قازاقتىڭ 126 ميلليارد دوللارى قايتا كەتتى؟
2000-2008 جىلدار ارالىعىندا ەلىمىزدەن سىرتقا زاڭسىز شىعارىلعان قارجىنىڭ كولەمى 126 ملرد دوللارعا جەتكەن دەيدى GlobalFinancialIntegrity (GFI). حالىقارالىق ساياسات ورتالىعىنىڭ باعدارلاماسى بولىپ تابىلاتىن Global Financial Integrity - كوممەرتسيالىق ەمەس عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىمى. ونىڭ ەسەبىنشە، تمد مەملەكەتتەرىنەن ءبىز تەك رەسەيدى عانا الدىمىزعا سالىپ وتىر ەكەنبىز. تەرىستىكتەگى كورشىمىزدىڭ سىرتقا اعىلعان قاراجاتى 427 ملرد دوللاردان اسقان كورىنەدى.
حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ساراپشىلارى ەلىمىزدى اتالعان كورسەتكىش بويىنشا الەمدە 11-ءشى ورىنعا قويىپتى.
العاشقى وندىقتا - قىتاي ($2,176 ترلن), رەسەي ($427 ملرد), مەكسيكا ($416 ملرد), ساۋد ارابياسى ($302 ملرد), مالايزيا ($291 ملرد), بىرىككەن اراب امىرلىگى ($276 ملرد), كۋۆەيت ($242 ملرد), ۆەنەسۋەلا مەن بوليۆيا ($157 ملرد), كاتار ($138 ملرد), نيگەريا ($130 ملرد).
سونىمەن بار-جوعى 7-8 جىلدىڭ اينالاسىندا 126 ملدر دوللار قارجى قالاي شىعىپ كەتتى؟ بۇل جايتتىڭ سەبەپ سالدارى تۋرالى ساراپشىلارىمىز بىلاي دەيدى:
ءامىرجان قوسانوۆ، «ازات» جسدپ باس حاتشىسى:
2000-2008 جىلدار ارالىعىندا ەلىمىزدەن سىرتقا زاڭسىز شىعارىلعان قارجىنىڭ كولەمى 126 ملرد دوللارعا جەتكەن دەيدى GlobalFinancialIntegrity (GFI). حالىقارالىق ساياسات ورتالىعىنىڭ باعدارلاماسى بولىپ تابىلاتىن Global Financial Integrity - كوممەرتسيالىق ەمەس عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىمى. ونىڭ ەسەبىنشە، تمد مەملەكەتتەرىنەن ءبىز تەك رەسەيدى عانا الدىمىزعا سالىپ وتىر ەكەنبىز. تەرىستىكتەگى كورشىمىزدىڭ سىرتقا اعىلعان قاراجاتى 427 ملرد دوللاردان اسقان كورىنەدى.
حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ساراپشىلارى ەلىمىزدى اتالعان كورسەتكىش بويىنشا الەمدە 11-ءشى ورىنعا قويىپتى.
العاشقى وندىقتا - قىتاي ($2,176 ترلن), رەسەي ($427 ملرد), مەكسيكا ($416 ملرد), ساۋد ارابياسى ($302 ملرد), مالايزيا ($291 ملرد), بىرىككەن اراب امىرلىگى ($276 ملرد), كۋۆەيت ($242 ملرد), ۆەنەسۋەلا مەن بوليۆيا ($157 ملرد), كاتار ($138 ملرد), نيگەريا ($130 ملرد).
سونىمەن بار-جوعى 7-8 جىلدىڭ اينالاسىندا 126 ملدر دوللار قارجى قالاي شىعىپ كەتتى؟ بۇل جايتتىڭ سەبەپ سالدارى تۋرالى ساراپشىلارىمىز بىلاي دەيدى:
ءامىرجان قوسانوۆ، «ازات» جسدپ باس حاتشىسى:
الدىمەن ايتارىم، سەگىز جىل ىشىندە قازاقستاننان 126 ميلليارد دوللار سىرتقا شىعارىلدى دەگەن «Global Financial Integrity» قورىنىڭ بۇل مالىمەتىن مەن ءوز باسىم مۇلدەم جەتكىلىكسىز دەپ سانايمىن. سەبەپتەرى مىناداي: بىزدە پايدالى قازبانى ساتۋ جاعى - قۇپيانىڭ قۇپياسى ءارى وسى سالاداعى ستاتيستيكا ەش سىن كوتەرمەيدى. ال جەمقورلىقتىڭ كاسساسىنا قانشا اقشا ءتۇسىپ، ونىڭ قاي بولىگى شەتەلگە كەتىپ جاتىر - ول جاعى دا بەيمالىم. وعان قوسا ءبىز وسى اتالعان ۇياتتى رەيتينگتە بىزدەن ەكونوميكالىق الەۋەتى ون ەسە ۇلكەن رەسەيدەن كەيىن تۇرمىز. ياعني قازاقستانعا تەىلىنىپ تۇرعان سول سومانى سەگىز نە توعىز ەسە كوبەيتە بەرۋگە بولادى!
