بۇل ماقالا 2009 جىلى «جاس قازاق» گازەتىندە، 2010 جىلى «تاڭ-شولپان» جۋرنالىندا  جاريالانعان بولاتىن. تاعدىر-تالايى بولەك اقىن تۋرالى جۇرتشىلىق  بىلە تۇسسە  دەگەن نيەتپەن اباي كز. پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا دا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.  ءادىلدىڭ سۋرەتى اكەسى انۋاربەك اقساقالدىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

اۆتور.

 

32-اۆتوبۋستان «قازمۋ قالاشىعى» ايالداماسىنان ءتۇسىپ، زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ كورپۋسىنا قاراي بەتتەي بەرگەنىم سول ەدى، تۋ سىرتىمنان بىرەۋدىڭ:

- ەي، تەمەكىڭ بار ما؟ - دەگەن ءۇنى جالت قاراتتى. بۇرىلىپ قاراسام، الاسا بويلى، بۇيرا شاشتى، قاراتورى جىگىت ماعان تەسىلە قاراپ تۇر ەكەن.

اسكەردەن ورالعانىنا جاڭا عانا جىل تولعان ءارى جۇمىسشىلار جاتاقحاناسىندا تالاي قيان-كەسكى «شايقاستى» كورگەن ماعان بەيتانىس بىرەۋدىڭ «ەي...» دەپ سويلەۋى ۇناي قويعان جوق، ارينە. اسىرەسە،  ءۇستى-باسىمدى شولا قاراپ، باسىن كەكجيتە قالۋى ءتىپتى «نەرۆىمە» ءتيدى: «تۇمسىقتان پەرەر مە ەدى؟». ىلە-شالا تاعى ءبىر وي كيمەلەدى: «سابىر، باۋىرجان، سابىر، سەن ەندى جۇمىسشى ەمەس، ستۋدەنتسىڭ ...». ءوزىمدى ءوزىم ارەڭ ۇستاپ:

- جوق، - دەدىم. ءتىسىم شىقىر ەتە قالدى. اياعىمدى جىلدام باسىپ، ايالداما ماڭىنان تەز كەتىپ قالۋعا تىرىستىم.

بۇل ماقالا 2009 جىلى «جاس قازاق» گازەتىندە، 2010 جىلى «تاڭ-شولپان» جۋرنالىندا  جاريالانعان بولاتىن. تاعدىر-تالايى بولەك اقىن تۋرالى جۇرتشىلىق  بىلە تۇسسە  دەگەن نيەتپەن اباي كز. پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا دا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.  ءادىلدىڭ سۋرەتى اكەسى انۋاربەك اقساقالدىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

اۆتور.

 

32-اۆتوبۋستان «قازمۋ قالاشىعى» ايالداماسىنان ءتۇسىپ، زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ كورپۋسىنا قاراي بەتتەي بەرگەنىم سول ەدى، تۋ سىرتىمنان بىرەۋدىڭ:

- ەي، تەمەكىڭ بار ما؟ - دەگەن ءۇنى جالت قاراتتى. بۇرىلىپ قاراسام، الاسا بويلى، بۇيرا شاشتى، قاراتورى جىگىت ماعان تەسىلە قاراپ تۇر ەكەن.

اسكەردەن ورالعانىنا جاڭا عانا جىل تولعان ءارى جۇمىسشىلار جاتاقحاناسىندا تالاي قيان-كەسكى «شايقاستى» كورگەن ماعان بەيتانىس بىرەۋدىڭ «ەي...» دەپ سويلەۋى ۇناي قويعان جوق، ارينە. اسىرەسە،  ءۇستى-باسىمدى شولا قاراپ، باسىن كەكجيتە قالۋى ءتىپتى «نەرۆىمە» ءتيدى: «تۇمسىقتان پەرەر مە ەدى؟». ىلە-شالا تاعى ءبىر وي كيمەلەدى: «سابىر، باۋىرجان، سابىر، سەن ەندى جۇمىسشى ەمەس، ستۋدەنتسىڭ ...». ءوزىمدى ءوزىم ارەڭ ۇستاپ:

- جوق، - دەدىم. ءتىسىم شىقىر ەتە قالدى. اياعىمدى جىلدام باسىپ، ايالداما ماڭىنان تەز كەتىپ قالۋعا تىرىستىم.

...1989 جىلى «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانعاسىن كەلەسى جىلى قازمۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىنە قۇجات تاپسىرعاندار كۇرت كوبەيدى، ءبىر ورىنعا 18 تالاپكەر تالاسىپپىز. التى اي اقىلى دايارلىق كۋرسىندا وقىعانىم بەكەر كەتكەن جوق، ستۋدەنت اتانعان  شوعىردىڭ ىشىندە مەن دە بار ەدىم. سول كەزدە ۇستازدارىمىز تامىز ايىنىڭ سوڭعى كۇنىندە زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ الدىنان اۋىل شارۋاشىلىعى جۇمىستارىنا اتتاناتىنىمىزدى ەسكەرتكەن. مىناۋ سوعان كەلە جاتقان بەتىم.

تىم ەرتە كەلىپپىن. جالعىز ءوزىم سوپايىپ تۇرمىن. ءبىر كەزدە تاعى بىرەۋدىڭ قاراسى كورىندى. قاراسام، الگىندە مەنەن تەمەكى سۇراعان جىگىت ەكەن. «قاپ، مىنادان قۇتىلمادىم-اۋ».

- سەن دە بيىل ءتۇستىڭ بە؟ - دەدى ول جاقىنداپ كەلىپ. باسىمدى يزەدىم.

- مەن دە. ءادىل، - دەدى ول قولىن ۇسىنىپ. قولى نازىك ەكەن، قالانىڭ بالاسى ەكەنى كورىنىپ تۇر.

