مۇحتار شاحانوۆتىڭ پوەزياسى جونىندە ادەبي سىن

 

مەن ءوزىمنىڭ كۇندەلىگىمە مۇحتار شاحان باۋىرىمدى ۇلىلاردىڭ قاتارىنا قوسىپپىن:

اباي، مۇحتار، قوس عابيتتار وي بەردى.

امانجولوۆ وسەتۇعۇن بوي بەردى.

مۇحتار شاحان قوراعا ازداپ قوي بەردى،

مۇقاعالي ۇيلەندىرىپ توي بەردى، - دەپپىن. شىنىم دا، ويىم دا وسى. مۇحتار شاحان قازاق ەلىنىڭ قوعام قايراتكەرى، ۇلتىمىزدان شىققان الىپ اقىنىڭ ءبىرى. اقىننىڭ وقىرمانىنىڭ مولدىعى ونىڭ الىپ اقىن ەكەندىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى. ەڭبەكتى باعالاماۋ، ار-ۇجدانىمىزعا، ادامگەرشىلىگىمىزگە قيانات. شاحانوۆتىڭ «توقشىلىق» «جۇبايلار بار اڭگىمەسى تاۋسىلعان» «جەڭىلگەن جەڭىمپاز حاقىنداعى وتىرار داستانى نەمەسە شىڭعىسحاننىڭ قاتالىعى»، «ەسەپتەن باستالعان ولەڭ» «سەيحۇن ءداريا» قاتارلى تالاي-تالاي ولەڭدەرى قازاق پوەزياسىنىڭ تايعا تاڭبا باسقانداي ماقتانىشى. قازاق ءتىلىنىڭ سۇلۋلىعىنىڭ كەمدىگى دەمەسەك، ءمانى مەن جانى تەڭ تابىسقان، ءومىر مەن كوڭىل قابىسقان شىعارمالار. جاستاردىڭ جاستىق ومىرىمەن، كوڭىلىمەن تابىسقان ماحاببات جىرلارى مەن ءان ماتىندەرىن تاۋەلسىزدىك زامانىمىزدا دا، قاي زاماندا بولسىن ماڭگىلىك ادامزاتتىق جىر. الايدا ادامزاتتىڭ اللا جاراتقان ادامگەرشىلىك باعىتىن وزگەرتپەكشى بولعان كەڭەستىك داۋىردە جازىلعان. اقىنىمىزدىڭ ولەڭدەرىنىڭ كوپشىلىگى، ادامداردى ءبىر-بىرىمەن وشتىكتە ۇستاۋ ارقىلى، ءوز ماقساتىنا جەتپەك، ءوز ساياساتى مەن ساناسىن ەل جۇرەگىنە ۇيالاتپاق بولعان داۋىردە جازىلعاندىقتان ولەڭدەرىنىڭ كوبى وشتىكپەن قاستىققا، جالعان الدامشى ماحاببات دەگەندەرگە يا سانالى، يا، ساناسىز تۇردە تولى بولدى. سوزىمىزگە دالەل ءۇشىن ءبىراز ولەڭدەرىنەن كوشىرەلىك. دالەلسىز ءسوزدىڭ ءدامى قايدا؟ «قاسىمدى قابىلداماعان ادام حاقىندا»:

"ەڭ ايبارلى اقىندى جانى كوكتەم،

البىرت، الاۋ تاڭدارعا ءانى كەتكەن.

ەڭ ايبارلى اقىندى،

 ەڭ ايدارلى اقىندى،

تۋعان حالقىن جانىپ سۇيگەن اقىندى،

تۋعان ەلدىڭ گۇلى بولعان،

زامانىنىڭ ءۇنى بولعان اقىندى،

مۇقاتتىم دەپ ماقتانۋعا بولا ما؟" دەگەن جولدار قاسىم باعاسىن باعالاي العان دەسەك تە مىنا جولدارىن ۇلتتىق سالتىمىز بەن ءمورالىمىز، تەكتىلىگىمىز قابىلداي المايدى. كەشىرىممەن كەك ساقتاماۋ، جۇرەگى جۇمساقتىق ۇلتىمىزدىڭ اسىل قاسيەتى. قازاق «تاس اتقانعا اس ات» دەپ اقىل قالدىرىپتى. مەنىڭشە دە جاۋدى ولتىرگەن باتىر ەمەس، باعىندىرعان باتىر. ولەڭ ۋاقيعاسى بىلاي: كولىك جۇرگىزۋشى جاس جىگىت قارتايعان ادامدى كولىگىنە وتىرعىزادى. كولىك ۇزاق ءشول دالادا جۇيتكىپ كەلە جاتادى. تىزگىنشى قاسىم ولەڭدەرىن جاتقا وقيدى. سوندا:

ءا، قاسىم با دەدى شال تىجىرىنىپ،

.......................................................

قارسى الىپ ەك دۇنيە اي تالايدى وردە

مەن باستىق بوپ تۇرعاندا وسى اقىنىڭ،

پاتەر سۇراپ الدىما تالاي كەلگەن

ءتىپتى ءجيى سوعاتىن دامىلداماي،

قايتارۋش ەم كوبىندە قابىلداماي...

 

- اۋرە ەتتىم دەپ قاسىمدى ءانى نارداي،

ماقتاناسىز اقىڭىز ءالى بارداي.

كانە، جىلدام ءتۇسىڭىز ماشينادان

دەدى جىگىت ىزادان جارىلارداي.

................................................

سونداي ەسەر سەزىمىڭىز ءۇشىن،

قازىر ءسىزدى تاستاپ كەتەم دالاعا

ولەڭنىڭ ولەر جەرى وسى.

اباي: «يت قاپتى دەپ، ءيتتى مەن قاپسام، اۋزىمدا قايسى ءدام قالادى» دەمەدى مە؟ قازاقتىڭ ول كىم بولسا دا قارتىن سىيلايتىن ۇلتتىق مىنەزدەمەسىن الگى جاسقا مۇقاڭ نەگە قيمادى ەكەن؟ يا، بۇل ۋاقيعا وسى كۇنگى كوكەلەردىڭ كوڭىلىنە ۇلتتىق سانا ۇيالاتۋعا پايدالى دەسەك تە ۇرپاعىمىزعا ورنى تولماس زيان. الگى كەۋدەمسوق تىزگىنشىنىڭ ەسەرسوق كوكەدەن نەسى ارتىق؟  ءبىز قالام ۇستاعاندار، وزىندىك سەزىمدى ەمەس، ءبىزدىڭ سەزىمىمىز ەل ساناسىنا ساۋلە قۇيۋى كەرەك، ۇلتتىڭ رۋحاني الەمىندە سەركەلىك ورىندا بولۋعا مىندەتتىمىز. سولايدا قاسىمدى وسى بيىكتەن كورسەتە ءبىلۋ شاحانوۆتىڭ بىلگىرلىگى. «جاروكوۆ كوشەسىندەگى كەزدەسۋ» اتتى ولەڭى، «وتان» (قالەكەش قاراعۇلوۆقا) اتتى ولەڭى تاعى دا ءبىرتوپ ولەڭدەرى دە وسى دەڭگەيدەگى ولەڭدەر، «وتان» ولەڭىنىڭ ويى تەرەڭ دەسەك تە ۇرپاققا تاستار ۇلگىسى ورتا. اكەسى (ۇلىقپان حاكىم) ءولىپ جاتسا، اكەڭدى ماقتاي المادىڭ دەپ، حاكىمنىڭ تۋعان ۇلىن، ولىمگە جينالعان قاۋىمعا دۇرەلەتۋ - سىيىمسىز-اق! قايسى اتامىزدا بار ەدى، مىناداي سۇمدىق ادەت؟ ءولىم ۇستىندە ولەڭ وقۋ قازاققا دا، مۇسىلماندىققا دا جات. جات دىندەگىلەردىڭ تراگەدياسىن، وزىمىزگە ۇلگى ەتۋ - شاحانوۆتىڭ بايتەرەك وبرازىنا كۇيە. بۇل كەڭەستىك قوعامنىڭ ۇلت داستۇرىنە تۇسىرگەن جەگى قۇرتى. وسىلارعا سالىستىرعاندا «شاپاعات» اتتى ولەڭى ۇلتقا، ۇرپاققا وزىندىك شاپاعاتى تيەتىن ولەڭ دەپ بىلەمىز. «ماحامبەتتىڭ سوڭعى ءسوزى» مۇحتاردىڭ ولەڭدەرىنىڭ اراسىنداعى بيىك ولەڭ. بيىكتىگى مىنادا:

