جاھاندانۋ داۋىرىندە شەكارانىڭ شارتتى ۇعىمعا اينالعانى راس. بۇگىندە ەشبىر ەل وزگە جۇرتتان وقشاۋلانىپ ءومىر سۇرە المايدى. قازاقستان دا الەمدىك ەكونوميكالىق ۇردىستەن تىس قالماي، الىس-جاقىن ەلدەرمەن بايلانىسىن كۇشەيتىپ كەلەدى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتۋ باعىتىنداعى قادامدارى وسى تۇرعىدا قۇپتارلىق. دەگەنمەن ۇلان-بايتاق جەرىمىز بولعانىمەن، تاريحي زوبالاڭدار مەن گەنوتسيدتەردىڭ سالدارىنان حالقىمىز سانى از كۇيدە قالدى. وسىنداي ازشىلىق دەموگرافيامەن الىپ مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسىنا ۇشىراپ، جۇتىلىپ كەتپەيمىز بە دەگەن قاۋىپ كوپتىڭ كوكەيىندە ءجۇر. بۇل الاڭداۋشىلىق ەلگە جاناشىر ءاربىر ازاماتتى مازالايتىنى انىق.

ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمدەردەگى اشىقتىق – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى

قازاقستانعا كەلگەن ءاربىر ءىرى ينۆەستور – بۇل تەك اقشا مەن تەحنولوگيا ەمەس، ەل تاعدىرىن ايقىندايتىن شەشىمدەردىڭ جاڭا پاراعى. بىزگە ميللياردتاعان دوللارلىق جوبالار ۇسىنىلادى، جاڭا زاۋىتتار سالىنادى، جاڭا قۇبىرلار تارتىلىپ، كولىك دالىزدەرى سالىنۋدا. بىراق وسى شەشىمدەردىڭ كوبى جۇرتقا جاريا بولماي، جوعارىداعى كابينەتتەردە قابىلدانىپ جاتادى. قانداي شارتپەن كەلىسىلدى، كىم قانداي كەپىل بەردى، قانداي جەڭىلدىكتەر جاسالدى – بۇنىڭ ءبارى كوبىنەسە «مەملەكەتتىك» نەمەسە «كوممەرتسيالىق قۇپيا» دەگەن ءموردىڭ استىندا.

بۇل – جاڭا قازاقستانداعى ەسكى ادەت. ءبىز اشىق قوعام قۇرامىز دەپ ۇرانداتامىز، بىراق ءىرى جوبالاردىڭ ءمان-جايى ءالى دە قۇپيا. Kazakhgate جانجالى ەسكە تۇسەدى – مۇناي كەلىسىمدەرىندەگى سىبايلاس جەمقورلىق ءبىزدىڭ ەلدىڭ اتىن بۇكىل الەمگە شىعاردى، بىراق جاقسى جاعىنان ەمەس.

قاۋىپ – سىرتتان ەمەس، ىشتەن!

قازاق قوعامىندا قىتايعا دەگەن ۇرەي ەجەلدەن بار. «قارا قىتاي قاپتاعاندا…» دەپ باستالاتىن ءسوز ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ قالادى. الايدا شىن قاۋىپ – قىتايدىڭ ءوزى ەمەس، ۇلتتىق بايلىقتى ءوز قولىمەن بەرىپ جىبەرەتىن، جەكە مۇددەسىن ەل مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىن ساتقىن نەمەسە جاۋاپسىز شەنەۋنىكتەر.

تاريح بىزگە ساباق بولۋعا ءتيىس: 1990-جىلدارى جاسالعان مۇناي كەلىسىمدەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقستاننىڭ ۇلەسى از، بىراق الدىن الا تولەنەتىن ترانشتار ۇلكەن بولعان سحەمالار بولدى. ول كەزدە باستىسى – ەل قازىناسىنا جىلدام اقشا كىرگىزۋ ەدى. ناتيجەسىندە قوعام ءبىر ساتكە تىنىستاپ، مۇناي دوللارلارىنىڭ لەبىن سەزدى، بىراق ۇزاقمەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا بۇل كەلىسىمدەر ءبىزدى ءوز جەرىمىزدە از ۇلەسپەن قالدىردى

اشىقتىق – سەنىم كەپىلى!

ەگەر ەگەمەندىكتى ساقتاپ قالعىمىز كەلسە، بىزگە سىرتقى كاپيتالدان ەمەس، ءوزىمىزدىڭ جاۋاپسىز شەشىمدەرىمىزدەن ساقتانۋ كەرەك. رەسەيمەن دە، قىتايمەن دە، باتىسپەن دە جاسالاتىن جاڭا جوبالار – اشىق تالقىلانۋى ءتيىس.

• قوعامدىق تىڭداۋلار وتكىزىلسىن.
• كەلىسىمشارتتاردىڭ قۇپيا ەمەس بولىگى جۇرتقا جاريالانسىن.
• پارلامەنت پەن قوعام باقىلاۋ جۇرگىزسىن.

باسقاشا بولسا، بۇگىنگى شەشىمدەردىڭ اۋىرتپالىعىن ەرتەڭ بۇكىل حالىق كوتەرەدى: تاريفتەر وسەدى، قارىزدار كوبەيەدى، ال ستراتەگيالىق اكتيۆتەر شەتەل كاپيتالىنا تاۋەلدى بولىپ كەتەدى.

ۇلتتىق مۇددە – بارىنەن بيىك!