اڭگىمەمىز اسا جاراسا قويعان جوق. ءبىر كەزدە جۇرت جينالا باستادى دا ءادىل تانىستارىن كەزدەستىرىپ، سولارمەن كەتتى. دايارلىق كۋرسىندا بىرگە وقىعاندار مەن «بالمۇزداق» (الماتىدا ابيتۋريەنتتەردى سولاي اتايدى - ب.ب.) كەزدە بىرگە جۇرگەندەردىڭ ءبارى «قۇلاپ» كەتكەندىكتەن مەن ەشكىمدى تانىمايتىنمىن.

جولباسشى ۇستازداردىڭ ايتۋىنشا، قىزدار كوپ تۇسەتىندىكتەن فيلفاك «جەنسكي فاكۋلتەت» اتالادى ەكەن. سوندىقتان دا بىزگە جۇمىستىڭ دا جەڭىلى تيەتىنگە ۇقسايدى. الماتىدان بىرەر ساعات جەردەگى شەلەك اۋدانىنىڭ «قازاقستان» كەڭشارىندا ءجۇزىم تەرەدى ەكەنبىز.

«قازاقستاندا» ءبىزدى مادەنيەت ۇيىنە ءتۇسىردى. ديرەكتورى اق كوڭىل جىگىت ەكەن، بىردەن مۋزىكالىق اسپاپتارى بار بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ تاستادى. ءبىر-ءبىر دومبىرا ۇستاعان جىگىتتەر انا تۇستان، مىنا تۇستان اندەتە باستاعاندا قىزدار جينالىپ قالدى. ولاردىڭ اراسىندا دا انشىلەرى كوپ ەكەن. ءسويتىپ ورنالاسىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، اجەپتاۋىر كونتسەرت باستالدى دا كەتتى.

سالدەن سوڭ ءبىزدى بولمەلەرگە ءبولىپ، ورنالاستىرا باستادى. جوعارىدا اتالعان  زاڭنىڭ ىقپالى بولسا كەرەك، جىگىتتەردىڭ قاراسى قالىڭ ەدى. ءارى ءبىلىم مينيسترلىگى سول زاڭعا ارقا سۇيەپ، ۇزدىك شىققان 50 بالاعا قوسا «قۇلاپ» تۇرعان 25 تالاپكەردى  وقۋعا قابىلداۋ تۋرالى شەشىم شىعارعان. ءارى سول جىلى ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەر دايارلايتىن توپ تا اشىلعان بولاتىن. سوندىقتان دا ءبىز كوپ ەدىك.

وسى جەردە تاعى شي شىعا جازدادى. ءبىر كەرەۋەتتى يەلەنىپ، جايعاسا بەرگەنىمدە ءادىل كەلدى دە:

- جىگىت، باسقا جەردەن ورىن تاۋىپ العانىڭىز دۇرىس، مىنا جەردە بالتابەك جاتادى، - دەگەنى. باۋىرجان دەگەن جوق، مۇلدە تانىمايتىن ادام سەكىلدى «جىگىت...» دەدى. قانىم باسىما تەپتى. سول كەزدە قايسار اعاي كىرىپ كەلىپ، ابىروي بولدى، ايتپەسە ءبىر سويقاننىڭ بولارى انىق ەدى. ءتۇسىم قاتتى بۇزىلىپ كەتسە كەرەك، ءادىل بۇرىلىپ جۇرە بەردى. «قاپ، قولىما ءبىر تۇسەرسىڭ...».

كەشكە تاعى دا دۋ باستالدى. وقۋعا تۇسكەنىمىزدى اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك ەكەن. ءارى ارامىزداعى ەرجان دەگەن جىگىتتىڭ تۋعان كۇنى بولىپ شىقتى. ءبىر-ءبىرىن ابيتۋريەنت كەزىنەن بىلەتىندەردىڭ اڭگىمەسى جاراسىپ-اق تۇر. «ءۇش سومنان جينايىق، ساموگون ساتىپ الايىق...» دەستى جىگىتتەر. «كاسسيرىمىز» - ءادىل. جىگىتتەردىڭ بارىنەن سىپىرىپ اقشا جيناپ جاتىر. الاي وتەدى، بىلاي وتەدى، تەك ماعان بۇرىلىپ قارايتىن ەمەس. مۇنىسى ابدەن قىتىعىما ءتيدى.

جەتىپ بارىپ:

- ءاي، ءادىل، مەنەن نەگە اقشا المايسىڭ؟ - دەدىم. ساسىپ قالدى بىلەم، قالبالاقتاپ: «ا، سەنەن المادىم با، بايقاماعانمىن عوي»، - دەپ جاتىر. سول-اق ەكەن، ارامىزداعى توڭ ءجىبىپ سالا بەردى.

جىگىتتەردىڭ ءبارى ونەرلى ەكەن. ءبىرى ءان سالىپ، ءبىرى ولەڭ وقىپ جاتىر. «اناۋ ءدۇر، مىناۋ دا ءدۇر، مەن دە ءدۇرمىن»، - دەپ ەسەنعالي ايتپاقشى، كىل مىقتى ەكەنبىز. ەزۋىن قيسايتا كۇلىپ وتىرعان ءادىل عانا ەشقانداي ونەرىن كورسەتەر ەمەس. ادەبيەت تۋرالى داۋعا دا ارالاسقان جوق. تەك اندا-ساندا جانىندا وتىرعان بالتابەككە جارگونمەن بىردەڭەلەردى ايتىپ قويادى. باسىندا اسا جاراتپاي وتىرعانىممەن ول ماعان بىرتە-بىرتە جىلىۇشىراي باستادى. ءوزىن ءتىپتى بۇرىن ءبىر جەردە كورگەن سياقتىمىن. «ءوي، مىناۋ...».

-  سەن بوتپانوۆسىڭ با؟ داۋسىم ءبىرتۇرلى قاتتى شىقتى. ونىمدى اناۋ دا سەزدى بىلەم:

- بولساق بولارمىز، - دەدى جايباراقات. سوسىن اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردى.