تۋعان ەلىم ارمان، مۇڭىم،

ەندى سەنى جەتەلەيدى جول قالاي؟

مەنىڭ باسسىز قالعاندىعىم،

سەنىڭ باسسىز قالعاندىعىڭ بولماعاي!

..................................

مەن سەنەمىن كۇنى ەرتەڭ،

نۇرلى ۇمىتپەن ويانار دەپ كەڭ ولكەم.

..................................

ۋعان ەلىم قۇدىرەتىمسىڭ اڭساعان.

الدان جارقىن كۇن شىققانشا،

كەسكىنىڭدى كورمەيىنشى شارشاعان.

دۋلىعانى قاق جارىپ گۇل شىققانشا،

جەر استىنان قاراپ جاتام مەن ساعان!

ۇلتتى ءسۇيۋ، ۇلت تاعدىرىن ويلاۋ دەپ وسىنى ايت! بۇل ولەڭ ءبىر ۇلت جونىندە الىپ اقىننىڭ الىپتىعىن ايتاتىن ماڭگىلىك جىر، وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىرى. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قۇربان بولعان سانسىز باتىرلاردىڭ جۇرەك قانىمەن جازىلعان جىر. ماحامبەتتى ءولىم الدىندا وسىلاي سويلەتە العان مۇحتار شاحاننىڭ دا وزىدە ءبىر ماحامبەت دەر ەدىك. وسىلاي ايتىپ، وسىلاي جازىپ كەلە جاتىپ تاعى الىپ اقىن اداسادى. ال اداسقان ادام جات نيەتپەن اداسپايتىنى شىندىق.

«اكە وكىمى» اتتى ولەڭى قاتتى ناشار ولەڭ. «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان» ءوز بالاسىن، قانشا قىلمىسى بولسا دا ءوز قولىمەن ولتىرگەن، قازاق تاريحىندا بولىپ كورمەگەن جاۋىزدىق ۇلگى. ول حالىق بولىپ تاسپەن ۇرىپ، مىلجالاپ ولتىرىلۋگە ءتيىستى جاۋىز ەدى. بىراق ولاي بولمايدى. مۇحتار شاحانوۆ بىلاي جازادى:

دالا زاڭى - بابا زاڭى قاراعىم -

دەپ اكەسى قولىنا الدى ساداعىن... مىناداي ادامزاتقا جات زاڭ تەك كەڭەستىك تۇستىڭ يدەيالوگياسى مەن زاڭدارىندا عانا بولسا كەرەك. تاپ كۇرەسى دەگەن زىمياندىق ادامداردى ادامدارعا، تۋىستى تۋىسقا، بالانى اكەگە، اكەنى بالاعا ايداپ سالعان جاۋىزدىقتى زاڭ ەتىپ كورسەتۋ – قاراپايىم حالىق تۇرماق، شاحان سياقتى ادەبيەتىمىزدىڭ سەركەلەرىن اداستىرىپ اكەتىپتى. مىناۋ كوممۋنيزىم كورپەسىن بۇركەنگەن تاريحتىڭ تراگەديالى دالەلى بولماق. مۇحتار سياقتى جۇرەگى قازاق، قالامى ازاپ قالامگەرلەرىمىز قانشاما؟

مەن مۇقاڭنىڭ «توقشىلىق» اتتى ولەڭىن ءاربىر جاس وتاۋ كوشىرىپ جازىپ الىپ ءوز بولمەسىنىڭ تورىنە ءىلىپ قويۋعا ءتيىس دەپ بىلەم.  ويتكەنى وسى شاعىن ولەڭدە قازاق اتتى ۇلتتىڭ ءبىتىمى مەن جاراتىلىسى الگى قارت اكەدە جويىلماستاي ساقتالىپتى. البەتتە اۆتوردىڭ باسىندا قازاق اتتى ۇلى ەسىم ساقتالماعان بولسا، مۇحتار مىنا ولەڭدى جازا الماس ەدى. سولايدا قاتىگەزدىك قازاققا ءتان ەمەس. قاتىگەزدىك پەن قانىشەرلىك ءبىر تۋعان. كەلىنىن قۋالاۋ قازاقتىڭ ادەتى دە ەمەس. قازاق: «ءبىلىمدى ەلگە تۇسكەن كەلىن، كەلى بولادى. ءبىلىمسىز ەلگە تۇسكەن كەلىن كەلساپ بولادى» دەپ ءبىلىپ ايتقان، ءارى قازاق ءداستۇرىنىڭ، ءومىر ولشەمى ەتكەن. 130 جۇرتتى وتانىنا ەل ەتكەن قازاق، ءبىر ءبىلىمسىز جاس كەلىندى تەكتىلىككە باۋلي الادى. تاعى دا ايتارىم قولىنا قالام العان قالام يەسى جازا باستاۋدىڭ الدىندا وقىرمانىنا ۇلگى مەن تيپ جاراتۋ جونىندە ويلانباسا، نە بەرەمىن دەگەندى ويلاماسا اداسۋ وڭاي.

..........................................................

سۇيىكتىم اۋ ءسانسىز ءومىر ءماندى مە؟

ءمانسىز ءومىر شىرقاي الماس ءاندى دە

جۇبايلار بار اڭگىمەسى تاۋسىلعان،

ال ماحاببات تاۋسىلمايتىن اڭگىمە.

...مىنا ءبىر شۋماق ولەڭدى «جۇبايلار بار اڭگىمەسى تاۋسىلعان» اتتى ولەڭنەن الدىم. الۋ كەرەك. سول ولەڭدى تۇگەلىمەن ءاربىر جانۇيا جاتتاۋ كەرەك. جانۇيا قۇرعان ادامدار ءوز جان دۇنيەسىمەن سالىستىرۋ كەرەك دەپ ءتۇيدىم. ويتكەنى بۇل ادام جانىنىڭ، جۇبايلار تاعدىرىنىڭ شىندىق ولەڭى. وسىنداي ولەڭدەردى مۇحتار شاحان ولەڭدەرىنەن كوپتەپ تابامىز. «مەن قىز ءۇشىن ۇيالدىم» «عاشىقتار جازعان حاتتاردان» قاتارلى جالعامالى ولەڭدەرى دە جانىڭدى باۋرايدى. كوركەمدىك پەن ادامدار كوڭىل كۇيى تاماشا سايكەستىك تابادى.