ينۆەستيتسيا قاجەت، بۇل – داۋسىز. بىراق ول ۇلتتىق مۇددەگە قايشى كەلمەي, ءادىل ءارى اشىق شارتتاردا جاسالۋى ءتيىس. بىزگە كەرەك نارسە – شەتەلدەن قورقۋ ەمەس، وزىمىزدەن قورقۋ، ءوزىمىزدىڭ قاتەلىگىمىزدى قايتالاماۋ. الىپ مەملەكەتتەر بىزدەن سۇراماي رەسۋرستاردى ءبولىپ العان جوق – ءبارىن ءبىزدىڭ قولىمىزبەن، ءبىزدىڭ كەلىسىمىمىزبەن الدى.

سوڭعى ۋاقىتتا اسىرەسە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن قاتىناس بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيگە جەتتى. ەكى ەل اراسىندا ۆيزاسىز ءجۇرىپ-تۇرۋ ءتارتىبى ەنگىزىلىپ، اسپان استى ەلىنىڭ ازاماتتارى قازاقستانعا اعىلىپ كەلە باستادى. مۇنى تۋريستىك الەۋەتتىڭ ارتۋى دەپ قۋانعاندار دا بار. الايدا ۆيزاسىز كىرگەن قىتايلىقتاردىڭ ءبىر بولىگى تۋريست رەتىندە ۋاقىتشا ەمەس، تۇراقتاپ قالىپ، بيزنەس اشىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ ناقتى نەمەن اينالىساتىنى جونىندە قوعامدا سۇراق كوپ. جۋىردا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا پرەزيدەنت توقاەۆ رەسەي مەن قىتاي تۋرالى پىكىرىن ءبىلدىرىپ: «رەسەي – قازاقستاننىڭ ەجەلدەن نەگىزگى ستراتەگيالىق سەرىكتەسى ءارى سەنىمدى وداقتاسى. قىتاي حالقىمەن ىقپالداستىق تامىرى تەرەڭدە جاتىر. قىتاي حالقى قازاق حالقىنا ەشقاشان زيان كەلتىرگەن جوق، بولاشاقتا دا زيان كەلتىرمەيدى» – دەدى. راس، رەسەيدىڭ قانشالىقتى «سەنىمدى وداقتاس» ەكەنىن بالاعا دەيىن بىلەدى. ال قىتايدىڭ «ەشقاشان زيان كەلتىرمەيدى» دەگەنىنە قانشالىقتى سەنۋگە بولادى؟ وتكەن تاريحىندا شىڭعىس حاننان باستاپ جاپون ميليتاريستەرىنە دەيىن تالاي اۋىر كەزەڭدى باستان وتكەرگەن قىتاي قازاققا اشىق جاۋلىق قىلماعانى راس. بىراق الداعى ۋاقىتتا دا سولاي بولادى دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن.

«قىتاي ويانعاندا بۇكىل الەم دىرىلدەيدى» دەگەن ناقىل ءسوز ناپولەون بوناپارتتان قالعان دەسەدى. بۇگىندە سول الىپ قىتاي ويانىپ، الەمدىك دەرجاۆاعا اينالدى – ەكونوميكالىق، ساياسي، تەحنولوگيالىق قۋاتى جاعىنان قازىر ول «ۇيىقتاپ جاتقان» موماقان ەل ەمەس. سوندىقتان پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ پەكينگە ساپارلاپ، ميللياردتاعان قارجى اكەلگەنىن ەستىگەندە، جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلىندە ءتۇرلى كۇدىك پايدا بولدى. الەۋمەتتىك جەلىنى اشىپ قاراساق، قىتايدىڭ قازىرگى قادامدارى جايلى ارقيلى مالىمەت ءورىپ ءجۇر. ولاردىڭ كەيبىرى كوڭىلگە كادىمگىدەي قورقىنىش ۇيالاتادى. اشىق اقپارات كوزدەرىندەگى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قىتايدىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى تۋرالى شولۋ جاساپ كورەلىك.

قىتايدىڭ جاھاندىق ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى

قىتاي ءوز ىقپالىن دۇنيە جۇزىندە اسكەري جولمەن ەمەس، نەگىزىنەن «جۇمساق كۇش» جانە ەكونوميكالىق تەتىكتەر ارقىلى كەڭەيتىپ كەلەدى. بەيجىڭنىڭ الەمدىك اسەرىن ارتتىرۋداعى نەگىزگى مەحانيزمدەرىن ساراپشىلار بىرنەشە باعىتقا بولەدى:

«ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» باستاماسى...

2013 جىلى سي تسزينپين ۇسىنعان بۇل جوبا بۇگىندە الەمنىڭ 140-تان استام ەلىنە تارالىپ وتىر. ماقساتى – قىتايدى ازيا، ەۋروپا، افريكا، لاتىن امەريكاسىنا تەمىرجول، پورت، اۆتوجولدار ارقىلى تىعىز بايلاۋ. بەيجىڭ دامۋشى ەلدەرگە ميللياردتاعان دوللار سالىپ، جول، پورت، زاۋىتتار تۇرعىزادى، ەسەسىنە سول ەلدەردىڭ رەسۋرستارىنا قول جەتكىزەدى جانە ساياسي قولداۋ الادى. شري-لانكاداعى حامبانتوتا پورتى – سونىڭ ايعاعى: قارىزىن وتەي الماعان ەل ونى 99 جىلعا قىتايعا جالعا بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل – قارۋ ۇستاماي-اق ستراتەگيالىق اكتيۆتى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ ۇلگىسى.

«قارىز قاقپانى» ديپلوماتياسى...