سونىڭ الدىندا عانا «جالىن» جۋرنالىنان ولەڭدەرىن وقىعام. وتە ۇناعان بولاتىن. اسىرەسە، مۇقاعاليدىڭ ايگىلى ولەڭىنىڭ ىزىمەن جازىلعان «ماحاببات ديالوگىنداعى»:

- ولسەم شە؟ ءيا، ولسەم نەتەر ەدىڭ؟

- اق ءبوز بوپ ءوزىڭدى وراپ كەتەر ەدىم... - دەگەن جولدارى ەرەكشە اسەر ەتكەن. سول ادىلمەن ءبىر كۋرستا وقيمىز دەپ كىم ويلاعان.

كىم-كىمدى دە «ىشىنە» جىبەرە قويمايتىن كىدى ادىلمەن «سەلحوزدا» جۇرگەندە مەنەن گورى جانىمداعى باتىربولات جاقسى ارالاستى. ءادىلدىڭ جاڭا جازعان ولەڭدەرىن ماعان سول وقىپ بەرەتىن. ءجۇزىم تەرىپ جۇرگەن كەزدە ول مىناداي ولەڭ جازدى:

 

ۇناتام كۇزدى،

جاپىراقتاردى ۋاقىتتىڭ الىپ ۇشقانى،

تۇسكەنى جەرگە... ساندالىپ، سابىلىسقانى.

قور بولىپ قالدى-اۋ ساپ-سارى ساعىنىشتارى،

جۇباتام كۇزدى.

 

باقتا دا ءساندى

قىدىرام الىس اقىلگوي اقىماقتاردان،

جۇباتام سوسىن كوڭىلدى قاقىراپ قالعان.

باقىتتىراقپىن مەن ازداپ جاپىراقتاردان،

مەنى ەشكىم تاپتاماعان-دى.

 

دەگەنمەن-داعى،

ءومىردىڭ سوڭى ساپ-سارى باق بولارىنا،

تىرلىكتىڭ كۇيكى وتىنا قاقتالارىما،

جاپىراق سىندى ءبىر كۇنى... تاپتالارىما

سەنەم مەن تاعى.

 

ءبارى دە بەكەر،

ماڭگىلىكتى ويلاپ قايداعى كەتىلدى جانىم،

ولەمىن اقىر... وعان دا بەكىندى ءتانىم.

تەك قانا جاپىراقتاردىڭ سوڭعى ءانى سەكىلدى ءانىم

ارىگە كەتەر...

 

جاڭبىرلاپ قىز-كۇز،

كوڭىلسىز كۇيدىڭ  تۇسكەندە تورىنا عالام

(بولماشى باقىت تاپقاندا سورىنان ادام),

جاپىراقتاردى بۇرىسكەن قولىما الام،

تاعدىرلاسپىز ءبىز...

 

«ساعىنىش» دەپ اتالاتىن مىنا ولەڭىن كۋرستاستار دا لەزدە جاتتاپ الدى.

 

ساعىنىش

 

وسىلاي، جانىم، ۇداي

كەتىسىپ ساعىنارمىز.

ادامنىڭ ءبارى - قۇداي،

قۇدايدىڭ ءبارى - جالعىز.

 

تاعدىر سول جەلوكپە تەك،

نەتەمىز، كونەمىز دە.

كەتەمىز بولەك-بولەك

بەيشارا كەمەمىزدە.

 

كەتەمىز جاعامىزعا،

الىسقا ۇڭىلە كىل.

قايتالاپ سانامىزدا:

«جالعىزدىڭ جۇگى جەڭىل»،

جالعىزدىڭ جۇگى جەڭىل...

 

سوڭعى ءسوز، سوڭعى نۇكتە

بىرلىككە تىيىم سالار.

جالعىز جان تورعا ىلىكسە،

تىرلىكتە قيىن سوعار.

 

وسىنى ويلامادىق،

جانىم-اۋ، قاتە ەدى بۇل.

اسقاقتىق بويلاپ الىپ

بىزدەردى كەتەدى كىل.

 

سەزىمگە جارىماعان

جىلايدى ءالى كەۋدە.

قۇدايدىڭ ءبارى دە - ادام،

ادامنىڭ ءبارى  - پەندە...

 

كوپ ۇزاماي  ستۋدەنتتەر اراسىندا «ءبىرىنشى كۋرسقا ءادىل دەگەن اقىن جىگىت ءتۇسىپتى. ولەڭدەرى سۇمدىق. بىرنەشە جيناقتارعا ەنىپتى. جاقىندا جەكە جيناعى شىعادى ەكەن» دەگەن اڭگىمە تاراپ كەتتى. جوعارى كۋرستا وقيتىندار دا ادىلگە قۇرمەتپەن قارايتىن. كوپ ۇزاماي ونىڭ «بىتوۆكاسىنا» (سول جىلى ءبىرىنشى كۋرستىقتارعا بولمە تيمەي، تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرگە ارنالعان بولمەلەرگە ورنالاستىرىلعان بولاتىن - ب.ب.) جاراسقان، ۇلىقبەك، ءمادي (قايىڭباەۆ) سەكىلدى اقىندار ءجيى باس سۇعاتىن بولدى. مارقۇم جاراسقان اعانىڭ كەيىن ءبىزدىڭ ارامىزدا ءارى قاراي  «دامىتىلعان» «اقىن ءادىل بوتپانوۆ كەلە جاتىر ۆودكا الىپ...» دەگەن ولەڭىن دە سونداي كەشتەردىڭ بىرىندە تىڭدادىق. اعالارىمىز ءادىلدىڭ عانا ەمەس، ءبىزدىڭ دە تەمىرقانات ولەڭدەرىمىزدى ىقىلاستانا تىڭدايتىن. كەيدە ءتىپتى ماقتاپ تا جىبەرەدى. ءبىزدى ماقتامايتىن تەك ءادىل عانا...