ءبىر ءوزى ءبىر ءداۋىردىڭ رومانى سەكىلدى ەشكىم وشىرە المايتىن، ەستى ادام ەسىنەن كەتىرە المايتىن، ءبىر ءوزى ءبىر تاريح سەكىلدى «وتىرار داستانىنان» ءۇزىندىنى كوشىرەيىن:

قيناسا دا سانسىز قيقار، سوقپاق، قيسىق جول،

ءوزى تۋعان قاسيەتتى ولكەنىڭ،

اۋاسىمەن دەم الۋعا ءتىيىستى ول

مەن وسىناۋ بورىشىما اكەلىك،

نەمقۇرايدى قارادىم دا،

كىنالى بوپ ار الدىندا،

جىبەردىم زور ورنى تولماس قاتەلىك.

مىنە ءتورىم بىرىگىپ تۇر كورىممەن.

كورىنەتىن بەتىم بار ما ەلىمە؟

مىنا ساتقىن ۇلىممەنەن قوساقتاپ،

ولتىرۋگە مىندەتتىسىڭ مەنى دە.

مۇحتار شاحاننىڭ بۇل ەرلىك پەن ەلدىك داستانىن باعالاۋعا، زەرتتەۋگە كوپ ۋاقىت پەن ۇلكەن قارىم قاجەت. بۇل داستان ءبىر - اكسيوما. داستان كوركەم ادەبي شىعارما بولىپ قالماستان، ۇلتتىڭ ۇلى تاريحى، ويعا باتىرار اشتى ساباعى. ءوز وتانىنىڭ توپىراعىنا اۋناپ ءوسىپ، ءوز تاۋلارىنىڭ اۋاسىمەن دەم الماعان، ءوزىنىڭ اكە-شەشەسىنىڭ قۇشاعىندا وسپەگەن، ءوز ۇلتىمەن ءبىر ءجۇرىپ، ءبىر تۇرماعان پەندەنىڭ، ءوز تىلىمىزبەن ايتقاندا «جاتباۋىر» بولىپ كەتەرى حاق. ءوز وتانىنان جات جەردە وسكەن ادام ءۇشىن، وتاننىڭ قادىر-قاسيەتى كوك تيىن. ولاردىڭ ەل باسىنا كۇن تۋسا وتانىن ساتارى حاق. قايىرحاننىڭ بالاسى وسىنىڭ تيپتىك مىسالى. اقىننىڭ تاڭداعان تاقىرىبى تاماشا! يا، قازىرگى كەزدەگى قازاقتاردان شەتەلگە قاشقىشتار مەن دوڭىز ەتىن جەپ وسكەندەردەن، تاۋەلسىز قازاق ەلىنە قايىر از. اللادان ەل باسىنا كۇن تۋماسىن دەپ تىلەيسىڭ! وپىرىپ ايتقان اقىنعا التىن العىستان باسقا ايتار جوق.

ءۇش شۋماعى ءۇش ءجۇز جىل ءومىر كەشسە دە ەسكىرمەيتىن مىنا عاشىقتىق حاتتى وقىڭىز:

ار الدىندا ادال، اقپىز دەسەك تە،

سان سۇراقتار الار كەيدە جاعادان.

مۇمكىن ءبىزدى تاڭار شۋلاپ وسەككە،

مۇمكىن ءبىزدى تۇسىنبەيدى كوپ ادام.

 

الۋان ءومىر الۋان جاققا تارتادى.

سان كوڭىلدىڭ تۇيىعىنا مالتىدىم.

عاشىق بولىپ كورمەگەندەر مول تاعى،

ولار ءبىزدى قايدان ۇقسىن التىنىم.

 

كوزىمدى الماي مازداپ جانعان وتتاردان،

ساعان سەنەم، ساعان سەنىم ارتامىن.

قورىقپايمىن تۇسىنىگى جوقتاردان،

جۇرەگى جوق ادامداردان قورقامىن.

مىناداي كوڭىل مەن ءومىردىڭ كوركەم شىن بەينەسىنىڭ سۋرەتىن سىزا وتىرىپ، جان جىلتاتىن ولەڭدەر شاحانوۆ پوەزياسىندا مول تابىلادى. اسىرەسە ءان ماتىندەرىنە اينالعان ولەڭدەرىندەگى سەزىم تەربەلىسى مەن فيلوسوفيالىق، درامالىق قاقتىعىستار بارىسىندا وقىرمان قاۋىمىنىڭ الار ءلاززاتى جان-جاقتىلى. ونىڭ الەم پوەزياسىنىڭ قاتارىندا ەكەندىگى مەنمۇندالايدى. م.شاحانوۆ قولىنا قالام العان جارىم عاسىردان بەرى جاس وقىرماندار اراسىندا ۇلكەن ءدۇمپۋ تۋعىزعان اقىن. اقىن ولەڭدەرىنىڭ وقىرمان الەمىنە ىقپالى مەن تاربيەسى مول. سولايدا ءبىز ەندىگى ۇرپاعىمىز ءۇشىن، اسىرەسە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ادەبيەتىنىڭ قاجەتى ءۇشىن قالامگەرلەر ءوزىمىز ءۇشىن، وتكەن عاسىرداعى ادەبيەتىمىزدىڭ اق پەن قاراسىن ايىرۋ - تاۋەلسىز قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ جاڭا قوسىنىن قۇرۋ ءۇشىن ادەبيەت تاريحىمىزدى ەلەكتەن وتكىزۋ كەشپەس پارىز. وسى سىن ماقالانىڭ ماقساتى دا سول. سەركەڭ تۇزەلمەسە جالعان مەن شىن ارالاسقان قويىرتپاق ادەبيەتتەن تازارا المايسىڭ. جاڭعىرۋ دەگەن جالاڭ، قۇرعاق ءسوز بولىپ قالا بەرەدى. جۇكتىڭ اۋىرىن نار كوتەرەدى. ەل باستاعان سەركەسى سەرگىسە، قازاق ادەبيەتى دە سەرپىلمەك، سەرگىمەك، تازالانباق. وسىنداي ادال نيەت، ورتاق ماقساتپەن مۇحتار شاحاننىڭ «ءداۋىر داستاندارى» اتتى كىتابىنداعى وقىرمانىن ويعا سالعان كولەمدى تۋىندىلارىنا دا توقتالا كەتۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن. وڭ تەرىسىنە قوعام، ۋاقىت، وقىرمان قالىس.

«عاشىقتىق عالاماتى» قانداي بۇيىم؟ بۇل داستاندى كەڭەستىك بيلىكتىڭ تۇسىندا، كوممۋنيستك يدەيا دەگەندى قالقان جاساپ، سوۆەت وداعى مەن قىتايداعى قازاقتار، اسىرەسە ەكى اۋىز ولەڭ بىلەتىن جاستار اۋزىنان تاستاماي جاتتاعاعان ولەڭى.  زاتتى تانۋ ءۇشىن، «عاشىقتىق عالاماتىنان» تاۋەلسىز قازاق وقىرمانىنىڭ ساناسىمەن ۇزىكتەر وقىپ كورەيىن. قازاقتار بوداندىقتان قۇتىلعاننان كەيىن تازا ۇلتتىق ءبىتىم بولمىسى بويىنشا قايتا وقىسىن! شاحانوۆ «عالاماتتىڭ» العى ءسوزىن بىلاي دەپ قارا سوزبەن باستايدى:

ەستاي اقىن ولەرىندە دوسى نۇرلىبەككە: «...سۇيەگىمە تۇسەتىن قارتتارعا ەسكەرت! مىنا جۇزىكتى جارتى عاسىر قولىمنان تاستاماي كەلگەنىمدى بىلەسىڭ. ەندەشە قالعان عاسىرلاردا دا ساۋساعىمدا جارقىراپ جاتسىن. ۇلى سەزىمىن كىشكەنتاي جۇزىگىنە سىيدىرعان «قايران قورلانىم -اي!» - دەپ اعىل- تەگىل جىلاپتى.

