрбие алмаған, қазақы мәдениеттен сусындамағандар. Орыстар ондайларды "кусающие грудь кормившей матери" дейді . Кадр саясатында соларға таңдау жасалғаны белгілі . Бірақ билікке кадр мәселесінде бейбітшілік жолмен қысым жасау - күрестің бір жолы.

Біздің мыйымыз Еуропаның, арабтың шынайы мәдениетінен шірімес, себебі ол мәдениет. Дегенмен  ол мәдениетті де белгіл бір мөлшерде пайдалану керек.  Мысал, француздар шет ел киносына, театрына, концерттеріне 40% аспасын деп отыр.

Мыйымызды шірітетін жезөкшелік, біржынысты неке, жалғыз бастылық, тағы басқалар. Мемлекетіміздің жабайылықты реттеуге заң жолымен мүмкіндігі бар, бірақ ниеті жоқ. Оған менің депутат кезімде көзім жетті.

Неге Шәкен, Нұрғиса, Шәмші , Жүмекен, Төлегендер жоқ дейсіз. Кәзір тек Қазақстан емес, көптеген посткеңестік елдер ірі тұлғаларға зәру. Кейбіреулер тіпті цензура, тосқауыл талантты қайрайды,  іізденуге итермелейд екен дейді . Еркіндік беріп едік, бұлар ойланбай қойды деп жүр. Егер Хрещевтің шовинист саясаты болмаса, саяси сақнаға Ж. Ташенов шықпас еді .  Ташенов шықпаса, "Менің Қазақстаным" өмірге келмес еді . Жұбан ағамыздың "Мен Қазақпын" деген туындысы да болмас еді деп ойлауға болар. Дегенмен ұлы тұлғалар ұлы өзгерістердің жаршысы, жаңа заман қажеттілігінен туған тұлғалар. Уақыт бір орында тұрмайды, сұраныс болғанда тұлғалар өмірге келеді , олар тіпті арамызда жүрген  де шығар, әзірге біз оларды бағалай алмай жүрген шығармыз.

Дін төңірегіндегі мәселе күрделі . Ғылым Академиясына есек  те кіріп шығады, бірақ одан ол білікті болмайды. Сол сияқты мешітке барушылар да әртүрлі : біреу үшін мода, біреу үшін таныстармен кездесу, ал біреу үшін Алланың үйіне бару - тазару жолы. Сондықтан, дін социологиясы дінге байланысты адамдарды 4-5 топқа бөледі . Дегенмен, мешітке бара-бара, уағыз тыңдай, діни сауатын көтеріп имандылыққа жақындар, ал  толық мұсылмандық жолы бізге алыс сияқты.

- Ұлт үшін атқа мінген, ғұмыр кешкен, іс-әрекет жасаған қаһармандар, тұлғалар, азаматтар: Кенесары хан, Алаш қайраткерлері, елуінші жылдардың бас кезіндегі ұлтшыл ғалымдар мен жазушылар, алпысыншы жылдардағы мемлекет қайраткері Жұмабай Тәшенов, "ЕСЕП" (Қарағанды), "Жас тұлпар" (Мәскеу), "Жас ұлан" (Кереку) ұйымдарына топтасқан ұлтшыл студенттер мен оқушылар, 1986 жылғы желтоқсаншы жастар түрл жазалау шараларына ұшырады. Патшалық, кеңестік бодандық заманын айтпағанда, қазіргі егемендік кезеңінде мемлекет құраушы ұлттың ұлттық мұрат-мүддесін мінберлерден айтқан зиялылар басшы қызметтерден, парламент, мәслихат депутаттығынан шығарылуда. Осылайша, ұлттық қорғаныс қабылеті қалыптаспай жатып жойып жіберіп отыратын мемлекеттің егемендігі баянды бола қояр ма екен? Абеке, сіздің пікіріңіз...

Арман Қани,

Павлодар қаласы.