ونىڭ ۇستىنە سول قارجىنىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىن باقىلايتىن ناقتى مەحانيزم، كەرەك دەسەڭىز، ناقتى ساياسي جىگەر جوق. بىراق قالىڭ جۇرتشىلىق مۇنداي كورسەتكىشتەردىڭ استارىندا نە جاتقانىن باياعىدا-اق ءبىلىپ قويعان: بۇگىندە «اباي.كز» سايتىنىڭ وقىرمانىن ايتپايىن، اۋىلداعى بەس جاسار بالانىڭ ءوزى «وففشور» دەگەن نە ەكەنىن بىلەدى!
سالىستىرۋ دەگەن بولادى. قازاقستاننىڭ ىشكى جالپى ءونىمى 110 ميلليارد دوللار بوپ تۇرعاندا، مۇنداي سوما - كاتاستروفا!
شەتەلگە ەلدەگى قارجىنىڭ «قاشۋى»، ەڭ الدىمەن، سول قارجى يەلەرىنىڭ ەل ىشىندەگى احۋالعا دەگەن سەنىمسىزدىگىنەن تۋادى! ايتپەسە، وسىندا ساقتالار اقشاسىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن الاڭداماسا، شەتەلگە ونى اۋدارىپ نە الەك؟ بۇل اڭگىمەنىڭ رەسمي يدەولوگيا مەيلىنشە ناسيحاتتاپ جاتقان «ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق» پەن «تمد-داعى ەڭ ءتاۋىر قارجى جانە بانك جۇيەسى بىزدە!» دەگەن تەزيستەرگە تىكەلەي قاتىسى بار. ياعني، مۇنداي قادام ەلدەگى قارجىلىق جۇيەگە دەگەن سەنىمسىزدىكتەن دە تۋارى حاق. دەمەك، ءبىز ماقتاۋلى قارجى جۇيەمىز تۋرالى اڭىزداردى قايتا قاراۋىمىز كەرەك. جانە دە ەلدىك كاپيتالدىڭ ەل ىشىندە جۇمىس ىستەپ، ىشكى ينۆەستيتسيا بولۋىنا ءتيىستى جاعداي جاسالىنۋى كەرەك. بىراق بالىق سەكىلدى بيلىك تە باسىنان ءشىرىپ جاتىر ەمەس پە؟! ايتپەسە، ۇلتتىق قورىمىزدىڭ 50 ميللياردتان استام دوللارى ناق سول شەتەل بانكتەرىن اسىراپ جاتقان جوق پا؟
ۇشىنشىدەن، سول قارجى يەلەرىنىڭ ارتى قۋىس ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم. بانكتان رەسمي تۇردە نەسيە الىپ، پايدا تاپقان بيزنەسمەن - ءبىر بولەك، بۋما-بۋما پارا الىپ، قالتاسىن قامپيتقان شەنەۋنىك - ءبىر بولەك. بىرەۋىنىكى - تازا ماڭداي تەر، ەكىنشىسىنىكى - ارام اقشا.
قاراڭىزشى، بىزدەگى باس شەنەۋنىكتەردىڭ بالالارى قايدا وقىپ ءجۇر؟ قاي تىلدە؟ ولار ىشتەگى احۋالعا عانا ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەيدى. نەمەسە بالالارىنىڭ بولاشاعىن قازاقستانمەن بايلانىستىرمايدى!