بىردە ەۆگەني ەۆتۋشەنكونىڭ ۇيىندە شەتەلدىك دوستارمەن بولعان باس قوسۋدا مەن وسى ۋاقيعانى اڭگىمەلەدىم (تاڭعالارلىق نارسە شاحانوۆتىڭ قازاق دوستارىمەن بىرگە بولعانىن بايقاي المايسىڭ. ن. ج) كەنەت يتاليان ءمۇسىنشىسى ورنىنان تۇردى دا: «مۇندا سۇيگەنىنە قوسىلا الماعان ەستاي اقىننىڭ ساعىنىشى مەن زارى عانا ەمەس، مۇندا ءبىر ۇلتتىڭ ماحابباتقا دەگەن مىنەزى مەن ەرلىگى جاتىر ەكەن...» ايتىڭىزدارشى! ءبىز وسى ءسوزدى ايتقاندا (جازعاندا) ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن، سەنىمىن ء(دىنىن) ەسكەردىك پە؟ ويلادىق پا؟ ۇرپاقتىڭ كىم بولۋىمەن ساناستىق پا؟ يسلامدى قابىلداعان ۇلتتارعا ولگەندە ەكى كەز اق ماتادان باسقا بۇيىرمايتىنىن، ءار قانداي زاتتىق بۇيىمداردى مايىتپەن بىرگە كومبەيتىنىن اقىن ءوزى دە بىلەدى. ءارى قازاق سالتىندا ماحاببات بەلگىسى دەپ ءبىر-بىرىنە جۇزىك سالۋ بولمايدى. بۇلار قۇراندا جازىلعان، ءارى ۇلتتىق بولمىسىمىزعا ساي ەمەس ءىس. كەيبىرەۋلەر بىلەدى - «ءبىلىپ تۇرىپ كولگە سيەدى». ويدان جاسالعان (ورىسشا) وتىرىكتەر ارقىلى نەگە ەستاي مەن قورلان وبرازىن جاتقا تەلىپ جىبەردىك؟ ۇرپاق سولارداي بولسىن دەيمىز بە؟ ۇلتتىق ماحابباتىمىزدى نەگە جات دىنگە قاراي يتەرەمىز؟ ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانىن جازىپ، ابايدى اكەسى قۇنانبايعا قارسى قويۋى، مۇحتار اۋەزدىڭ «اتتى بەرىپ، قولباسىنى امان الىپ قالۋى» دەپ تۇسىندىك. اۋەزوۆ جارايدى، ءوزى قۇلار وردان اينالىپ ءوتىپ، جەر شارىنا قازاقتى قازاق رەتىندە تانىتتى. ەندەشە مۇقاڭنىڭ «عالاماتىن» قالاي تۇسىنبەكپىز؟ مۇقاڭ قورلاندى ولەرىندە بىلاي سويلەتەدى:

ول تۋرالى (جۇزىكتى ايتىپ وتىر) ايتقان كەزدە قورلانعا

ەگەر ولاي ەتپەسە، ەستاي، ەستاي بولا ما؟!

....

دەپ جىلاپتى ەڭكىلدەپ،

اق جاۋلىعى اي نۇرىمەن جەلكىلدەپ.

ناعىز عاشىق قارتتىعىڭا كونەر مە؟

قورلان ءوزى كەيىنىرەك قىلتاماقتان ولەردە،

كۇيەۋىن سىرتقا شىعارىپ جىبەرىپ،

بويجەتىپ قالعان نەمەرەسىنە،

ەستايدىڭ ءانىن سالدىرىپ،

جانارىن شوقتاي جاندىرىپ،

«باقىتتىمىن»، «باقىتتىمىن» دەپتى دە،

كوز جۇمىپتى ماڭگىلىك…

قورلان شىن سولاي ەتكەن بولسا قازاقتىڭ ادال اق جاۋلىقتى انالارىنان ساداعا كەتسىن! مۇحتاردىڭ وسى ايتقاندارىن شىن بولسىن دەلىك. سوندا ادەبيەتتىڭ قوعامدىق قۇنى مەن تاربيەلىك ءرولىن، بەرەر جەمىسىن مۇحتار ويلاعان با؟  ءومىردىڭ ءوزىن ار مەن ۇياتتان، ادالدىقتان تۇرادى دەپ قارايتىن، قازاق ۇلتىنىڭ جانۇياسى مەن بالاسىن، العان جارىن جانىنان ارتىق كورەتىن قازاق اتتى وسى ۇلى ۇلت  مۇقاڭنىڭ بۇل «عالاماتىن» استە قابىلدامايتىنى ءسوزسىز. مۇحتاردىڭ ءوزى دە ءبىر ولەڭىندە: «ار الدىندا ادال، اقپىز دەسەك تە، سان سۇراقتار الار كەيدە جاعادان» دەگەن بولاتىن. ءومىر دەگەن سۇمپايىنىڭ شىندىعى دا وسى. ءبىز ەس بىلگەننەن كەيىن، اسىرەسە ءۇيلى وشاقتى بولعاننان كەيىن ءومىردىڭ سان سۇراقتارىنا ادالدىقپەن جاۋاپ بەرۋگە، سان سوقپاقتارىنان جانۇيامىدى امان وتكىزۋگە ۇمتىلۋىمىز كەرەك. قورلان بالا-شاعالى ايەل بولا تۇرىپ تاعى ءبىر ەركەكتى ويلاۋعا قالاي ار ۇياتى كوتەرەدى؟ وتىرىك، سايقالدىق ءسوز. ەگەر وسىنى شىن دەسەك، ماحببات دەگەن اتاۋدىڭ ءبارى جالعان.  نەمەرەگە، جاستارعا وسىلاي ۇلگى كورسەتىپ تاربيەلەسەك، قازاقتىڭ بىتىمىنەن نە قالادى؟ بۇگىنگى كۇندەردە وسىلاي بۇزىلىپ جۇرگەندەر از بولىپ جاتىر ما؟ ءتىرى جەتىمدەر مەن تاستاندىلار شە؟ مۇحتاردىڭ ايتۋىنشا بولعاندا، قورلان ءوزىنىڭ قۇداي قوسقان، نەمەرە سۇيگىزگەن جارىنا ەلۋ جىلدان بەرى جۇرەگىن دە، تىلەگىن دە قوسپاعان ارامزانىڭ ءوزى ەكەن.

«عاشىقتىق عالاماتىنداعى» تاعى ءبىر سوراقىلىق، الگى سورلى ورىس كەمپىردىڭ جالعىز قىزى «ەكى بالاسى بار، بۇيراباس ءارتىستىڭ ارتىنان ءۇش جىل سالپاقتاپ ەرىپ الادى. مۇحتار ويى بويىنشا بۇل دا «عاشىقتىق عالاماتى» ەكەن. قارتاڭ انا مۇحتاردان كومەك سۇرايدى. ولاي بولاتىن سەبەبىن كەمپىرگە ايتقىزادى:

تۋار ايىم تۋماي قالدى وڭىنان.

 ۇش جىل بولدى، بۇيرا باس ءبىر ءارتىستىڭ،

سورلى قىزىم جۇگىرىپ ءجۇر سوڭىنان.

ال ول ءيتتىڭ (بۇل قورلىقتى قاراشى)

بار ايەلى، بالاسى.

ۇيلەنۋگە قايدان كەلسىن شاماسى.

قىزىم سونى بىلمەي مە؟ بىلەدى.

بىلە تۇرا سەلت ەتپەيدى جۇرەگى.