قىتايدىڭ نەسيە ساياساتى سىرت كوزگە ءتيىمدى كورىنەدى: شارتتارى جەڭىل، پايىز تومەن. بىراق قايتارۋ مۇمكىن بولماي قالسا، ماسەلە كۇرت وزگەرەدى. تاجىكستان 2011 جىلى قارىزدىڭ ءبىر بولىگىن كەشىرۋ ءۇشىن 1158 كم² جەرىن قىتايعا بەردى. قىرعىزستاننىڭ قارىزى ءجىو-ءنىڭ 40%-ىنا جەتىپ، ەل ىشىندە «قىتايلار بىشكەك جەو-ىن نەمەسە نەگىزگى جولداردى الىپ قويۋى مۇمكىن» دەگەن قاۋىپ كۇشەيدى. بۇل تاۋەلسىزدىككە تونەتىن تىكەلەي قاتەر: قارىز اۋىرتپالىعى ارتقان سايىن ەلدىڭ ساياسي مانەۆر مۇمكىندىگى ازايادى.

ءوندىرىستى سىرتقا شىعارۋ...

قىتاي تەك قارىز بەرىپ قانا قويماي، ءوندىرىسىن دە دامۋشى ەلدەرگە كوشىرەدى. ەفيوپيادا توقىما فابريكالارى، ۆەتنامدا ەلەكترونيكا زاۋىتتارى – وسى ساياساتتىڭ ناتيجەسى. جەرگىلىكتى حالىققا جۇمىس ورنى اشىلعانداي كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە بۇل ەلدەردىڭ نارىقتارى قىتاي شيكىزاتى مەن تەحنولوگياسىنا تاۋەلدى بولىپ قالادى.

ەكسپورت پەن ينۆەستيتسيا ارقىلى نارىقتاردى جاۋلاۋ. قىتاي ارزان تاۋارىمەن بۇكىل الەمدى تولتىردى: تۇرمىستىق تەحنيكادان باستاپ قۇرىلىس ماتەريالدارىنا دەيىن – ءبارى قىتايدان كەلەدى. سونىمەن قاتار، ول ەنەرگەتيكا، تەلەكوم، كولىك سياقتى ستراتەگيالىق سالالارعا كىرىپ، ءوز ىقپالىن كۇشەيتىپ وتىر. ناتيجەسىندە قابىلداۋشى ەلدىڭ نەگىزگى كاسىپورىندارى مەن نارىعى بىرتىندەپ قىتاي كاپيتالىنىڭ قولىنا وتەدى.

تەحنولوگيالىق ەكسپانسيا...

«تسيفرلى جىبەك جولى» باستاماسى شەڭبەرىندە قىتاي دامۋشى ەلدەرگە ينتەرنەت ينفراقۇرىلىمىن، 5G جابدىقتارىن، بەينەباقىلاۋ جۇيەلەرىن جەتكىزىپ وتىر. بۇل – تسيفرلىق تاۋەلدىلىكتىڭ جاڭا ءداۋىرى: ەلدەردىڭ دەرەك اعىنى مەن كيبەرقاۋىپسىزدىگى قىتاي تەحنولوگياسىنا بايلانادى. باتىس ەلدەرى Huawei-دەن قاۋىپتەنسە، دامۋشى ەلدەردە بالاما جوق بولعاندىقتان، ولار پەكين ۇسىنىسىن قابىلداۋعا ءماجبۇر.

ساياسي جانە مادەني ىقپال...

ەكونوميكالىق قاتىناستار قىتايعا ساياسي مۇمكىندىك بەرەدى. كونفۋتسي ينستيتۋتتارى ارقىلى ءتىلىن، مادەنيەتىن ناسيحاتتايدى، پارلامەنت عيماراتتارى مەن ستاديوندار سالىپ، ەليتامەن جاقىنداسادى. ەڭ باستىسى، ول سەرىكتەس ەلدەردەن دەموكراتيا نەمەسە ادام قۇقىقتارى تالاپ ەتپەيدى، بۇل اۆتوكراتيالىق بيلىككە ىڭعايلى. كوپتەگەن ەلدەر حالىقارالىق ارەنادا قىتاي پوزيتسياسىن قولداۋعا بەيىمدەلىپ، سەزىمتال ماسەلەلەردە ءۇنسىز قالۋدى ءجون كورەدى.

قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى – بۇل جاي عانا ينۆەستيتسيالىق جوبا ەمەس، تۇتاس ستراتەگيا. بەيجىڭ اسكەري كۇش قولدانباي-اق، ءوز ىقپال ايماعىن ۇلعايتىپ وتىر. بۇل – XXI عاسىرداعى جاڭا «جىبەك جولى ديپلوماتياسى». ناتيجەسىندە قىتاي بىرنەشە ماڭىزدى ارتىقشىلىققا يە بولادى:

• جاڭا نارىقتارعا جول اشادى. قىتاي تاۋارلارى ءۇشىن ازيادان افريكاعا، ەۋروپادان لاتىن امەريكاسىنا دەيىن كەڭىستىك كەڭەيەدى. بۇل ىشكى ءوندىرىستى جۇكتەپ قانا قويماي، الەمدىك باسەكەدە قىتايدىڭ ۇلەسىن ۇلعايتادى.
• شيكىزاتقا تىكەلەي قول جەتكىزەدى. مۇناي، گاز، مەتالل، سيرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەر – ءبارى قىتاي ونەركاسىبىنىڭ «تامىرىنا قان جۇگىرتەدى».
• گەوساياسي پوزيتسياسىن كۇشەيتەدى. قىتايدىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن دامۋشى ەلدەر بۇۇ مەن باسقا ۇيىمداردا پەكين ساياساتىن قولداپ داۋىس بەرەدى. بۇل – قىتايدىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى.
• سانكتسيالاردى اينالىپ وتەدى. باتىس قىسىمىن سەزىنگەندە، قىتاي وزىنە ادال سەرىكتەس ەلدەر ارقىلى تاۋار اعىنىن، قارجىلىق وپەراتسيالارىن جالعاستىرا الادى.