شىنىمەن دە ميللياردتاعان دوللار قارجىنى شەتكە شىعارۋ ءىسى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ قيىندىعىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، تابىس تاۋىپ جۇرگەن كىشى جانە ورتا بيزنەسكە قاتىسى جوق شىعار. ول ميللياردتار نەگىزىنەن قازاقتىڭ جەر قويناۋىنداعى پايدالى قازبا بايلىعىن وڭدى-سولدى ساتۋدان قۇرالعان. ولارعا «ءاي» دەيتىن اجە، «قوي» دەيتىن حالىق قالاۋلىلارى جوق. وسىنداي يەسىزدىكتەن كەيىن ولار قۇتىرماعاندا كىم قۇتىرادى؟!.
وسىنىڭ بارىنە قوساتىن جايت مىناۋ: ولار تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قارجى جۇيەسىنىڭ مىقتى بولا تۇسۋىنە مۇددەلى ەمەس! ايتپەسە، پارتريوتتىق سەزىمگە بولەنىپ، ەل ەكونوميكاسىنا سالماي ما سول قىرۋار قارجىنى!
ەڭ باستى تاعىلىم مىناعان سايادى: ەلىمىزدەگى قارجىنىڭ جاعدايىن باقىلاپ، رەتتەپ وتىراتىن ينستيتۋتتار قايدا قاراپ وتىر؟ ۇلتتىق بانك، قارجى مينيسترلىگى، قارجى نارىعى مەن قارجى ۇيىمدارىن رەتتەۋ مەن قاداعالاۋ اگەنتتىگى دەگەندەي. الدە ولاردىڭ سول ميللياردتاعان دوللارعا تىكەلەي قاتىسى بار ما؟ ولاردى نەگە جاۋاپقا تارتپايمىز؟
بۇل - ريتوريكالىق ساۋال. ويتكەنى، بىزدە ءبارى دە - بيلىك پەن بايلىق - بىتە قايناسىپ، ارالاسىپ كەتكەن. مەملەكەتتىكى قايدا، جەكە قارجى قايدا، ەشكىم بىلگىسى كەلمەيدى. ونىڭ سەبەپتەرىن جوعارىدا ايتتىم.
مەرۋەرت ماحمۋتوۆا، قارجىگەر-ەكونوميست:
- جالپى العاندا سوڭعى 10 جىلدى الساق، 2000 جىلدان باستاپ ەكونوميكانىڭ دامۋ دەڭگەيى وتە جوعارى بولدى. جانە وسى جىلدار ارالىعىندا ەكى رەت لەگاليزاتسيا ءوتتى. زاڭ قابىلدانعاندا ءتيىستى ورگانداردا بۇل قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا اسەر، ەل ەكونوميكاسىنا اسەر ەتەدى دەگەن ءۇمىت بولدى. الايدا، مەنىڭ ويىمشا لەگاليزاتسيادان وتكەن كاپيتالدار شەتەلگە كەتتى.
قاراپ وتىرساڭىز يسپانيا، اراب امىرلىكتەرى باستاعان كوپتەگەن شەتەلدەردە قازاقستاننىڭ شەنەۋنىكتەرى، بيزنەسمەندەرى، ەندى اتى-جوندەرىن تىزبەلەمەي-اق قويايىن، وزدەرىڭىز دە ءبىلىپ وتىرسىزدار، قىمبات باعاعا جىلجىمايتىن مۇلىك ساتىپ الىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا، بۇل دە شەتەلگە كەتىپ جاتقان كاپيتال.
2007 جىلدىڭ سوڭىنان باستالعان قارجى داعدارىسىنا قارسى ءىس-شارالارعا 26 ملرد دوللارعا جۋىق قاراجات جۇمسالدى. ونىڭ 6 ملرد-دى سالىققا جاساعان جەڭىلدىك شاراسى بولسا، 20 ملرد-ى اقشا كۇيىندە بولدى. ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا سول قاراجاتتىڭ 1-2 ملرد-ى عانا قازاقستان ەكونوميكاسىندا قالدى دا وزگەسى شەتەل اسىپ كەتتى.
- ال، بۇل اقشانىڭ قايتۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن بولسا قانداي مەرزىمدە قايتادى؟
- بۇل كاپيتالداردى شەتەلگە شىعارىپ وتىرعان ادامدار قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ، بيزنەس جاساعاندارىمەن كاپيتالىن، ۇيلەرىن شەتەلدە ۇستاپ وتىر. سوندىقتان بۇل قازاقستانعا قايتىپ كەلمەيتىن اقشا. 5-10 جىلدا قايتارىپ الامىز، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا جۇمىس ىستەتەمىز دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن.