...............................

كەشىر قالقام ساعان اشتىم سىرىمدى.

سەن ەرەكشە سىيلى جانسىڭ قىزىما،

سىيلايتىنى جاتقا وقيدى جىرىڭدى.

جەڭە الماسپىز ءور مىنەزبەن ۇردا -جىق.

وتىنەمىن سول باقىتسىز سورلىعا،

قول ۇشىن بەر، وي سالارلىق جىر جازىپ...

اقىن ويىندا انا تىلەگى تۇككە تۇرعىسىز. «كوز الدىمنان كەتپەي قويدى جاس عاشىق» بولدى دا مىناداي وكىم ايتادى:

.......................................................

كۇدىس پەيىل قايتقانىمەن مەسەلى.

عاشىق جۇرەك ءوز تاعدىرىن ءوزى عانا شەشەدى.

جىعا المايدى ونى جۇرتتىڭ وسەگى،

بۇعان دالەل قۇدىرەتتى «قورلان» ءانى كەشەگى.

نيەتى بۇزىلعان زامان ءوز اقىنىن، ءوز ادامىن جاراتپاق. مۇحتار شاحانوۆ «زامانىڭ تۇلكى بولسا، قىران بولىپ شالۋدىڭ» ورنىنا جەم ىزدەگەن تۇلكىلەردىڭ قاتارىنا اڭداماي بارىپ قالعان. زامانى سولاي بولعان سوڭ ونى كۇنا دەۋ اۋىر كەتەر. سول زامان ادامدارىنىڭ تالايىنىڭ ساناسىندا جالعان عاشىقتىق دەيتىن، تاپتىق سانا دەيتىن ابستراكت ۇعىمدار بيلىككە شىعىپ، ۇلت، ۇرپاق قامى سياقتى شىندىقتار ەستەن كوتەرىلدى دە، ادال سەزىم، جاناشىرلىق ازايىپ، الاوكپە، كورسە قىزار، عاشىقسىماقتار ءوربىدى. مىناداي بىلىققا شىلىق قوسىلعان، باتىس پەن شىعىستىڭ الدامشى مادەنيەتى ارالاسىپ، ۇلتتاردى ءوزىنىڭ تازا ۇلتتىق مادەنيەتىنەن ازعىنداتۋ بەلەڭ الدى. «عاشىقتىق عالاماتى» ايلالى، قاندىاۋىز قوعامنىڭ جەمىسى. الگى الاكوكەك ورىس قىزى دا سول زاماننىڭ ادامى. «اپەكەمە جەزدەم ساي، بورسىعان ەتكە شىرىگەن ماي». شاحانوۆ ول زاماندا جاس ەدى. سول ءمۇتتايىم زاماننىڭ ادامى، اقىنى ەدى. بولماسا اناۋ بۇيرا باس ءارتىستىڭ ءتىرى جەتىم قالار بالاسىنا، زارلاعان قارت اناعا، بۇگىن عاشىق، ەرتەڭ سوردىڭ ەسىگىن اشقالى تۇرعان قىزعا جانى اشىپ، ۇنامدى جىر جازىپ، انا تىلەگىن ورىندار ەدى. بۇل قىلمىسقا شاحانوۆ جاساعان زامان دا، اۆتور دا كىنالى.

كەڭەستىك سوتسياليزم، كوممۋنيزم يدەولوگياسىنىڭ الدامشىلىعى - قازاقتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق ماحابباتىنىڭ سورىنا تىشتى. قاراڭىز! كەڭەستىك وتارشىل يدەيا قازاقتىڭ ماحاببات قاھارمانى قىزجىبەكتىڭ دە وبرازىن بىلعاپ فيلم ءتۇسىردى. «قىزجىبەكتىڭ» ەجەلگى تازا، قازاقي نۇسقاسىندا قىزجىبەك عاشىعى تولەگەن ولگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ ماحابباتىن ۇلتىنىڭ ماحاببات بىتىمىنە ەرلىكپەن اتاپ ۇلتىنىڭ سالتى بويىنشا امەڭگەر قاينىسى سانسىزبايدى ەرجەتكەنشە 8 جىل كۇتىپ وتىردى. ءسۇيتىپ ءبىر ۇلتتىڭ ماحابباتىنىڭ اناسىنا اينالدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ەندىگى عاشىقتىق عالاماتتارىمىز ۇلت قاھارمانىمىز قىزجىبەك سياقتى ارۋلارىمىز. قازىر قورلان سىندى ول دا كەڭەستىك ساياساتتىڭ «عاشىعىنا» اينالىپ قالدى. ءبىز كەڭەستىك داۋىردەگى  ءبىر توپ قالام الىپتارىن تۇسىنەمىز. الايدا «سۋدىڭدا سۇراعى بار». ءبىز ەندىگى جاس وقىرمانعا ءىستىڭ اق-قاراسىن اشىپ بەرە الاتىن ۋاقىتىمىز جەتتى. ءبىز تاۋەلسىز قازاق ۇلتى بيلىك العان ەلمىز. بۇل ۇلى دالا ەلىنىڭ ءوز مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋىندا ءسوزسىز جۇرەتىن جولىمىز.