الايدا مۇنىڭ كولەڭكەلى جاعى دا بار. ەكونوميكالىق ەكسپانسياعا ۇشىراعان ەلدەردىڭ كەيبىرى قارىزدىڭ قىلبۇراۋىنا ءتۇسىپ، ەگەمەن شەشىم قابىلداۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ وتىر.

• شري-لانكا مىسالى – ەڭ ءجيى ايتىلاتىن ساباق. قىتاي قارجىسىنا سالىنعان حامبانتوتا پورتى قارىز وتەلمەگەن سوڭ 99 جىلعا قىتاي كومپانياسىنا ءوتتى. بۇل تەك ەكونوميكالىق ەمەس، ستراتەگيالىق جەڭىس – ءۇندى مۇحيتىنداعى ماڭىزدى نۇكتە پەكيننىڭ ىقپالىنا ءوتتى. 2022 جىلعى شري-لانكاداعى داعدارىس پەن بيلىك اۋىسۋى ساراپشىلار تاراپىنان «سىرتقى قارىزعا شەكتەن تىس تاۋەلدىلىكتىڭ سالدارى» دەپ باعالاندى.
• زامبيا، دجيبۋتي، انگولا دا قارىزىن قايتارا الماي، كەن ورىندارىن، ەلەكتر ستانتسيالارىن، پورتتارىن قىتايعا بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق ەگەمەندىگى شەكتەلىپ، سىرتقى ساياساتىندا دا پەكيننىڭ مۇددەسىن كوبىرەك ەسكەرەتىن بولدى.

دەمەك، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى – قوس قىرلى قىلىش. ءبىر جاعىنان، ول دامۋشى ەلدەرگە ينفراقۇرىلىم مەن ينۆەستيتسيا اكەلەدى، ەكىنشى جاعىنان، ولاردىڭ ستراتەگيالىق تاڭداۋ ەركىندىگىن تارىلتادى. بۇل – قازاقستان سياقتى ەلدەر ءۇشىن ۇلكەن ساباق: ينۆەستيتسيانى قابىلداۋ كەرەك، بىراق ۇلتتىق مۇددە مەن ەگەمەندىكتى كەپىلگە قويماي.

قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەكونوميكالىق ىقپالى: ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن سىناق

كىرىسپە: قاۋىپ پەن قۇندىلىق

XXI عاسىر – گەوەكونوميكانىڭ عاسىرى. قارۋلى قاقتىعىستار ازايعانىمەن، مەملەكەتتەر اراسىنداعى باسەكە ينۆەستيتسيا، لوگيستيكا، تەحنولوگيالار ارقىلى جۇرۋدە. قىتاي وسى جاڭا ءداۋىردىڭ باستى ويىنشىسى. ونىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى – كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق اسەرى تەرەڭ قۇبىلىس. قازاقستان – وسى پروتسەستەن تىس قالعان جوق. ءبىزدىڭ ۇلان-عايىر جەرىمىز، باي رەسۋرستارىمىز جانە ەۋرازيا جۇرەگىندەگى ورنالاسۋىمىز پەكين ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار مۇمكىندىك.

ەكونوميكالىق ىقپال: رەكوردتار جانە تاۋەلدىلىك

2023 جىلى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 31,5 ملرد دوللارعا جەتتى – بۇل رەكوردتىق كورسەتكىش. قىتاي قازاقستاننىڭ باستى ساۋدا سەرىكتەسىنە اينالىپ، العاش رەت رەسەيدى باسىپ وزدى. ەكسپورت – مۇناي، گاز، مىس كەنى، ۋران، استىق; يمپورت – ماشينا-جابدىقتار، ەلەكترونيكا، اۆتوكولىك، حيميا ونىمدەرى. 2015–2022 جىلدارى 7,4 ملرد دوللارلىق 25 بىرلەسكەن جوبا ىسكە استى. تاعى 30-عا جۋىق جوبا دايىندىقتا – ولاردىڭ اراسىندا اباي وبلىسىندا جاڭا مىس زاۋىتى (1,25 ملرد دوللار), جەتىسۋداعى يندۋستريالىق ايماق (330 ملرد تەڭگە), جەل ەلەكتر ستانتسيالارى بار.

بۇل جوبالار ەكونوميكالىق سەرپىن بەرەدى، بىراق تاۋەلدىلىكتى دە ارتتىرادى. قىتاي كاپيتالىنىڭ ۇلەسى وسكەن سايىن، ستراتەگيالىق شەشىمدەردە پەكيننىڭ پىكىرى ەسكەرىلمەي قويمايدى.

ترانزيتتىك كوپىر: لوگيستيكالىق ارتەريا

قازاقستان – قىتايدىڭ ەۋروپاعا شىعاتىن باستى ءدالىزى. قورعاس حابى، قىتاي–ەۋروپا جۇك پويىزدارى، ترانزيتتىك دالىزدەر – ءبارى ءبىز ارقىلى وتەدى. 15–20 كۇندە جەتەتىن جۇك پويىزدارى تەڭىز تاسىمالىن الماستىرۋدا. بۇل تابىس كوزىنە اينالدى، بىراق بىرجاقتى تاۋەلدىلىك قاۋپىن دە تۋعىزادى: ەگەر قىتاي مارشرۋتتارىن وزگەرتسە، ءبىزدىڭ ينفراقۇرىلىم بوس قالۋى مۇمكىن.