جاراسقان اعانىڭ ءادىلدىڭ وقۋعا تۇسۋىنە دە سەپتىگى ءتيىپتى. جالپى، ءبىزدىڭ ەركە دوسىمىز مەن سياقتى وقۋعا ءۇشىنشى رەت قۇجات تاپسىرعاندا عانا تۇياق ىلىكتىرىپتى. وندا دا جاراسقاننىڭ ارقاسىندا.

الماتىدا تامىرى مەن تانىسى كوپ بوتپانوۆ ءۇشىنشى ەمتيحاننىڭ ۋاقىتىن شاتاستىرىپ، كەلمەي قالادى. تۇستەن كەيىن كەلسە، ەمتيحان الدەقاشان ءبىتىپ كەتكەن، قابىلداۋ كوميسسياسىنداعى قىزدار ەسىكتى كورسەتىپتى. جانى قىسىلعان ءادىل بىردەن جاراسقان اعاسىنا تارتادى. جاكەڭ تۇندە قوناقتان كەلىپ، ەندى تۇرىپ جاتىر ەكەن. القىن-جۇلقىن اڭگىمەسىن ايتا باستاعان ءىنىسىنىڭ ءسوزىن كىلت تىيىپتى: «فاميلياڭ كىم، بالا؟». ءادىل اڭ-تاڭ. ويتكەنى اعاسى مۇنىڭ فاميلياسىن جاتقا بىلەدى عوي. جاكەڭ سۇراعىن تاعى قايتالايدى. «بوتپانوۆ...». «بوتپانوۆ بولساڭ ساسپا، وقۋعا ءتۇستىم دەپ ەسەپتە»، - دەيدى جاكەڭ. ادىلگە ەندى «وقۋعا تۇسكەنىن» «جۋعاننان» باسقا امال قالمايدى...

ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ جاراسقان اعا قاسىنا ءادىلدى ەرتىپ، قازمۋ-عا تارتادى. بۇل كۇنى مۇندا بولاشاقتا ورىس مەكتەبىنە قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىندەر ەمتيحان تاپسىرىپ جاتىر ەكەن. جاكەڭ زەينوللا قابدولوۆ پەن تۇرسىنبەك كاكىشەۆكە جولىعىپ، ءمان-جايدى تۇسىندىرەدى. سونىمەن، «كەشە اياق استىنان اۋىرىپ، دارىگەردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولعان تالاپكەر ءادىل بوتپانوۆقا بۇگىنگى لەكپەن ەمتيحان تاپسىرۋعا رۇقسات» بەرىلەدى...

تۇندە «وقۋعا تۇسكەنىن» قاتتىراق تويلاپ جىبەرگەن ءادىل ەمتيحاندى دا قاتىرماپتى. قىرسىققاندا قوبىلاندىنىڭ استىنداعى اتىنىڭ «اتى» ەسىنە تۇسپەي، دىڭكەسى قۇريدى. سونىمەن، بىردە-ءبىر سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرە الماعان ول كوميسسيا توراعاسى تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ الدىنان ءبىر-اق شىعادى. ابىروي بولعاندا، ونىڭ جانىندا جاراسقان اعاسى وتىر ەكەن. «ءوي، مىنا بالانىڭ ءبىلىمى ناشار عوي...»، - دەيدى تۇرسەكەڭ قاعازعا ءۇڭىلىپ. الدىندا «قازاق ادەبيەتىنىڭ» سوڭعى نومەرى جاتىر ەكەن. وندا ءادىلدىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى جاريالانعان. «مىنانى سەن جازدىڭ با؟». «ءيا، مەن. مەنىڭ ولەڭدەرىم مىناداي-مىناداي جيناقتارعا ەنگەن ...»، - دەيدى ول «تال قارماپ». «ءاي، مىنا بالانىڭ بەرگەن جاۋابى ەكى قويۋعا دا جەتپەيدى ەكەن. مۇنىڭ باعاسى - «1»، - دەپ اۋەلى ءادىلدىڭ زارەسىن ۇشىرعان تۇرسەكەڭ: «بىراق  ولەڭىنە «4» قويۋعا بولادى. ەكەۋىن قوسسا «5» بولماي ما؟» - دەيدى جاراسقانعا بۇرىلىپ. جاكەڭ قوستاپ، ەكەۋى قارق-قارق كۇلەدى. مىنە، ءادىل وقۋعا وسىلاي قابىلدانعان...

«بىردە كەڭشىلىك اعا بابىر تۋرالى كەرەمەت اڭگىمە ايتتى. مەنىڭ ىقىلاس قويىپ تىڭداعانىمدى اڭعارعان بولۋى كەرەك، «سەن وسىنى جازساڭشى»، - دەدى. مەن پۋشكين كىتاپحاناسىندا (ۇلتتىق كىتاپحانا ول كەزدە سولاي اتالاتىن -  ب.ب.) ءبىر اي وتىرىپ، كوپ دەرەكتەر جينادىم. قۇداي قالاسا، بابىر تۋرالى پوەما جازامىن»، - دەيتىن ءادىل.