ەندى «سەنىم پاتشالىعىنا» از كەم توقتالايىق. «سەنىم پاتشالىعى» ساحنالىق شىعارما. ادەبي ولشەممەن تارازىلاساق، ءبىر روماننىڭ ايتارىن قامتىيدى. بىراق ۋاقيعالار جاۋاپكەرسىز، زورلاپ قيسىنداستىرىلعان. قازاقتىڭ ساق داۋىرىنەن كەڭەستىك داۋىرگە دەيىنگى قازاق تاريحىن ايتپاق پا، ايتەۋىر تۇسىنىكسىز. الايدا قازاقتىڭ ارعى اتاسىنىڭ جۋان تامىرىنىڭ ءبىرى ساق ەكەنىن، قازاقتىڭ اتا سالتى سودان باستالعانىن اۆتور بىلەتىن سياقتى. ءتىپتى «قازاق بايىسا قاتىن الاتىن» سالتى ەڭ كوپ بىلەدى ەكەن. اداسقان جەرى - بيلەۋشى ۇلت سياقتى قازاقتى اقىلعا كەم، جابايى ۇلت ەتىپ تۇسىنەتىندەي اسەر قالدىرادى. ولاي دەيتىنىم، الىپ اقىن جازعان، الىپ شىعارمانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى «سەنىم پاتشالىعىنداعى» كەيىپكەرلەر مەن قاتىناسۋشىلاردىڭ بارلىعى اسپاننان تۇسكەن جابايى ادامدار. ەسىمدەرى قازاقشا، حانى جاۋىز، الدامشى. حان قىزىن ەڭ باي ادامعا بەرەمىن دەپ جار سالادى. سول زامانداعى حاندىقتىڭ ادامدارىنىڭ ءبارى كەمىس پە قايدام، ون قاتىنى مەن مىڭعىرعان مالىن الدىنا تارتىپ، حاننىڭ جالعىز قىزىن ون ءبىرىنشى قاتىندىققا الماق بولىپ كوڭباي جەتەدى. ۇلتىمىزدى سايقىمازاق ەتۋ دەگەن وسى. «جارعاق قۇلاق ءبىر ەشكىسى جوق» تاقىر كەدەي كوڭبايدىڭ جىلقىشىسى (مالايى) جاس جىگىت جايىق «دوستىق اتتى بايلىعىم بار» دەپ حان قىزىن قاتىن ەتكىسى كەلەدى. تۇك كورمەگەن تەك «دوستىق» دەگەن ءسوزدى مالدانعان، تاربيەسىز مالاي حانعا حاننان بيىك سويلەپ ءتىل تيگىزىپ زىندانعا تۇسەدى. «بايلىعىم دوستىعىم» دەگەن ءسوزدى ارقالاپ، جايىقتىڭ دوسى مەرەي اتتى جىگىت جايىقتى قۇتقارۋعا كەلەدى دە حاندى بىلعانىش تىلدەرمەن شانشيدى. مەرەي حانعا ءوزىنىڭ ۇلگى ەتەر ادامى بار ەكەنىن ايتادى. ۇلگىسى مىناداي اڭگىمە ەكەن: "ساقتاردىڭ تاعى ءبىر حانى، تاعى ءبىر ەلدىڭ جىگىتىن زىندانعا سالادى. ونىڭدا ءوزى سەكىلدى جان دوسى بار ەكەن، ول حاننان دوسىن سۇراپ بارادى. حان الگى جىگىتكە: «قوس كوزىڭدى دوسىڭنىڭ تولەمىنە بەر! ەكەۋىڭە ءبىر كوز جەتەدى. ءبىرىڭدى ءبىرىڭ جەتەكتەپ ءبىر باعىتپەن جۇرەسىڭ» دەيدى. «باتىر» جىگىت ماقۇلدىق بەرەدى. حان الگى دوسىنىڭ ەكى كوزىن ويىپ الادى (اقىن جاندى ادام قالاي عانا ءداتى شىداپ وسى اراداعى ەڭ جاۋىز سيۋجەتتى شىمىرىكپەستەن قيسىنسىز قۇراستىرا الدى ەكەن دەسەڭشى). مەرەي اققان كوس كوزدى ۇلگى ەتە وتىرىپ، حاندى قانجار تىلمەن تىلدەپ حانعا جاۋلىق كورسەتكەنى ءۇشىن، ادام ايتقىسىز قيناۋعا ۇشىراسا دا حانعا تىزە بۇكپەيدى. دوسىن قۇتقاردى. قايسارلىعىنا ءتانتى بولعان حان قىزى مەن تاعىن بەرەدى. ءسويتىپ اقىن ەشبىر ەلى-جۇرتى، اكە-شەشەسى تاۋ-دالاسى بەلگىسىز، ءتىپتى قالاي ءوسىپ، ەرجەتكەنى بەلگىسىز، «دوستىق» دەگەن اتاۋدان باسقا تۇگى جوق، تامىر-تانىسى جوق ەكى تاقىر كەدەيگە پاتشانى «جەڭگىزىپ» قىزىن الىپ، پاتشا بولادى. وتىرىكشى سوتسيوليزم يدەياسى جەڭىمپاز، پرولەتورلار جەڭىپ شىعادى. «قازاق وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، قيسىنىنا سەن» دەگەن ەكەن. «تامىرسىز اعاش بايتەرەك بولۋشى ما ەدى؟ سۋسىز قالاي ءشوپ شىقپاق؟ كىمنەن تۋىپ،  كىم اسىراپ، قالاي وسكەن ەكى جىگىت؟ پاتشا بولۋ سونشالىق وڭاي بولىپ پا؟ مىڭعىرعان مالى، ون قاتىنى، مەرەي مەن جايىق سياقتى ءبىر توپ قۇلى بار كوڭباي اقىماق پاتشالىقتى بايلىقپەن الام دەپ پاتشانىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ، بارلىعىنان ايىرىلىپ «كوڭ ساسىپ» ايدالادا قالادى. حان كوڭبايدى ءولدى دەپ وتىرىكتەن جاريالاعاندا، الگى جابايى قازاقتار، بايدىڭ مالىن الدى-الدىنا ايداي جونەلەدى. كارى قاتىندارىن قاڭعىرتىپ، جاس توقالىن قاتىن جاساپ، ءۇيىنىڭ مۇلكىن تالاپ الادى. قازاقتاردىڭ ارعى تەگىن وسىلاي سۋرەتتەيدى. شاحانوۆشا بولعانا قازاق تاريحتا جابايى توناۋشىلار بولعان مىس.... شىعارمادا بايلار، حاندار جاۋىز، قانىشەر، ەسەرسوق، ەسالاڭدار بولىپ كەلەدى دە، تەك تاقىر كەدەي بولسا بولدى ادال، باتىر بولادى-مىس. دالەلسىز، دانەكەرسىز ءسوز تۇككە تۇرمايدى. ءتورت مۇشەسى ساۋ ادام كەدەي بولسا، ول اقىلسىزدىعىنان كەدەي بولماق. قازىرگى نارىق زاماندا، تاۋەلسىز ەلىمىزگە، الدامشى پرولەتاريات پەن ونىڭ يدەياسىنىڭ زيانىنان باسقا كەرەگى جوق، ادەبيەتىنىڭ ءتىپتى دە زيانى كوپ.

مەندە، مۇقاڭدا سول يدەيانىڭ الداۋىنا تۇسكەندەرمىز. ەندىگى جاستاردىڭ كوزى اشىلا ما دەپ وسى ماقالانى جازىپ وتىرعان جايىم بار. ءبىز زياندالۋشىلارمىز. ەندىگى جەردە ۇلى ۇلتىمىزدىڭ تاپ-تازا رۋحانياتى مەن ماڭگىلىك ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ جەمىسى گۇل اشسا ەكەن! ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىمىز، توپىراعىمىزعا سۇقتانعان قۇرتتى كوزدەرگە توتيايىن بولىپ قۇيىلسا ەكەن دەپ تىلەيمىن! تىلەگىمنىڭ ورىندالاتىنىنا سەنەمىن! ءسوزىمنىڭ دالەلى بولسىن دەپ «سەنىم پاتشالىعىنىڭ» ەكىنشى ءبولىمى «جان-جاعىمنان قاۋمالايدى جالعاندىق، كيىمىنە جاسىرىنىپ اپ شىندىقتىڭ» اتتى بولەگىنەن ءسوز قوزعايمىز. بۇل ساق ءداۋىرى ەمەس، سوتسيوليزم ءداۋىرى... ۋاقيعادا توي ءجۇرىپ جاتىر. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ كەمەلىنە كەلگەن كەزى. تويعا قاتىسۋشىلاردىڭ اتى-ءجونى قازاق بولعانىمەن، تويدىڭ جۇرگىزىلۋى باسقاشا. قازاق تويىنىڭ ءيىسى دە، بەلگىسى دە، ءانى دە، ءسانى دە جوق. كەيىپكەرلەر: تاريح تا، اقىن دا (قۇيەۋ جىگىت مازداق) توي جۇرگىزۋشى دە، اقىننىڭ اكەسى مەدەت تە، باسقا ادامدار دا بارلىعىنىڭ كىتاپتا مۇقاڭ جازعانداي، ءتىلى قازاقشا دا ۋاقيعانىڭ ءوربۋى مەن قيمىلدار ورىسشا، كەلىننىڭ سالەمى، جاستاردىڭ ۇلكەنگە، اكەنىڭ بالاعا يباسى بۇل تويدا اتىمەن جوق. قازاقتىڭ قىز ۇزاتۋ سالتتارى جوعالعان. بالاسىنىڭ كىمنىڭ قىزىن الاتىنىنان مەدەت شال حابارسىز. قۇدالار تويعا كەشىگىپ كەلەدى. مەدەتتىڭ ءتۇسىرىپ جاتقان كەلىنىنىڭ اكەسى، مەدەتتىڭ جان دوسى، مازداقتىڭ اكەسىن ولتىرگەن، مازداقتىڭ شەشەسىنىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان نكۆد-نىڭ باستىعىنىڭ قىزى بولىپ شىعادى ء(ولىپ بولعان ادام). كوپ سويلەپ قايتەيىن! قازىرگى توي جاساپ جاتقان اقىن مازداق-مەدەتتىڭ ءوزىنىڭ كىندىگىنەن بولعان ەكى ۇلىن ءورت ىشىندە قالدىرىپ، ەكى ۇلىنىڭ تىرلىگىنىڭ بوداۋىنا ورتتەن قۇتقارىپ قالعان كورىك دەگەن دوسىنىڭ بالاسى ەدى («اقىماقتىڭ تاياعى اسا-اسا تيمەي مە»). توي ۇستىندە وسىلاردى ەسكە الىپ كەك كەرنەگەن مەدەت قاريا:

و، جاراندار، جاراندار،

ايتپاسقا نە شارام بار.