- Ұлттық қорғаныс қабілеті деген тамаша сөз. Н. Макиавели, XV ғ.-аяғы  XVI ғ. басындағы итальяндық саяси ойшыл, ұзақ уақыт құлдықта болған халық еліне, ұлтына деген құштарлықтан, ұлтжандылықтан, иманжүзділіктен айырылып, көнгіш, еліктегіш, жалтақ болып келеді деген. Ондай ұлттың  қорғаныс қабілеті де әлсіз. Бірақ ол қабілет мінбелерден ғана емес, күнделікті тұрмыста, білім саласында, мәдениетте, дәстүрде, имандылығынан көрініс алады, нигилизм, шовинизмге қарсы күресте ол қабілет шыңдалады. Тағы да айтайын, тәуелсіздіктің баяндылығы қазақтың өз қолында, билік тағын сақтау тұрғысынан әрекет жасайды, ал халықшыл ұлтжанды азаматтар елдің бағын баянды етуге күреседі .

- Сіз қалада тұрасыз, ал қаракөздердің басымы ауылда тұрады. Қандастардың шынайы тіршілігінен хабарды қалай аласыз.Оларға сөз жәрдеміңізді тигізе алып жүрсіз бе/жауабыңызға алдын-ала рахмет/?

- Депутат кезімде Ақтөбе облысын, басқа да облыстарды көп араладым, ауыл-халқын бір шама білемін, қазірде барып тұрамын  Ұлтымыздың бір тірегі ауыл интелегенциясы - мұғалімдер, денсаулық сақтау қызметкерлері . Ал біразы жұмыссыз, кездейсоқ кәсіппен айналысады, негізі қолындағы малы мен ауласындағы еккені мен күн көреді . Фермерлер де көп емес. Ресми статистика ауыл адамдарының көбін өзін-өзі жұмыспен қамтамасыз етушілер дейді , ал өздері жұмыссызпыз дейді . Олар бір млн. жуық.

- Ассалаумағалайкүм аға! Қазақ технократ бола ала ма? Болса қашан? Алдымен Экономика сосын басқасы деген саясатты қолдайсыз ба? Не үшін экономика?

- Технократтар - кәсіби білімі, тәжірибесі жоғары инженер - техник, менеджер мамандар, ғалымдар бүгін қазақтардан өсіп келеді , бірақ олар сан жағынан әл азшылықты құрайды.  Ол мамандарды арнайы дайындау кажет, әзірге шетелдік мамандарды көп пайдаланып жүрміз.

Алдымен экономика, сосын саясат деген пікірді қолдап едім, "аш кісі ұрысқақ" дегендей, еліміздің шаңырағын шайқалтпай, тұрақтылық болсын, күрдел әлеуметтік мәселелерді алдымен шешу қажет дегендей. Азды-көпті әлеуметтік мәселелер шешіліп, Орталық Азияда лидерміз, енд қарап отырсақ саяси мәселелер, демократия, қазақтың ұлттық  мәселелері шешімін таба алмай  жатыр. Экономика мен саясат қатар, бір - бірімен ықпалдасып дамығаны дұрыс екен.

- Сіз Ғаламтор-конференцияға қатысып отырған "Абай.кз" қазіргі кездегі Қазақ тілді порталдардың ішінде ең танымал сайттардың біріне айналып отыр. Сайтты қалың көпшілік те, журналистер мен жалпы қаламгерлердің өздер де, билік басындағылар да оқиды. Алайда сайт рушылдық, жершілдік және діни бағыттар арасындағы дауласулардың алаңына айналып барады. Ру мен ру болып, батыс пен оңтүстік болып, уаххабистер мен суфистер болып бөлініп алып, жанжалдасудың бір құралына айналды. Бұл дауларды сайт әдей қоздырып отыр деп ойламаймын. Бұл біздің ел міздің ішіндегі пісіп жетіліп келе жатқан қауіпті қайшылықты жағдайларды көрсетеді деп ойлаймын. Ал егер ел ішіндегі жағдай шынымен сондай болса, онда біздің күшт автокартиялық биліксіз қуатты мемлекет болып тұруымыз да ек талай-ау...