قانات بەرەنتاەۆ، قارجىگەر-ەكونوميست:
- وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر بىزدەگى ساۋدا ساتتىق، مۇناي بولسىن، وزگەسى بولسىن وففشور ارقىلى جۇزەگە اسىرالادى. ىلگەرىرەكتە بۇل بەرمۋت ارالدارىنداعى وففشورلىق بانكتەر بولسا، قازىر شۆەيتساريا ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسى وتە تىعىز ارىپتەسىمىز. وسىلار ارقىلى ءبىزدىڭ مۇنايىمىز، وزگە دە ونىمدەرىمىز جەتكىزىلىپ تۇردى. مىنە، وسى قاراجاتتار، ياعني شيكىزاتتى ەكسپورتتاۋدا الىپساتارلار تۇسىرەتىن پايدا، بىلايشا اتيقاندا ساتىپ العان باعا مەن قايتا ساتقان باعانىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتان تۇسكەن تابىس وتە كوپ.
سونىمەن قاتار، زاڭسىز ساۋدا-ساتتىقتان ءتۇسىپ شەتەل اسقان قاراجات تا وتە كوپ. ماسەلەن، مەن كوپتەن بەرى ايتىپ كەلەمىن، تابيعات قورعاۋ اگەنتتىكتەرىنە تاۋ كەن ءوندىرىسىنىڭ يەلەرى جىلىنا 5-6 ملرد دوللار اۋدارىپ تۇرادى. بۇل اقشا دا شەتەل اسىپ جاتىر.
شەتەلگە كەتىپ قالعان قاراجات قايتادى دەپ ويلامايمىن. ءبىر جاعىنان الىپ قاراعاندا بۇل قاراجەت يەلەرى ءۇشىن دە، باتىستىڭ كوزقاراسى ءۇشىن دە زاڭدى.
ال، كەلەسى ماسەلە ءبىز سالىق زاڭنامالارىن تۇبىرىمەن وزگەرتۋىمىز كەرەك. اگەنتتىك جۇيەگە كوشىپ تابيعات قورعاۋ اگەنتتەرىنەن قۇتىلۋىمىز كەرەك. ەكىنشى، سىرتقى ساۋدا-ساتتىققا باقىلاۋدى ناقتىلاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بيلىك ورىندارى ويلاپ تاپقان باقىلاۋ جۇيەسى، ياعني ەكسپورتتالاتىن مۇنايدان تۇسەتىن پايدانىڭ كولەمىنە قاراي ەمەس، سوڭعى توقسانداعى مۇنايدىڭ الەمدىك ورتاشا قۇنىنا قاراي سالىناتىن سالىق جۇيەسى ءوزىن اقتاماي وتىر. بۇل جەتكىلىكسىز. وزگە دە مەحانيزمدەردى ويلاپ تابۋ قاجەت. ءتىپتى كەيبىر ستراتەگيالىق ماڭىزدى ونىمدەردىڭ سىرتقى ساۋدا-ساتتىعىنا مەملەكەتىك مونوپوليا ورناتسا دا ارتىقتىق ەتپەيدى.
- ال وسى قاراجاتتاردىڭ سىرتقا كوپتەپ كەتۋىنە كىنالىلەردى تاۋىپ جازالاۋ مۇمكىن بە؟
- ول نە دەگەنىڭىز. انىعىندا ولاردى جازالاۋ مۇمكىن ەمەس. رەسمي تۇرعىدا بۇل قاراجاتتار زاڭدى. قازاقستاننان ءبىر باعاعا ساتىپ الدى، كەلەسى بىرەۋگە باسقا باعاعا ساتتى. بۇل بيزنەستىڭ زاڭدىلىعى. ولار قازاقستانمەن تولىق ەسەپتەسكەن، ال وففشوردان تاپقان پايداسىنا ەشتەمە دەي المايسىز. دەگەنمەن، ءبىز وففشورلاردىڭ جابىلۋىن تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. قازىر الەمدە وففشورلىق ايماقتاردى قىسقارتۋ تۋرالى كامپانيا ءجۇرىپ جاتىر. كوپتەگەن ەلدە تالقىلاۋلار وتۋدە.
«اباي-اقپارات»