مىنا تويدى مازداعىمنىڭ،

وقۋ ءبىتىرۋ دۋمانىنا ساناڭدار.

مەنىڭ ۇلىم ۇيلەنبەيدى بۇل قىزعا.

.....

مازداق اكەسىنىڭ قىزدى الما دەگەن سوزىنە بولا مەدەتتىڭ القىمىنان الادى. اكەنىڭ جاعاسىنان الۋ، قارتتار ۇيىنە اپارىپ تاستاۋ، سىقىلدى مۇسىلمان بالاسى كەشپەس كۇنانى الىپتار باستاپ، قالعانىمىز قوستاپ ءوز قالامىمىزبەن ءوزىمىز جاستارعا ۇلگى رەتىندە وسىلاي جازىپ ۇيرەتكەن ەكەنبىز. اقىن داستانىنىندا اكەنىڭ القىمىنان العانداعى مازداقتىڭ قيمىلىن، سول مايدانداعى اكە ءولىمىن ەشتەمە بولماعانداي، ۇيلەسىمدى قيمىل ەتىپ جازادى. ءتىپتى ەرلىك قيمىل رەتىندە سۋرەتتەي كەلىپ بالاسىنىڭ قولىنان بولعان اكە ولىمىنە قالامى ارقىلى: «مۇمكىن مەنەن وتكەن شىعار پەندەلىك» دەپ، بالاسى اكە ولىمىنە ناق مايداندا سەبەپشى بولعان قىلمىستى پەندەلىككە اۋىستىرىپ، پەندەلىككە دە قيماي، «مۇمكىن» دەگەن سوزبەن اراشالاماق بولادى. عازىرەتى ءالي شەرىنىڭ بالاسى ءمادى اكەسىن تانىماعاندىقتان اكەسىمەن كۇرەسىپ قويعاندىعى ءۇشىن «اكەمە قولىم ءتيدى» دەپ سول قىلمىسىن، ءدال بۇگىنگە دەيىن سامارقاننىڭ كوك تاسىنىڭ ىشىندە ءوز جازاسىن وتەپ، اللانىڭ كەشىرىمىن كۇتىپ جاتىر ەمەس پە؟ كەيبىرەۋلەر مۇنى اڭىز دەيتىن شىعار. بۇل اڭىز بولسىن، مەيلى بولماسىن مىڭداعان عاسىرلاردا يسلام جاماعاتى ۇستانعان، بويۇسىنعان، قۇرمەتتى مورالدىق زاڭ بولىپ قالپتاسقان قاسيەتتى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق ءمورالى ەكەندىگىن ەشكىم تەرىستەي المايدى. قازاقتىڭ ۇلىلىعى دا ءدال وسىندا جاتىر. شاحانوۆ بۇل زاڭدى بەلدەن باستى. ۇرپاققا ۇيرەتكەن، باسقىزعان تاعى سول كەشەگى سوتسياليستىك يدەيا، سوتسياليستىك ادەبيەت. ۇيرەتكەن سولار، ۇيرەنگەن ءوزىمىز. مۇحتار قالامى ارقىلى ءوز ءداۋىرىنىڭ ەركەكتەرى بىلاي سويلەيدى. مازداق اكەسى مەدەتتىڭ جاعاسىنان جارماسىپ تۇر:

مەدەت (اكەسى) اقىرىپ:

تارت قولىڭدى!

ۇل ەمەس پە ەڭ ساناتتى....

مازداق (كۇيزەلىپ)

ولە-ولگەنشە كەشىرمەيمىن مۇنىڭدى.

ءومىر بويى قارعاپ وتەم وسى قارا كۇنىمدى.

ەندى سەندەي اكەنىڭ،

قۇنى ماعان ءبىر ءتيىن             (سۇمدىق-اي! ن: ج)

...

مەدەت:

كۇتپەپ ەدىم......

كۇتپەپ ەدىم سەنەن مۇنى...ا..ا..ا (جۇرەگىن ۇستاعان كۇيى ەدەنگە كۇلاپ تۇسەدى. ايىمبەك باسىن سۇيەيدى)

اقىن (مازداق)

ءولدى..

تەرەڭ قازىپ جەرلەدىك.

مۇمكىن مەنەن وتكەن شىعار پەندەلىك.

ەگەر كوزبەن قارار بولساڭ بايىپتى،

ول جاعدايعا تۇگەل اكەم ايىپتى.

تاريح

ەشكىم تەرەڭ تانىماعان،

سەنىڭ اكەڭ الىپ ادام.

مازداق

جوق اكەمدى سانامايمىن الىپقا،

قونبادى وعان ەل سىيلايتىن داڭق تا.

جانىن سالىپ مەنى وقىتتى، ءوسىردى،

تۇپتەپ كەلسەك سول الىپتىق بولىپ پا؟

ۇرپاعى ءۇشىن ءوز ءومىرىن قيماي ما؟

بالىق ەكەش، تيتتەي گەتە بالىق تا!

......

دەسەداعى ايەلىمنىڭ اكەسىن،

ارتىق كورەم اكەمنەن...

سوندا اقىرى نە بولدى؟ ولگەن اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن تاريح وعان ايتىپ بەردى. بۇل ءوز اكەسىنىڭ ولۋىنە سەبەپشى بولعان وپاسىز، ساتقىن. مۇنداي ساتقىندار مۇحتار اقىن جاعىنان ايىپتالۋدىڭ ورنىنا اقتالىپ، ماقتالىپ شىقتى. شاحاننىڭ قورتىندىسىندا الگى وپاسىز، قاندىقول مازداق، مەدەت اكەسى تۋرالى داستان جازاتىن جاقسى اقىن باعاسىن الادى. تىرىسىندە اكەسىنىڭ القىمىن سىققان بالانىڭ ولگەننەن كەيىنگى داستانى كىمگە كەرەك؟ ول داستان، جات دىندەگى ۇلتتىڭ ازعىندارىنا عانا كەرەك. قازاق ءۇشىن، مۇسىلمان ءۇشىن العاندا ۇرپاقتىڭ قارتايعان اكە شەشەسىن باعۋ بورىشى بار. الايدا وسى بولىمدە الگى تويدا گەتە بالىقتىڭ ۇرپاق تاراتۋ رۋحى ماداقتالادى دا، اكە-شەشەلەر ۇرپاق ءۇشىن ءولۋ مىندەتى ماداقتالادى. ءتىپتى مۇقاڭ مازداقتىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ: «ۇرپاعى ءۇشىن ءوز ءومىرىن قيماي ما؟ بالىق ەكەش تيتتەي گەتە بالىق تا» دەگىزەدى.