- Біздің қазақстандық билік "Қазақстанға ашық қоғам мен демократиялық құндылықтарды енгізуге әлі ерте" дегенде: "Қазақ халқы әлі біртұтас ұлт болып қалыптаспаған" деп ойлайды. Мысалы, биліктег сараптаушылар аудан, облыс, қала әкімдерін (сонымен бірге, шетелдердеіг сияқты мектеп директорларын, университет ректорларын, аурухананың бас дәрігерлерін, учаскелік полицейлерді т.б.) сайлайтын жүйе енгізсе, әркім өз руының адамына, өз жерлесіне дауыс беріп жік-жікке бөлініп кетеді деп ойлайды. Және елімізден орыстар мен орыстілділер кетіп, Қазақтар өздері мен өздері қалса, қырылыс пен күншілді ктің әкесі мен көкесі сонда басталады деп ойлайды. Осы ойға және "Қазақ әлі тұтас ұлт болып қалыптаспай, трайбализм сатысында жүрген халық" деген қорытындыға билік аппаратындағы әйгілі сараптаушылар мен талдаушылар Билік басындағы топты әбден сенд ріп қойған. Сіз қалай ойлайсыз, Қазақ әлі біртұтас этносқа айналмаған ұлт па? Әлде билік үшін осындай жершілдік, рушылдық, діни, күншілдік, іштарлық қырқысулардың отын көсеп-көсеп өршітіп қойып, Қазақтың басын біріктірмей ұстаған ыңғайлы болып отыр ма?

Саммит алдында Еуропарламенттің бір депутаты жақсы пікір айтты, Қазақстандағы демократияның тұқымы қазақстандық болу керек деп. Демократия, ашық қоғам - нақты ұғым, әрі ұлттың тарихи ерекшелігімен байланысты. Демократияны, дәстүрімізді, "тұқымды", біз күт іп суаруымыз керек.

Ал қазақ біртұтас ұлт емес деген ой сырттан келген, оны біздің кейбір азаматтар, жас бизнесмендер іліп алып кетті .

Табиғатта біртұтас, сүттей ұйып отырған ұлт жоқ, біртұтас ұлт - мұрат, қиял.

Германия - батыс немістерінен, социалистік немістерден, кеңес немістерінен, түрік, арабтекті азаматтардан тұрады. Канцлер Ангелла Меркель олардың басын біріктірудің оңай еместігін Қазақстанға келгенде айтты. Орыстар да тілі , тегі , діні , дәстүрі жағынан қырық пышақ. Орыстарда жерлестік психология күшті . Бір кезде сибиряктар үстемдік жасады, бүгін Петербургтен келген путиншілер билеп отыр. Қазақстардың тарихи күрделі ру, тайпа жіктері бар. Ол ұлттың артықшылығы, не кемшілігі емес, болмысы. Рушылдық, жүзшілдік саясат пен кадр таңдау, басқа мәселелермен араласып жатса, ол мәдениетіміздің  төмендігі. Қазақтың жікшілдігін білетен кейбір орыстар, кәрістер бітмгершілік жасап ақылды болып жүр. Кедейшілік, жұмыссыздық қазақтарды кейде рулас ағайындаранан қолдау, көмек, іздеуге итермелейді . Руды ел мүддесіне пайдаланып отырған Оңтүстік Корея. Кәрістер жет атасы емес, тіпт отыз атасына дейін біледі . Бір рудың өз жүз мыңдаған адам. Байқасаңыз, кәрістерде фамилия көп емес.  Кәрістердің 40% - Ким, 18% - Пак. Сол рулар бөлшектенбейді , барлығы  Кимнен,  Пактан тараған, одан әр бөлінбейд . Пактар, Кимдер бір отбасы сияқты, бір-біріне сенеді . Олар ең бастысы масылдық психологиядан аулақ, ынтымақтасып, тер төгіп, көлік, кеме, телевизор, басқа да тауар шығарады. Олардың басын  біріктіретін бір-біріне деген  сенім. Сенім ең басты байлық.