...سول جىلى زەكەڭ جۋرفاكقا ساباق بەرەتىن بولدى دا، بىزگە «ادەبيەت تەورياسىنان» ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنان كەلگەن باقىتجان مايتانوۆ ءدارىس وقىدى. بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرگەن تاجىريبەسى جوق اعايىمىز بىزگە جاس عالىمدارعا قوياتىن تالاپتى قوياتىن. ءبىر شىعارما تۋرالى ايتار الدىندا: «مىناۋ كىمنىڭ شىعارماسى؟» - دەيدى ءبىرىمىزدى تۇرعىزىپ قويىپ. كىل اۋىلدان كەلگەن بوقمۇرىن شەتەلدىك جازۋشىلاردى «تۇستەپ تاني الماي»، ۇستازىمىزدىڭ قاھارىنا ۇشىرايمىز. ءبىر كۇنى ءادىلدى تۇرعىزىپ ەدى، ول الگى شىعارمانىڭ اۆتورىن ايتىپ قانا قويماي، ونى تالداي جونەلدى. سول-اق ەكەن لەكتسيامىز مايتانوۆ پەن ءادىلدىڭ اراسىنداعى اڭگىمەگە اينالىپ جۇرە بەردى. ءبىز ءالى ەستي قويماعان نەشە ءتۇرلى ادەبي اعىمدار، اقىندار مەن جازۋشىلار تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر ايتىلدى. اي، باقىتجان اعامىزدىڭ سول كۇنى ءبىر قاباعى جازىلدى-اۋ، ايتەۋىر. «ءبىرىنشى كۋرستا ءادىل بوتپانوۆ دەگەن ستۋدەنت بار. ءبىلىمى پروفەسسوردىڭ دەڭگەيىنەن كەم ەمەس»، - دەپتى كافەدراعا بارىپ.

شەتەل ادەبيەتىنەن ءدارىس بەرەتىن ساگالوۆيچ  اپايىمىز دا ءبىر ساباق ۇستىندە ادىلگە قاتتى ريزا بولعان. تەك ورىس تىلىنەن لەكتسيا وقيتىن ادەمى كەلىنشەك قانا «ءتارتىبى ناشار» بوتپانوۆقا  ءسال قىرىن قارادى...

ول كەزدە كۇندە دۋمان، كۇندە توي. «فيلفاك، جۋرفاك ءبىر تۋعان، يستفاك ءيتتى كىم تۋعان؟» دەپ ولەڭدەتىپ، جۋرفاككا بارامىز نە ولار بىزگە كەلەدى. گۇرىلدەپ ولەڭ وقيمىز. مۇندايدا ءادىل «جاۋىزعا» اينالادى. ول تالداعاندا ءاپ-ادەمى ولەڭىڭنىڭ بىت-شىتى شىعادى. بىرەۋلەرگە ءتىپتى «سەن ولەڭ جازۋدى قوي!» دەپ ۇكىم دە ايتىپ جىبەرەدى. ونىمەن تالاساتىن ءامىرحان بالقىبەك قانا. اكەسى جۇمابەك: «ەڭ بولماسا جاقسى وقىرمان بولىپ شىعارسىڭ»، - دەپ باعىت-باعدار سىلتەپ، كوپ كىتاپتار وقىتقان ءامىرحاننىڭ دا بىلمەيتىن پالەسى جوق ەدى. ونى ءادىل دە مويىنداعانىمەن، «شاحانوۆشالاپ جازعانىڭدى قوي» ولەڭىنە تيىسەدى. «ەكەۋمىز ادەبيەتتەگى باقتالاستار بولايىق...»، - دەپتى بىردە.

«بۇل قازمۋ-دا مەنىمەن شەندەسەتىن اقىن نۇرجان  قۋانتاي عانا»، - دەدى ءبىر كۇنى.

«جۋرفاكتا ينديرا وتەمىسوۆا دەگەن مەنىڭ قارىنداسىم بار. ناعىز اقىن!» - دەدى بىردە.

ءبىر كۇنى كەشكە ءادىل بولمەگە كىرىپ كەلدى دە ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. وزىندە ءوڭ-ءتۇس جوق. كوزى ءمولت-ءمولت ەتەدى. ءبىز شوشىپ كەتتىك. «نە بولدىلاپ؟» جاتىرمىز. «جۇماعاڭ قايتىس بولىپتى...»، - دەدى ول.

شىنىن ايتقاندا، مەرزىمدى باسپاسوزدەردەن ولەڭدەرىن وقىعانىمىز بولماسا،  جۇماتاي جاقىپباەۆتى ءبىز ول كەزدە كوپ بىلە بەرمەيتىنبىز. جۇماعاڭنىڭ جىر قاعاناتىن قۇرعانىن، ونىڭ ەڭ جاس ساربازى ءادىل بولعانىن سول كۇنى ەستىدىك. كوپ ولەڭدەرىن سول ءتۇنى وقىدىق.

ءادىل جۇماعاڭنىڭ قازاسىنا ارناپ «جان ازاسى» دەگەن ولەڭىن جازدى. مىناداي:

 

جان ازاسى

 

قۇشاقتاپ قايعى جابىققام-دى قۇر،

جابىقپاس جاققا كەتەرمىن.

ۇيىقتاسام قارا تابىتتاردى كىل

ايمالاپ جۇرەم، نەتەرمىن...

 

قاشانعى ەندى عاشىق بالاشا

سوزا دا بەرەم ءتوزىمدى.

تابىتتىڭ ءىشىن اشىپ قاراسام،

ىشىنەن كورەم ءوزىمدى.

 

ۇرەيىم ۇشىپ، ۇدەيىپ كۇمان،

باسقا ءبىر كەلدىم تابىتقا.

وندا دا ءوزىم، نە دەيىن بۇعان

قولىمدى سوزىپ جارىققا.

 

قولىمدى سوزىپ، جالىن دەپ لاۋلاپ،

ءوشىرىپ ءۇنىن نالانىڭ.

ارماندى قۋىپ تانىمنەن اۋلاق،

الىسقا سامعاپ بارامىن.

 

ساناعا ەندى بۇل دا ازىق پا ەكەن،

تاعى اشتىم تابىت، بەكەممىن.

ىشىندە ءوزىم - گۇل نازىك ولەڭ،

بىلدىرلاپ جاتىر ەكەنمىن.

بىلدىرلاپ جاتىر ەكەنمىن...