ەنەرگەتيكا: مۇنايدان اتومعا دەيىن

قىتاي كومپانيالارى قازاقستانداعى مۇنايدىڭ شامامەن 25%-ىن وندىرەدى. CNPC, Sinopec سياقتى الپاۋىتتار اقتوبە مەن ماڭعىستاۋ كەنىشتەرىنە قاتىسادى. 2009 جىلدان بەرى اتىراۋدان قىتايعا مۇناي قۇبىرى جۇمىس ىستەپ تۇر. گاز ەكسپورتى دا ارتۋدا: 2022 جىلى قازاقستان قىتايعا 7 ملرد م³ گاز جەتكىزدى. ۋران سالاسىندا دا قىتاي – ءىرى تۇتىنۋشى، بىرلەسكەن زاۋىت سالۋ جوسپاردا.

ەڭ داۋلى تاقىرىپ – اتوم ەلەكتر ستانتسياسى. قىتاي CNNC كومپانياسى قازاقستانداعى اەس جوباسىنىڭ ۇمىتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. ەگەر بۇل جوبا جۇزەگە اسسا، ءبىزدىڭ ەنەرگەتيكامىز قىتاي تەحنولوگياسىنا بايلانادى. ساراپشىلار ەسكەرتەدى: اتوم قۋاتى ىسكە قوسىلسا، ول كۇن، جەل سياقتى بالاما ەنەرگيانى ىعىستىرىپ، ەلەكتر نارىعىن تولىق جاۋلاپ الادى. قىمبات رەاكتورلار مەن وتىننىڭ قۇنى تاريفتەردى كوتەرەدى – ال بۇل شىعىندى قاراپايىم حالىق وتەيدى.

ساياسي ىقپال: ءۇنسىز ديپلوماتيا

قازاقستان – شىۇ مۇشەسى، قىتايمەن قاۋىپسىزدىك پەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس سالاسىندا جۇمىس ىستەيدى. جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر ءجيى وتەدى. الايدا پەكيننىڭ ەكونوميكالىق سالماعى ارتقان سايىن، كەي ماسەلەلەردە ءبىزدىڭ بيلىك اسا ساق. شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ ماسەلەسى رەسمي دەڭگەيدە اشىق تالقىلانبايدى. بۇل – ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتىڭ ساياسي شەشىمدەرگە اسەرىنىڭ كورىنىسى.

قوعامدىق قارسىلىق: قازاقتىڭ سەزىمتال نۇكتەسى

قىتايعا دەگەن سەنىمسىزدىك قوعامدا بۇرىننان بار. 2016 جىلعى «جەر ميتينگىلەرى» بۇكىل ەلدى شارپىدى. 2019 جىلى جاڭاوزەننەن باستالعان «قىتاي زاۋىتتارىنا قارسى» نارازىلىقتار دا ەلگە جايىلدى. حالىق قىتاي جۇمىس كۇشىنىڭ كەلۋىنەن، ەكولوگيالىق قاۋىپتەن، جەردىڭ جالعا بەرىلۋىنەن قورقادى. شىڭجاڭداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ جاعدايى دا بۇل ۇرەيدى كۇشەيتتى.

مادەني جانە ءبىلىم ىقپالى: جۇمساق كۇش

قازاقستاندا 5 كونفۋتسي ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى، مىڭداعان ستۋدەنت قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋدە. 15 مىڭنان استام قازاق جاستارى قىتايدا وقىپ جاتىر. بۇل مادەني بايلانىس بولسا دا، ۇزاق مەرزىمدە قىتاي قۇندىلىقتارىنا بەيىمدەلگەن جاڭا بۋىن قالىپتاستىرۋى مۇمكىن.

قورىتىندى: تەڭگەرىم مەن ۇلتتىق مۇددە

قىتاي – قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك: ينۆەستيتسيا، ينفراقۇرىلىم، جاڭا تەحنولوگيا. بىراق ول – سىناق تا: ستراتەگيالىق تاۋەلدىلىك، تاريفتەردىڭ ءوسۋى، ساياسي مانەۆر كەڭىستىگىنىڭ تارىلۋى.

سوندىقتان:

• كەلىسىمشارتتار اشىق بولۋى ءتيىس، ستراتەگيالىق اكتيۆتەر كەپىلگە قويىلماۋى قاجەت.
• اەس سياقتى جوبالاردا بالاما سەرىكتەستەر دە قاراستىرىلىپ، ۇلتتىق مۇددە ءبىرىنشى ورىنعا قويىلۋى كەرەك.
• قىتاي جۇمىس كۇشىنىڭ كۆوتالارى شەكتەلىپ، قازاقستاندىق كادرلار باسىم بولۋى شارت.
• كوپۆەكتورلى ساياسات ساقتالىپ، قىتايعا دا، باتىسقا دا بىردەي قاشىقتىقتا بولۋ ماڭىزدى.

ەگەمەندىك – ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن كاپيتالىمىز. ەكونوميكالىق پايدا بۇگىن قۋانتۋى مۇمكىن، بىراق ەرتەڭگى تاۋەلدىلىكتىڭ باعاسى ودان الدەقايدا قىمبات بولۋى ىقتيمال.

قىتاي ينۆەستيتسيالارى: مۇمكىندىك پەن قاۋىپ

ينۆەستيتسيا – كەز كەلگەن ەكونوميكا ءۇشىن قاجەتتى رەسۋرس. بىراق كەز كەلگەن ءىرى كاپيتال، اسىرەسە گەوساياسي سالماعى زور ەلدەن كەلەتىن كاپيتال، مۇقيات قاراۋدى تالاپ ەتەدى. قىتاي ينۆەستيتسيالارى دا – ەكى قىرلى قىلىش. ءبىر جاعىنان، ولار جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن اشىپ، ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتىپ، ەكونوميكاعا سەرپىن بەرەدى. ەكىنشى جاعىنان، شارتتارى دۇرىس سارالانباسا، بۇل قارجى ءبىزدى ۇزاق مەرزىمدى قارجىلىق جانە باسقارۋشىلىق تاۋەلدىلىككە بايلاپ قويۋى مۇمكىن.