Қазақ рулары бәсекелестікке түсіп, сапалы тауар шығарып, оны шет елге шығарып жатса, несі бар? Әзірге шағын дүкендерге рудың атын беріп жүрміз, Менің руласым Астанада мықты орында деп мақтанады, өз руласын көрмеген, руласы оны білмейді . Бұл шағын топтың психологиясы. Елдік психология деңгейіне көтеріле алмай жүрміз.

- "Асыл арна" телеканалы жайлы не ой айтасыз! Өзіңіз ол каналды көресіз бе?

Есімбек!

-"Асыл арнаны"  үзбей көруге уақытым аз, меніңше, үлкен ағартушылық жұмыс жасап жатыр.

- Біздің мемлекетте неге жастарға жұмыс аз? Қаншама жастар жұмыссыз ішімдікке салынып, ата анасының қарғысына ұшырап жүр!!!

- Жастарға жұмыс бар, бірақ жастардың алған білімі мен бүгінгі жұмысқа сұраныс үйлеспей жатыр. Білім саласы о баста  жұмысқа сұранысты ескермеді , екіншіден, қазақтар мамандығына сұраныс бар ма, жоқ па балаларына  диплом тіптіі, ек диплом алып беруге тырысты. Қазақтар кеңес дәуіріндегі "дипломың болса өлмейсің" деген психологиядан шыға алмай жүр.

Ішімдікі жұмыссыздықпен түсіндіру, тіпті ақтау дұрыс емес

- «Жас Алаш» газетінде сіз туралы мақала шықты. Қазақтардың көбейуіне қарсы екеніңізді білдік. Не айтасыз?

SAYLAW ORAZĞALI, AQTAW QALASI

- Ол газетке кез нде жауап бергенм н

- Амангелд аға! Билік толық қазақша сөйлемей мемлекеттік тілд ң проблемасы шешіле қоймас. Билікте отырғандардың басым көпшілігі ана тілін білмейтін өзіміздің қаракөздер. Сол мамандар мемлекеттік тілді үйренсін деп тағы 20 жыл күтеміз бе, әйтпесе жақын арада олардың орнын ана тілін жетік білетін, ұлтжанды, білімді қазақ жастарына береміз бе?

- Билікке қай жұмысқа да ұлтына қарамай мемлекеттік тілді білетін азаматтарды қабылдау туралы заң жобасын Қазақ гуманитарлық заң университетінде дайындадық.  Министр Мұхтар Құл-Мұхаммед ол жобаны енді заңға айналдырамыз деп 2010 ж. уәде берді . Жоба  мемлекеттік  тіл - қазақітілін ең алдымен қазақтардың білуін міндеттейі . Қазақ тілін қазақ меңгермесе, басқалар тез  меңгермейді . Мемлекеттің иесіне қажет емес тіл, басқаға қажет болмайды.

- Сәлеметсіз бе?! Сіз қоғам қайраткері ретінде халықтың атынан Елбасының қабылдауында болып жатсаңыз елдің мұңын ашық айта аласыз ба?

- Депутат кезімде бірнеше мәрте президентпен кездесіп, елдің мұңын айтқанмын: жер, тіл, жетімдердің мәселесі.