 

كوپ ۇزاماي جاس اقىنداردىڭ رەسپۋبليكالىق سلەتى ءوتتى. ول كەزدە ءمۇشايرالار سولاي دەپ اتالاتىن. جامبىلدان باۋىرجان ۇسەنوۆ كەلدى. «ءبىز مۇنى شىمكەنتتەن ىزدەپ جۇرسەك، وسىندا ەكەن عوي»، - دەدى كەشتى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى تەمىرعالي كوپباەۆتى ساحناعا شاقىرعاندا. تاعى ءبىراز اقىن كەلىپتى. ءبىزدىڭ بوتپانوۆ «جان ازاسىن» وقىپ، ەكىنشى ورىن الدى. ارامىزدا جۇرگەن جىگىتتىڭ مۇنداي قۇرمەتكە ىلىگۋى بىزگە قاتتى اسەر ەتتى.

ءىنىسى ءبىرجان بىزبەن بىرگە وقىعاسىن باۋىرجان ۇسەنوۆ ءبىزدىڭ جاتاقحاناعا ءجيى كەلەتىن. دومبىرامەن ءان ايتقانى كەرەمەت ەدى. اڭگىمەلەرى ءتىپتى عاجاپ. «ولەڭدەرىڭ كۇشتى. بىراق تەك ولەڭمەن جان باعا المايسىڭ. گازەتتەرگە ماقالا جازىپ ۇيرەن، قوسىمشا ناپاقا بولادى»، - دەيتىن ادىلگە.

ءادىل سول كەزدە جاقسى جازىپ ءجۇردى. تەز جازاتىن. سوعان قاراعاندا اۋەلى ىشتە ءپىسىرىپ الىپ، قاعازعا تۇسىرەتىن بولۋى كەرەك. ولەڭ جازعاندا كۇي تالعامايتىن. سەنىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، قاعاز شيمايلاپ وتىرادى دا «مىنانى وقىپ كورشى» دەيتىن. «اي، مىنا ءامىرحان ولەڭ جازعان كەزدە قاسىنا ادام جولاتپايدى ەكەن»، - دەپ كۇلەتىن. لەكتسيالاردا ەڭ سوڭعى پارتاعا جايعاسىپ الىپ، بىردەڭەلەردى ءتۇرتىپ وتىرۋ ادەتى ەدى.

ونىڭ سول تۇستاعى جىرلارىنىڭ كوبى ءولىم تۋرالى ەدى. ءبىز سەبەبىن سۇراساق، قيسىق اڭگىمەگە بۇرىپ جىبەرەتىن. جالپى، ءادىل كەي-كەي وڭاشا ساتتەردە بولماسا ولەڭ تۋرالى اڭگىمە ايتقاندى ۇناتپايتىن. كەز كەلگەن سۇراققا قىڭىر جاۋاپ بەرەتىندىكتەن جۇرتشىلىق ونى سولاي قىرسىق دەپ قابىلدايتىن. بىراق ونىڭ جانى تىم نازىك ەدى. ال «قيسىقتىعى» ءوزى جاساپ العان «قورعانى» بولاتىن.

«ءادىلدىڭ ونداي ولەڭدەر جازىپ جۇرگەنىنەن قورىقپاڭدار. ادامدا سونداي ءبىر وتپەلى ساتتەر بولادى. مۇنى كوپ اقىندار باستان كەشىرگەن»، - دەيتىن باۋىرجان مارقۇم بىزگە.

ءبىز ءبىرىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە سۆەتقالي نۇرجان، سابىر اداي، تابىلدى دوسىموۆتار جۋرفاكقا قوناققا كەلدى. ولارعا الماتىدان جۇماباي قۇليەۆ پەن الەكساندر تاسبولاتوۆ قوسىلىپتى. وندا سۆەتقاليدىڭ ارقىراپ تۇرعان كەزى...

اقىن اعالارىمىزدىڭ ىزدەپ كەلۋى كادىمگىدەي مەرەكەگە اينالدى. بىردە ولاردى تىڭدايمىز، بىردە ءوزىمىز ولەڭ وقيمىز. «ءبىزدىڭ بۋىن سەندەردى باسىپ وزادى!» دەگەن باقىتجان قوسبارماقتىڭ ءسوزى اق كوڭىل باۋكەڭ، باۋىرجان جاقىپتىڭ  كوڭىلىنە كەلىپ: «سەندەر ءبىزدى باسىپ وزسىن دەپ جۇرگەن جوقپىز با وسىندا؟!» - دەپ  كوزىنە جاس الدىردى. ءبىزدى ىقىلاس قويىپ تىڭداعان اعالارىمىزدىڭ ءادىلدىڭ ولەڭدەرىن ەرەكشە ۇناتقانى دا ەستە قالىپتى.

قالادا ءوسىپ، كىشكەتايىنان ءتۇرلى ورتامەن ارالاسقان ءادىل كەز كەلگەن «رازبوركانى» دا تەز شەشەتىن. كەي كەزدە جۇدىرىعى جۋان جىگىتتەردىڭ وزدەرى يلىكتىرە الماعان بەيتانىس بىرەۋلەر ونىڭ ون بەس مينۋتتىق «لەكتسياسىن» تىڭداعاننان كەيىن-اق جۋاسىپ شىعا كەلەتىن. قيسىنى مىقتى، ويى جۇيەلى ەدى. ايتقان اڭگىمەسى ەرتەڭىنە-اق جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرەتىن. ءىشىپ العان كەزدە بىرتە-بىرتە كيىمدەرىن شەشىپ لاقتىرىپ، جالاڭاش قالاتىندىعى ءۇشىن قۋ ءتىلدى كۋرستاسىمىز باقىت امەتاەۆتىڭ «دۋالى اۋزىمەن» «مادوننا» اتالىپ جۇرە بەرگەن ەربول ەسىمدى جىگىتكە: «باسىڭ بار ادام سەكىلدى قۇلاقشىن كيىپ الىپسىڭ عوي»، - دەپتى بىردە. «مادوننانىڭ» «باسى جوق» (اسىرەسە، ءىشىپ العان كەزدە - ب.ب.) ەكەنىن بىلەتىن جۇرتقا بۇل اجەپتاۋىر ەرمەك بولدى.