قارىز جانە كەلىسىمشارت شارتتارى

كوپتەگەن ساراپشىلار قىتايدىڭ قارجىلىق تەتىكتەرىن «قارىز قاقپانى ديپلوماتياسى» دەپ اتايدى. سەبەبى، باستاپقىدا جەڭىل كورىنەتىن نەسيەلەر كەيىن وتە قىمباتقا ءتۇسۋى مۇمكىن. ەگەر قارىز الۋشى ەل جوبانى ۋاقتىلى اياقتاي الماسا نەمەسە سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرىلسە، شىعىننىڭ اۋىرتپالىعى سول ەلدىڭ وزىنە قالادى.

LRT سىسالى – قىمبات ساباق

استانا LRT جوباسى – قىتاي قارجىسىنا تاۋەلدىلىكتىڭ ەڭ جارقىن مىسالى. 2015 جىلى قازاقستان قىتايدىڭ دامۋ بانكىنەن $1,5 ملرد قارىز الىپ، جەڭىل رەلستى جول سالۋعا كىرىستى. الايدا جوبا جەمقورلىق، جوسپارلاۋ قاتەلىكتەرى جانە ساياسي شەشىمدەردىڭ وزگەرۋى سالدارىنان توقتاپ قالدى. $200 ملن قاراجات جەرگىلىكتى بانكتە بۇعاتتالىپ، قۇرىلىس بىرنەشە جىلعا كەشىكتى.

2019 جىلى قالا بيلىگى مەن قىتايلىق بانك جاڭا ترانش شارتتارى جونىندە ورتاق مامىلەگە كەلە الماي، قۇرىلىس مۇلدە توقتادى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇل جوبانى «ەكونوميكالىق تۇرعىدا تۇسىنىكسىز، كۇماندى» دەپ سىنادى، بىراق كەلىسىمدى بۇزۋ تىم قىمباتقا تۇسەتىنىن ايتىپ، قۇرىلىستى جالعاستىرۋعا ءماجبۇر ەكەنىمىزدى مويىندادى. ياعني، كەلىسىمشارتتان باس تارتساق، قىتاي بانكىنە ۇلكەن ايىپپۇل تولەۋگە تۋرا كەلەدى.

بۇل وقيعا ءبىر ماڭىزدى ساباق بەرەدى: قىتايلىق قارجىعا كىرىسكەن سوڭ، ودان شىعىپ كەتۋ وڭاي ەمەس. ءتىپتى ءتيىمسىز جوبانى دا اياقتاۋعا تۋرا كەلەدى، ايتپەسە حالىقارالىق مىندەتتەمەلەردى ورىنداماعانىمىز ءۇشىن قىمبات وتەماقى تولەيمىز.

بولاشاق تاۋەكەلدەر

LRT جاعدايى – جالعىز مىسال ەمەس، الداعى ۋاقىتتا دا قايتالانۋى مۇمكىن تاۋەكەل. ەگەر قازاقستان قىتاي قارجىلاندىرعان باسقا جوبالاردا دا ۋاقتىلى جۇمىس جۇرگىزە الماسا نەمەسە ىشكى سىبايلاس جەمقورلىق ورىن السا، قوسىمشا شىعىندى ءبىز كوتەرەمىز، ال پايداسىن قىتاي كومپانيالارى كورىپ كەتۋى ىقتيمال.

ستراتەگيالىق سالدار

بۇدان بولەك، قىتاي نەسيەلەرىندە كەيدە ساياسي شارتتار دا جاسىرىن بولۋى مۇمكىن: مەملەكەتتىك كەپىلدىك، ستراتەگيالىق اكتيۆتەردى كەپىلگە قويۋ، قىتايلىق جابدىقتاردى مىندەتتى قولدانۋ، قىتاي جۇمىس كۇشىنە كۆوتا بەرۋ. مۇنداي شارتتار ورىندالماعان جاعدايدا، قارجىلىق تاۋەكەل عانا ەمەس، ستراتەگيالىق تاۋەلدىلىك تە ارتا تۇسەدى.

ينۆەستيتسيالىق جەڭىلدىكتەر جانە ۇلتتىق مۇددە

شەتەلدىك كاپيتالدى تارتۋ ءۇشىن قازاقستان زاڭناماسى ينۆەستورلارعا ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر ۇسىنادى. بۇل – ەكونوميكالىق ءوسىم ءۇشىن قاجەتتى قادام. الايدا شەتەلدىك، اسىرەسە قىتاي كومپانيالارى بۇل جەڭىلدىكتەردى وتە كەڭ قولدانىپ، بيۋدجەتكە تولەيتىن سالىقتى بارىنشا ازايتادى دەگەن سىن ءجيى ايتىلادى.

سالىقتىق كانيكۋلدار جانە پرەفەرەنتسيالار

«ينۆەستيتسيالار تۋرالى» زاڭعا سايكەس، ۇكىمەت انىقتاعان باسىم سەكتورلاردا جوبانى ىسكە اسىرعان ينۆەستورلار 10 جىلعا دەيىن كورپوراتيۆتىك تابىس سالىعىنان، جەر جانە مۇلىك سالىعىنان بوساتىلادى. شەتەلدەن اكەلىنەتىن قۇرال-جابدىقتارعا دا كەدەن باجى سالىنبايدى. كەي جاعدايدا مەملەكەت جەر تەلىمىن وتەۋسىز پايدالانۋعا دا بەرەدى. بۇل، ءبىر جاعىنان، ينۆەستيتسيانى ىنتالاندىرادى. ەكىنشى جاعىنان، قازاقستاندىق كومپانيالار ونداي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزە الماي، باسەكەگە قابىلەتسىز قالىپ جاتادى.

الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك سۇراعى

مۇنداي سالىقتىق كانيكۋلدار حالىق اراسىندا ءجيى نارازىلىق تۋعىزادى: شەتەلدىك كومپانيالار ميللياردتاعان اينالىم جاساپ، از عانا سالىق تولەيدى، ال جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر تولىق سالىق جۇكتەمەسىن كوتەرەدى. بۇل – ادىلەتتىلىك ماسەلەسىن ۋشىقتىراتىن فاكتور.

جۇمىس كۇشىن تارتۋ ماسەلەسى

قىتاي ينۆەستيتسيالارىنىڭ تاعى ءبىر سەزىمتال قىرى – شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن اكەلۋ. قازاقستان زاڭىندا شەتەلدىك جۇمىس كۇشىنە كۆوتا بار، بىراق ستراتەگيالىق جوبالارعا كەيدە ەرەكشە ءتارتىپ قولدانىلادى: ينۆەستورعا كۆوتادان تىس شەتەل ماماندارىن اكەلۋگە رۇقسات بەرىلەدى. قىتاي كومپانيالارى بۇل مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءوز ماماندارىن كوپتەپ اكەلۋگە تىرىسادى.

2024 جىلعى 1 مامىرداعى رەسمي دەرەك بويىنشا قازاقستاندا 13 536 شەتەلدىك مامان جۇمىس ىستەگەن، ونىڭ ىشىندە 4 059-ى – قىتاي ازاماتتارى (30%). بۇل – جالپى جۇمىس كۇشىمىزبەن سالىستىرعاندا از، بىراق قوعامدا «جوبالار ىسكە قوسىلعاندا قىتاي جۇمىسشىلارى تولىپ كەتەدى» دەگەن ۇرەي باسىم.

جەرگىلىكتى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ – كەز كەلگەن ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمنىڭ باستى شارتى بولۋى ءتيىس. قىتاي جوبالارىندا بۇل تالاپ ورىندالماي قالسا، الەۋمەتتىك شيەلەنىس كۇشەيىپ، قازاقستاندىقتاردىڭ قىتايعا سەنىمسىزدىگىن ودان سايىن ارتتىرادى.

قىتاي بيزنەسىنىڭ ۇساق سەگمەنتتەرگە ەنۋى

سوڭعى جىلدارى قىتاي قازاقستانعا تەك ءىرى يندۋستريالىق جوبالارمەن ەمەس، شاعىن جانە ورتا بيزنەس دەڭگەيىندە دە بەلسەندى ەنە باستادى. بۇل – از ايتىلىپ جۇرگەن، بىراق ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ءۇردىس.

ستاتيستيكا جانە ترەند

2025 جىلعى رەسمي مالىمەتكە ساي، قازاقستاندا قىتايلىق ۇلەسى بار 4100-دەن استام كومپانيا تىركەلگەن – بۇل 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا 3,5 ەسە كوپ. ولاردىڭ شامامەن 40%-ى ساۋدا سالاسىندا، قالعانى قۇرىلىس، ءوندىرىس، تاۋ-كەن، قىزمەت كورسەتۋ سەكتورلارىندا جۇمىس ىستەيدى. بۇل – تەك «ءىرى ينۆەستور» ەمەس، قىتاي بيزنەسىنىڭ ءبىزدىڭ نارىقتىڭ بارلىق دەڭگەيىنە ەنىپ جاتقانىن كورسەتەدى.

كورىنەتىن مىسالدار

الماتىدا قىتايلىق كاپيتالعا تيەسىلى ءدامحانالار، شاعىن قوناقۇيلەر، ساۋدا ورىندارى كوبەيدى. جەتىسۋ مەن الماتى وبلىستارىندا قىتاي ينۆەستورلارى قازاقستاندىق دەلدالدار ارقىلى اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جالعا الىپ، ەگىن سالىپ جاتقانى تۋرالى اقپاراتتار شىعىپ جاتىر. بۇل – جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر ءۇشىن قوسىمشا باسەكە.

ۇلتتىق كاسىپكەرلەر ءۇشىن قاۋىپ

ارينە، كەز كەلگەن شەتەلدىك ينۆەستيتسيا – ەكونوميكاعا پايدا، جاڭا جۇمىس ورىندارى. بىراق ساراپشىلار ەسكەرتەدى: ەگەر قىتاي بيزنەسى ۇساق جانە ورتا سەگمەنتتى دە قولىنا الا بەرسە، قازاق كاسىپكەرلەرى نارىقتان ىعىستىرىلىپ, ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك كۇشەيەدى. بىرنەشە جىلدان كەيىن تاماقتانۋ ورىندارىنان باستاپ قۇرىلىس بريگادالارىنا دەيىن قىتاي كاپيتالى باسىم بولسا، ءبىز ءوز نارىعىمىزدى ءوز قولىمىزبەن بەرىپ قويعان بولامىز.

قاداعالاۋ جانە قورعانىس قاجەتتىلىگى

مەملەكەتتىك ورگاندار بۇل پروتسەستى قاتاڭ قاداعالاۋى ءتيىس:

• قىتاي كاپيتالىنىڭ ۇلەسى قانداي سەكتورلاردا شوعىرلانىپ جاتقانىن اشىق باقىلاۋ;
• وتاندىق بيزنەستى قورعاۋ ءۇشىن تەڭ باسەكە شارتتارىن قامتاماسىز ەتۋ;
• ستراتەگيالىق ماڭىزى بار سالالاردا شەتەلدىك قاتىسۋدى شەكتەۋ نەمەسە ناقتى تالاپ قويۋ.

ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىك – تەك ماكروينۆەستيتسيالار ەمەس، شاعىن بيزنەس نارىعىنىڭ دا ۇلتتىق قولدا قالۋىندا.

كوپۆەكتورلى ساياسات – قاۋىپسىزدىك كىلتى!

قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى – XXI عاسىرداعى گەوساياساتتىڭ ەڭ ءىرى قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى. بۇل – تەك قارجىلىق قۇيىلىمدار نەمەسە ساۋدا كەلىسىمدەرى ەمەس، بۇل – جاڭا الەمدىك ءتارتىپتىڭ ءبىر بولىگى. پەكين جۇمساق كۇش پەن قارجى تەتىكتەرىن پايدالانىپ، اشىق قاقتىعىسسىز-اق ءوز ىقپال ايماعىن كەڭەيتىپ وتىر.

قازاقستان ءۇشىن بۇل پروتسەسس – ەكى ۇشتى قىلىش. ءبىر جاعىنان، ميللياردتىق نارىق، جاڭا تەحنولوگيالار، ترانزيتتىك دالىزدەر مەن جۇمىس ورىندارى – ەكونوميكالىق سەرپىلىس اكەلەتىن مۇمكىندىك. ەكىنشى جاعىنان، شامادان تىس تاۋەلدىلىك تاۋەكەلى، ۇلتتىق شەشىم قابىلداۋداعى قىسىم جانە بولاشاق ۇرپاقتىڭ موينىنا تۇسەتىن تاريفتىك اۋىرتپالىق – ەسكەرۋسىز قالدىرۋعا بولمايتىن قاۋىپ.

كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ ماڭىزى

قازاقستان بۇعان جاۋاپ رەتىندە كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات ۇستانىپ كەلەدى. بۇل – ءبىزدىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىگىمىز. قىتايمەن دوستىق قاتىناستى ساقتاي وتىرىپ، رەسەيمەن دە، باتىس ەلدەرىمەن دە، تۇركيا، ورتالىق ازيا كورشىلەرىمەن دە تەڭ دارەجەدە ارىپتەستىكتى دامىتۋ – ەلدىڭ ستراتەگيالىق تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى.

مەملەكەت باسشىسى ق. توقاەۆ قىتايمەن «ماڭگىلىك جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى» دامىتۋعا باسا ءمان بەرەتىنىن بىرنەشە رەت ايتتى. بىراق بۇل – ۇلتتىق مۇددەنى ەلەمەي، كەز كەلگەن كەلىسىمگە كوز جۇما كەلىسۋ دەگەن ءسوز ەمەس. كەرىسىنشە، قوعام كۇتكەنى – ءاربىر ءىرى جوبانى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان سۇزگىدەن وتكىزۋ، تاۋەكەلى تىم جوعارى باستامالارعا «توقتاۋ» قويۋ.

ساباق العان ەلدەر

بۇگىنگى الەم تاجىريبەسى ساباق بەرەدى:

• شري-لانكا شامادان تىس قارىز الىپ، اقىرى ستراتەگيالىق پورتىن 99 جىلعا بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.
• تاجىكستان قارىزدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن 1158 كم² جەرىن قىتايعا بەردى.
• قىرعىزستان دا مەملەكەتتىك قارىزى ءجىو-ءنىڭ 40%-ىنا جەتىپ، نەگىزگى ينفراقۇرىلىمىن كەپىلگە قويۋ قاۋپىمەن بەتپە-بەت كەلدى.

قازاقستان مۇنداي قاقپانعا تۇسپەۋ ءۇشىن جوبالاردى تولىق اشىقتىقپەن جۇرگىزىپ، كەلىسىمشارت شارتتارىن قوعام الدىندا ءتۇسىندىرىپ، تاۋەكەلدى ءادىل ءبولىسۋى قاجەت.

ۇلتتىق سانا جانە قىراعىلىق

بابالارىمىز «جاۋ جوق دەمە – جار استىندا» دەپ بەكەر ايتپاعان. ارينە، قىتاي بىزگە اشىق جاۋ ەمەس – كەرىسىنشە، بۇگىنگى قاتىناسىمىز دوستىققا جانە ءوزارا سىيلاستىققا قۇرىلعان. بىراق الىستى بولجاۋ – اقىلدىلىقتىڭ بەلگىسى. قىتاي ينۆەستيتسياسى ءبىز ءۇشىن پايدالى بولۋى ءۇشىن ۇلتتىق مۇددە بارىنەن بيىك تۇرۋى ءتيىس.

قازاقستانعا ساياسي ساۋاتتىلىق، ەكونوميكالىق ۇقىپتىلىق جانە ىشكى بىرلىك اۋاداي قاجەت. ءبىز سىرتقى كاپيتالدى قابىلداي وتىرىپ، ءوز نارىعىمىزدى، ستراتەگيالىق اكتيۆتەرىمىزدى، كادرلىق الەۋەتىمىزدى قورعاۋىمىز كەرەك. سوندا عانا كوپۆەكتورلى ساياسات – ەلباسى باستاعان بەيبىت دامۋ باعىتى – شىنايى جەمىسىن بەرەدى.

ەڭ باستىسى: كەز كەلگەن ينۆەستيتسيا، كەز كەلگەن سەرىكتەستىك ۇلتتىق ەگەمەندىككە قاۋىپ توندىرمەۋى ءتيىس. قىتايمەن دە، باسقا ەلدەرمەن دە اشىق، ءادىل، تەڭ سەرىكتەستىك ورناتۋ – ءبىزدىڭ باستى ميسسيامىز.

قۋات قايرانباەۆ

Abai.kz