- Амангелді аға, сіздің ұлтқа жасап жүрген тынымсыз еңбегіңізді халқыңыз мәңгілікке ұмытпасы хақ. Сіздей салиқалы, қазіргі заманның хакім дәрежесіне жеткен ағалар барда қазақтың жойылмасы анық. Бірақ Мұрат Әуезов сияқты мәдениеттанушы ағаларға деген жастардың өкпес қара қазандай. Литер газетінің 2010 жылғы, 23-желтоқсанында патша генералы Калпаковскидің ескерткішіне Юрий Захаров бастаған казактар барып тағзым жасады. Олардың белортасында Мұрат ағамыз да жүр. Ол бір кездерде Алматыда (Верный) қазақтардың орталық көшемен жүруіне тиым салып, қорлаған генералға құрмет көрсету керек. Тіпті Алматыға ескерткіш қою қажет депті . Осыған сіздің көзқарасыңыз қалай?

.-Әр ұлтта да шіріген жұмыртқа деген болады. Мұрат Әуезовты оған қимаймын. Индонезия көсем Сукарно айтқан екен, оңды ауру болмайтыны сияқты, оңды отарлау болмайды деп.  Колпаковский, тағы басқалар түптің түбінде отарлаушы елдің саясатын жүргізді . Мүмкін кейбір істері Мұраттқа ұнайтын шығар.

- Сәлеметсіз бе?! Алдымен сізге зор денсаулық тілеймін.Көкейдегі бір сұрақты сұрасам; шетелдегі қытайда,иранда,түркияда,монголияда өмір сүріп жатқан қазақтар дәстүрін, тілін т.с.с. аталық аманаттарын /басқаға қызын бермеу, ұлын бөтенге ұйлендірмеу/толық сақтаған, ал өз жерінде өз елінде жүрген атамекндегі қазақтар /оңтүстіктен басқасы /неге осындай салттан айырылып қалған, әлде  олар басқа планетадан келген қазақтар ма, оларға ата - бабасы аманат етпеген бе? Себебі неде?

- Ұлттар, ұлыстар араласқан жерде аралас некелер болады. Ол 7% - дейін қауіпсіз, 7%-дан асса ұлт теі не қауіп төніреді.

- Амангелд Айталы мырза,өзіңізге, отбасыңызға аман-есендік тілей отыра мынаны айтайын: "...Қазақтың үлес салмағы 67 пайызға жетуінде үлкен қауіп жатыр... Қазақтың өсуінен қорқуымыз керек... Қазақтың өсуі -ұлтшылдықтың, жүзшілдіктің, жемқорлықтың өсуі деген сөз" және "...қазақ ұлтының өсуі мемлекеттік тіл проблемасын шешеді. Қазақ тілі ролінің артуы еліміздегі орыс диаспорасын Кремльге жүгіінуге мәжбүр етед ... Ресей бізге қарсы күш қолдануы мүмкін". Бұл пікрлер - Сіздікі . Жұртшылық "бірбеткей" деген Сіздің осылайша "екі беткей" болатыныңыз барына ренішпен "Жас Алаш" гәзетінде шағын мақала жаздым, шықты. Алайда Сіз не өз қатеңізді мойындамадыңыз, не менің ренішімнің "қате" екенін айтпадыңыз. Мүмкін енді жауап берерсіз?

Ғаббас Қабышұлы.