«ءبىر كۇن اقىن بولايىقشى، باۋكە»، - دەيتىن بولمەگە كەلىپ. ونىسى - ءجۇز گرامداتايىق دەگەنى. ەكەۋمىز مۇندايدا كۋرستاعى شىمكەنتتىڭ ءمارت جىگىتى كەنجە باينازاروۆقا بارامىز. كەنجە قاباعىن شىتپايدى...  كەيدە كورشى جاتاقحانادا تۇراتىن جاراس سارسەككە بارىپ، «اقىن بولىپ» قايتامىز.

ءادىل مەنىمەن عانا «اقىن بولمايدى»، ارينە. ال ۇنەمى «اقىن بولا بەرۋدىڭ» اقىرى جاقسىلىققا اپارىپ سوققان جوق. ەكىنشى كۋرستىڭ ءبىرىنشى سەمەسترىنەن كەيىن ءادىل وقۋدان شىعىپ، اۋىلىنا قايتتى. «بۇل توقساندا بىزدە ون سەگىز رەت اعىلشىن ءتىلى ءپانى ءوتىپتى. مەن سونىڭ بار-جوعى ون جەتىسىنەن-اق قالىپ قويىپپىن»، - دەيتىن سۇراعاندارعا. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇرت سياقتى  اكادەميالىق دەمالىس الىپ، كەيىن وقۋىن ءارى قاراي جالعاستىرۋعا قۇلقى بولمادى. كەلەسى جىلى قىستا ءبىزدى ءبىر ىزدەپ كەلدى دە، سودان كەيىن قازمۋ-عا ات ءىزىن سالعان جوق. كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى الاساپىران كەزگە تاپ بولعان ءبىزدىڭ دە ونى  ىزدەۋگە مۇرشامىز بولعان جوق. «ءادىل ۇيلەندى، بالالى بولدى» دەگەن حاباردى بىزگە كورشىسى بالتابەك جەتكىزەتىن.

1996 جىلى الماتىدا قىزىلوردا وبلىسى مادەنيەتىنىڭ كۇندەرى ءوتتى. دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىندا ءادىل دە بار ەكەن. باتىربولاتتى تاۋىپ الىپ، ەكەۋى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى. ساقال قويىپ، كەلىستى جىگىتكە اينالىپتى. قالالىق گازەتتە جاۋاپتى حاتشى بولىپ ىستەيدى ەكەن. «جاۋاپتى حاتشى دەگەن - گازەتتىڭ ماكەتىن جاسايتىن ادام. مىنا ءامىرحانداردىڭ بەس جىل وقيتىنى سول ەكەن عوي، مەن بەس كۇندە ۇيرەنىپ الدىم»، - دەدى قۋلانا كۇلىپ. تاڭ اتقانشا اڭگىمە ايتتىق. ءبىزدىڭ ولەڭدەرىمىزدى تىڭداپ، پىكىرلەرىن ايتتى. باسپاسوزگە شىققان دۇنيەلەردىڭ ءبارىن قاداعالاپ وتىرادى ەكەن. مەنىڭ ادرەسىمە جىلى ءسوز ايتىپ، كادىمگىدەي قومپاڭداپ قالدىم. «ءبىزدىڭ ارامىزدا ولەڭگە باسىن تىگىپ جۇرگەن مارالتاي عانا، قالعانىمىز دۇنيە-بوقتى قۋىپ ءجۇرمىز، - دەدى ءبىر كەزدە. - مەندە قازىر ءبارى بار: جۇمىسىم جايلى، داعاراداي ءۇيىم، ايەلىم، بالا-شاعام بار. بىراق سونىڭ ءبارىن ءبىر جاقسى ولەڭگە قيار ەدىم...». جاڭا عانا ۇيلەنىپ جاتقان ءارى پاتەردە تۇراتىن ماعان، ارينە، ءادىلدىڭ بۇل اڭگىمەسى اسا ۇناعان جوق، قىزىپ قالعانى دەپ ۇقتىم.

ول ءوز ولەڭدەرىن جاتقا وقي المايتىن. «مىناداي ولەڭ جازساڭ، قىزىلوردادا 10 مىڭ تەڭگە بەرەدى ەكەن ء(مۇشايرادان العان اقشاسى عوي - ب.ب.)»، - دەپ «دات» دەگەن ولەڭىن وقىماق ەدى، تولىق ەسىنە تۇسىرە المادى. سوسىن «اقىندار» دەگەن ولەڭىن وقىدى. ءبىر-اق جولدان تۇرادى ەكەن: «ولار كۇلدەن گۇل جاسايتىن تەكتىلەر». «مىناۋ ولەڭ ەمەس قوي، - دەدىم مەن، - افوريزم دەۋگە كەلەر، بىراق...». «ءبىز مۇنى ولەڭ دەيمىز، - دەدى ءادىل، - جاقىندا مەنىڭ 35 ولەڭنەن تۇراتىن جيناعىم شىعادى. ەگەر ول قازاق ادەبيەتىندە جاڭالىق بولماسا، وندا مەن ولەڭدى قويدىم».

ەرتەڭىنە قيماي قوشتاستىق.  ال بىرنەشە ايدان كەيىن «ءادىل جوعالىپ كەتىپتى» دەگەن حابار ءتۇستى. قىزىلوردادان كۋرستاستارىمىز مۇرات پەن تۇرار قايتا-قايتا قوڭىراۋ شالدى. «الماتىعا تارتىپ كەتپەدى مە؟» دەگەن ءۇمىت قوي. سول كەزدە قىزىلوردادا جۇمىس ىستەپ جاتقان باۋىرجان وماروۆ پەن امانتاي ءشارىپ اعالارى دا ءادىلدى ىزدەپ، تاباندارىنان تاۋسىلىپتى. ءتىپتى، باقسى-بالگەرلەرگە دەيىن بارعان. جوق. سودان ءالى جوق...