قورتىندى: قارتتار زەينەتاقىسىمەن ۇرپاقتارىن باعۋعا مىندەتتى، ونداي بولا الماسا گەتە بالىقتاي ءولۋ كەرەك بولادى-مىس! وسىدان مۇقاڭنىڭ قاي ءداۋىردىڭ اقىنى، قايسى ۇلتتىڭ اقىنى ەكەنىن قايتا ويلاستىرۋعا كەرەك سياقتى. قازاقتىڭ: «اناڭدى مەككەگە ارقالاپ كوتەرىپ بارساڭ دا ەڭبەگىن اقتاي المايسىڭ» «اكەڭ جىندى بولسا بايلاپ باق!» دەيتىن ۇلىلىعىنان داستان ساداعا كەتسىن! وسىنداي ءتالىمدى اقىن جازۋشىلاردىڭ كىتابىن وقىپ وسكەن ءبىر بۋىن ۇرپاق قازىر نەنى ىستەپ، نەنى ويلاپ ءجۇر؟

مۇحتار شاحانوۆتىڭ «ءداۋىر داستاندارى» اتتى كىتابىنداعى ءبىر كەلەڭسىزدىك- جالپى شىعارمالارىندا ءولىم كوپ. ىنتىماق، كەلىسىم، كەشىرىم، كەڭدىك، وبال-ساۋاپ، مەيىرىم دەگەندەر از. سول قوعام ءبىتىمى مەن مىنەزى اقىن شىعارماسىندا شالقالاپ بوي كورسەتەدى. ءداۋىر سولاي بولعان سوڭ سول ءداۋىردىڭ قالامگەرى دە بەيىم بولار. مۇحاڭ قالامى ارقىلى «سايلانعان» حاندارىنىڭ دەنىنىڭ قىلىشىنان قان سورعالاپ تۇرادى. شىڭعىسحاننىڭ تۇقىم جويۋ قىرعىنىن شىن دەسەك تە، مۇحاڭ قالامىنان جاراتىلعان، تاريحتا اتى بار اتى جوق حانداردىڭ بارلىعى سولاي (بۇلار تۇركى الەمىنىڭ حاندارى) جوداي حان الدىنان كەسىپ وتكەندىگى ءۇشىن، ەكى قابات ايەلدى ەشبىر جازىقسىز قۇرساعىنا تەۋىپ ءجۇرىپ ولتىرەدى. اقساق تەمىر حان ون جەتى جاسىندا (جودايدىڭ ولەر شاعىندا) جودايدىڭ باسىن ءوز قولىمەن شاۋىپ اناسىنىڭ كەگىن الادى ء(تارتىپ بويىنشا حان ءوز قولىمەن باس كەسپەيدى. باس كەسەرلەرىنە بۇيىرادى). داستانعا اتى جازىلماعان ءبىر حان، بۇركىتىنىڭ تۇياعىنىڭ تولەمىنە بولا قاراپايىم انانىڭ قوس قولىن، بىلەزىگىنەن قىرقىپ تاستايدى. مۇحاڭ «سەنىم پاتشالىعىنىڭ» (اتى جازىلماعان) حانى جانە جەندەت باستىعىن بىلاي سويلەتەدى: جەندەت باستىعى «پالەنشەنى كەلتىر دەدىڭ كەلتىردىم. ءولتىر دەدىڭ ءولتىردىم» دەسە، حان:

"قاتال بولدىم قىلىشىنان حان تامعان.

تالاي باستا مەنىڭ سالعان بار تاڭبام"... دەيدى. سوندا تاريحتاعى تۇرىك الەمى مەن قازاق حاندارىنىڭ سيپاتى وسىنداي ما ەدى؟ ءبىزدىڭ جاستارىمىزبەن ەندىگى ۇرپاعىمىز شاحانوۆتار وسىلاي جازسا، تاريحىمىزدى وسىلاي تۇسىنبەگەندە قايتەدى؟ مۇحاڭنىڭ قاراۋىنشا ستالين زامانى داۋرەندەگەندە، ميلليونداعان بەيكۇنا جانداردىڭ قانىن ءىشىپ، مال-دۇنيەسىن تالاپ، جەر-سۋىن تارتىپ العانى، قاستاندىق پەن جوسپارلاعان اشارشىلىقتان ميلليونداعان حالىقتىڭ قىرىلعانى، سانسىز ۇلت قۇرباندارى مەن قورمالدارى ازاماتتارمىزدىڭ كەۋدەسىن وق تەسىپ ولگەنى، مىڭداعان، ون مىڭداعان ادامداردىڭ ءسىبىر دالاسىندا يت پەن قۇسقا جەم بولعاندىعى، وتان ءۇشىن جاۋعا تۇتقىن بولعاندىعى، قىرىلعانى مەن ازابى مۇحتار شاحانوۆتاردىڭ قالامىنان تىس قالعانى ادامدى تاڭداندىرادى. ولار تۋرالى، ۇلت تاريحى تۋرالى نەگە قالام تارتقىسى كەلمەيدى؟ «ءداۋىر داستاندارى» دەپ ات قويىلعان سوڭ قازاقتىڭ قارالى كۇندەرى مەن تەڭسىزدىگى تۋرالى بىرەر تاقىرىپ كوتەرسە نەسى كەتەر ەدى؟ وعان دا وكپە جوق. بوداندىق، قۇلدىق سانا وعان جول بەرە قويمايدى. ولاي بولاتىنى بار جاماندىق پەن جاۋىزدىقتى حاندار، بيلەر، بايلار جاعىنان كەلەدى دەۋ وسى زاماننىڭ نادان ۇعىمى مەن الدامشىلىعىنان اسپايدى.

«ءداۋىر داستاندارى» كىتابى - ەركىندىك، تەڭدىك اتاۋىن تەرىس جاعىنان تۇسىندىرمەك بولعان، اۋزى جاز، جۇرەگى مۇز جىلداردىڭ جەمىسى. الىپ اقىنىمىزدىڭ اداسقان جەرى دە وسىندا. اداستىرعان زامان. اللانىڭ بىزگە تاۋەلسىزدىك باعىشتايتىنىن ول زامان زورلىقشىلارى دا، زامان اقىندارى دا بىلمەسە كەرەك. ۇلتتىق سانا جويىلعان ەلدە ۇلتتىق نامىستى ويلاۋ دا قيىن....

ەندىگى شىعار جول - اتومنىڭ جارىلىسىنان قالعان ۋلى قالدىقتاردى تازالاعانداي، بوداندىق ءداۋىرىمىز بەن مادەنيەتىمىز، ادەبيەتىمىزدى بىلعانىشتان تازارتۋ، قيسىعى مەن قىلمىسىن ايتا وتىرىپ الاستاپ، تاۋەلسىز ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ سارا جولىن جاساۋعا مىندەتتىمىز. جەتپىس جىلعى بوداندىقتىڭ ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني الەمىنە سالعان ۋلى قالدىقتارىن تازالاۋ. كەيىنگى ۇرپاققا ۇلتتىق رۋحتىڭ نە ەكەنىن شىنايى شىندىقتى ايتىپ ءتۇسىندىرۋ، وسى نەگىزدە الەم ادەبيەتىنىڭ ورتاسىنان ورىن الۋىمىز ءتيىس. بۇل ماقالامنىڭ ماقسات، مىندەتى دە وسىدان باسقا ەمەس. جۇكتىڭ اۋىرىن نار كوتەرەدى. ەل ءۇشىن ايتىلعان ءسوزدىڭ اۋىرىن شاحانوۆ سىقىلدى ۇلتتىڭ نارى كوتەرەر دەپ سەندىم.

نۇرمۇحان جانۇزاقۇلى

Abai.kz