Орынды сұрақ. Осыған үндес сұрақты мен де қойғалы отыр едім. Елімізде қазақтардың санының  артуынан, жалпы өазақтардың көбеюінен қорқатындар көп. 1-мысал: соңғы жылдары шетелден келетін қандастардың көшін қаңтарып қойды, көш саябырсып қалды. 2-мысал: шетелден келген Қазақтарға әртүрлі қысымдар жасалып, оларға түрл кемсітулер жасалып, содан көпірме сөздер таралып, оларды қайтадан көшіп кетугеімәжбүрлейт ндер көбейді . 3-мысал: оралмандар туралы сан қилы сөздер шетелдегі қазақтардың да арасына таралып, олардың елге келуге деген ынтасы мен ниетіне тежеу салу үшін қолданылып отыр. 3-мысал: елдегі қазақ келіншектерге "ойбай, сенің денсаулығың нашар екен, енді саған бала таппау керек" ,- деген сөздер перзентхана дәрігерлерінің әр күн сайын айтатын сөзіне айналды. 4-мысал: бүкіл халықтық санақта қазақтардың саны азайтылып көрсетілді, санақтың қорытындысы бірнеше рет өзгертілді . 5-мысал: Қазақстандағы орыстар өз балаларын мектеп бітіргесін, жоғарғы оқуға Ресейге жібереді , ондағы ойлары балалары Ресейде оқып сонда қалып қойсын деп ойлайды. Ал Қазақстанда шетелдерден келіп Қазақстанда оқып жатқан Қазақтың ұл-қыздарын бізде оқуын бітіре салысымен, келген еліне қайтадан қуатын әдет бар. Себебі , ол бала оқу бітіріп Қазақстанда жұмысқа орналасып тұрып қалса, ол азаматтық алып, содан соң өзінің ата-анасы мен туған-туыстарын Қазақстанға көшіріп алады деп қорқады. 6-мысал: Қазақ тілін дамытудың орнына, қазіргі билік ешкім араласпай-ақ өздігінен дамып келе жатқан Қазақ тілінің жолына кедергі қоятын және тұсау болатын "даму бағдарламларын" ойлап шығаруда. Олар әрбір іс-қимылымен Қазақтың ұлттық рухының көтерілуінен өлердей қорқатынын аңғартып отыр. Қазақстанның "көп ұлттылығын" дәріптеудің бар астары да осында жатыр. Сонда Қазақтардың өз елінде 67 пайызға жету  Сіз айтқандай "үлкен қауіп" болса, болашақта енді 15 жылдан кейін Қазақтар 75 пайыздан асқанда, бұл енді жай "қауіп емес зор апат" болады деп ойлайсыз ба? Сонда өз елдерінде бүгінде 95 пайыздан асып отырған туыстарымыз түркмендер мен әзірбайжандар неге оны қауіп деп ойламайды.

- Сұраққа қонақ жауап беріпті .

- Ұят, біреудің сөзін бұрмалап тырнақ астынан кір іздейтін, өзінің жеке амбициясы үшін қазақты құтқарғыш, ұлтшыл болып біреуден айып іздейтін осындай адамдар елдігімізге сын. Ғаббас Қабышұлы,  дардай басыңызбен осындайды айтуды ұят санамайсыз ба? Амангелді ағаның көзқарасын, еңбегін бәріміз білеміз!

- Рахмет. Ең қиыны өзіңд өзің қорғау

- Сәлеметсіз бе, аға! і рде қоғамдағы кәрі қыздар мәселесін үлкен трагедия деп атап көрсетіп едіңіз. Қаншама қарагөздер тұрмыс құра алмай, сәби сүйе алмай жүр.  Олардың да ана атануға құқығы бар емес пе? Әлде қу тізесін құшақтап жүре беруі керек пе? Осы тұрғыдан келгенде, бұл мәселені шешу үшін қандай нақты ұсыныстар айтар едің з? Ата дәстүр ретінде жалғасып келе жатқан, ешкімд жетім қалдырмайтын, ешкімді жесір етпейтін көп әйел алу жолын жаңғырту туралы не дейсіз?

Сәлеммен, Айсұлу қарындасыңыз

- Кезінде қазақ қыздары осы мәселені қозғаған, олардың біразы көп әйел алуға қарсы емес.  Мұсылман әйелдер қоғамы да қолдап отыр. Көп әйел алу ептеп ел ішіне еніп те келеді. Ұяты бар қыздарымыз балалы болуды ғана емес, заңды әкесі бар бала болғанын қалайды. Олардың кейбір кедей қыздар емес. Өсірген баласы ертең "әкем кім?"  дегенде не бетімді айтамын, жолдан таптым дейін бе, өлді десем, жерлеген жерін көрсет дейді . Сүйтіп, ана мен бала арасында үлкен мәселе туады. Ал бұл  адамгершілікке байланысты проблема.

Жалғасы бар