... وزگە جۇلدىزداردان بۇرىن تۋىپ، ايدىڭ جانىندا ەرەكشە جارقىراپ تۇراتىن ءبىر جۇلدىز بار.  باسقا جۇلدىزدار تۋعان كەزدە جوعالىپ كەتەتىن ونى قازاق ءومىرزايا دەيدى. ءادىلدىڭ وسى جۇلدىز  اتتاس تاماشا ولەڭى بار. العاشقى كىتابىنىڭ اتىن دا سولاي قويعان.

ءيا، ءبىز وقۋعا تۇسكەن جىلى ونىڭ «جالىن» باسپاسىندا «ءومىرزايا» اتتى كىتابى جاتقان. انە-مىنە شىعادى دەپ وتىرعاندا «ۇستىنەن تاعى ءبىر قاراپ شىعام» دەپ الىپ كەلدى دە، قولجازباسىن جوعالتىپ الدى. قايتا قاعازعا تۇسىرەم دەپ جۇرگەندە ءبىراز ۋاقىت كەتىپ قالدى. كەيىن الاساپىران زامان باستالىپ كەتىپ، كىتاپ جايىنا قالدى. سوڭعى كەزدەسكەن ساتتە ءوزى ايتقان 35 ولەڭنەن تۇراتىن ەكىنشى جيناعى دا، مەنىڭشە، شىققان جوق. ال ءادىلدى كورگەن كەزدە  كىتاپ شىعارۋ تۋرالى وي تۇسىمىزگە دە كىرمەگەن ءبىزدىڭ الدىمىز ءبىر-ەكى جيناق شىعارىپ ۇلگەردىك. تاعدىر-ەكەڭ كەيدە وسىلاي دا وينايدى اداممەن...

قازىر ءبىزدىڭ بۋىن دا ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ قالدى. جان-جاعىمىزعا  قارايلاي باستادىق. ءادىلدىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ تۇرعانىن بايقادىق. ەڭ ءبىرىنشى جاراس «قايداسىڭ ءادىل؟» دەپ «قازاق ادەبيەتىنە»  ماقالا جاريالادى. «كەلسەڭشى، ولەڭ وقيىق...»، - دەپ اياقتاپتى ماقالاسىن. مارالتاي مەن ءامىرحان وزدەرى شىعارعان «كەنتاۆر» گازەتىنە ءادىلدىڭ ءبىز وقىماعان ولەڭدەرىن جاريالادى. ەدىل انىقباەۆ قازاق راديوسىندا بىرنەشە رەت حابار ۇيىمداستىرىپ، وندا كەنجە، باقىتتار ءادىل تۋرالى ەستەلىكتەر ايتتى. ال مەن «ءومىرزايا» دەگەن ولەڭ جازدىم.

 

ءومىرزايا

 

ءومىرزايا جۇلدىز بولىپ كەلەم مەن،

جارىق جىر بوپ اسپانىڭدا جىلت ەتەم.

سالىستىرساڭ ماعان بىتكەن ولەڭمەن،

تىرشىلىگىڭ تەك انشەيىن قىرت ەكەن.

ءادىل بوتپانوۆ.

 

تاعدىرىڭ كەپ بايلاندى ما سوزىڭە،

اسپان جاققا اڭسارى اۋعان ساياق ۇل.

باسقا جۇلدىز تۇسپەگەندەي كوزىڭە،

سول جۇلدىزدا نەڭ بار ەدى، ءاي، ءادىل؟!

 

سۋ اياعى سىڭگەندەي كەپ قۇردىمعا،

اي-جاعالى قامقا-تۇنگە ورانىپ.

سول جۇلدىزداي ءسال جارقىراپ تۇردىڭ دا،

اياق استى كەتتىڭ ءبىر كۇن جوعالىپ.

 

قوس قاباعىڭ جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ،

جىگەرىڭدى جاسىتقاندا قىرت تىرلىك.

اي-ارۋ قىز نوكەرلەرىن جىبەرىپ،

الدە سەنى اكەتتى مە تۇتقىن عىپ؟

 

جىر ەلىندە كوش باستاساڭ كوسەمدەي،

شىركىن، مەن دە تابىلماس پا ەم سول ماڭنان.

ەندى، مىنە..، باعى تايعان شەشەندەي،

قايران ءسوزىم امىرحانعا قور بولعان.

 

ەرتەگىگە ءىشىم مەنىڭ جىليدى،

جاقسىلىقپەن اياقتالار اقىرى.

ارلان-كوڭىل  ايعا قاراپ ۇليدى،

جانىنداعى جۇلدىزدا قاپ جاقىنى.

 

ءبىر وزەننىڭ بۇرىپ كەتكەن ارناسىن،

ءومىرزايا!

سەن ۇرلادىڭ كۇلكىمدى.

جەك كورەمىن... ءادىل سەندە بولعاسىن...

تاعى سۇمدىق جاقسى كورەم ءبىرتۇرلى.

ويتكەنى سەن -  ءادىلسىڭ!..

كەشتە سەرۋەندەپ ءجۇرىپ اسپانعا قاراۋدى ادەتكە اينالدىرعالى قاشان.  كوزىمە ىلعي ءومىرزايا تۇسەدى. «ءومىرزايا جۇلدىز بولىپ كەلەم مەن...». ءاي، ءادىل-اي، شىنىمەن نەگە سولاي دەدى ەكەن. الدە اۋزىنا قۇداي سالدى ما ەكەن، جازعان بالانىڭ؟..

باۋىرجان باباجانۇلى،

اقتوبە  قالاسى