سەيىت كەنجەاحمەتۇلى. حالىق ءۇشىن شام قىلعان جۇرەك مايىن
- الاش ارىستارى احمەت مەن مىرجاقىپ تۋعان ولكەدە ءوسىپ، ءوندىڭىز، بۇل ادامدار تۋرالى بالا جاستان ەستىپ، بىلگەن شىعارسىز؟
- مەن بۇل ەسىمدەردى تىم ەرتە ەستىدىم. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى احمەتتى، ءاليحاندى، مىرجاقىپتى بولمەي ايتاتىن. سودان ءبىز ويلايتىن ەدىك، بۇلار ءبىزدىڭ كەشەگى سوعىسقا كەتكەن اتالارىمىز شىعار دەپ. مەنىڭ تۋعان جەرىمنەن مىرجاقىپتىڭ اۋىلى 25 شاقىرىم عانا...
ەسەيە كەلە الگى ادامداردىڭ اتىن ەشكىم ايتپايتىن بولدى. ءار شاڭىراقتا ساقتالاتىن ءتور شەجىرەمىز بولاتىن. بەرتىڭدە مىرجاقىپتىڭ اتىن سودان دا سىزىپ تاستادى.
ول تۇستا ارىستاردىڭ اتىن اۋىزعا الۋعا ەل قاتتى قورىقتى. ءبىز ونىنشى كلاسقا كەلگەن 1957 جىلدارى مۇلدە ايتىلمايتىن بولدى. مەن ون جىلدىقتى تامامداعان سوڭ ءوزىم وقىعان تورعايداعى ورتا مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ ورنالاستىم.
وسى مەكتەپتىڭ ىرگەتاسىن العاش قالاعان ىبىراي التىنسارين اتاڭ. ىبىرايدىڭ كۇللى ارقا وڭىرىنەن تالعاپ، تاڭداپ تورعايدا مەكتەپ اشۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. مۇندا مەكتەپ ىسىنە كومەكتەسەتىن، جاڭاشىل ادامدار بولدى. ولار - شاقشاق جانىبەكتىڭ تۇقىمدارى ەدى. ال، ىبىراي وسى كىسىلەرگە جيەن بولاتىن. ءبىر قىزىعى العاشىندا وسى مەكتەپ زاماناۋي سۇرانىسقا بايلانىستى ورىسشا وقىتقان. تۇڭعىش بىتىرگەن 14 بالانىڭ اتى-ءجونى بەلگىلى. ارتىنان وسى مەكتەپتە احمەت، مىرجاقىپ، ءالىبي جانگەلديندەر وقىپتى.
- الاش ارىستارى احمەت مەن مىرجاقىپ تۋعان ولكەدە ءوسىپ، ءوندىڭىز، بۇل ادامدار تۋرالى بالا جاستان ەستىپ، بىلگەن شىعارسىز؟
- مەن بۇل ەسىمدەردى تىم ەرتە ەستىدىم. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى احمەتتى، ءاليحاندى، مىرجاقىپتى بولمەي ايتاتىن. سودان ءبىز ويلايتىن ەدىك، بۇلار ءبىزدىڭ كەشەگى سوعىسقا كەتكەن اتالارىمىز شىعار دەپ. مەنىڭ تۋعان جەرىمنەن مىرجاقىپتىڭ اۋىلى 25 شاقىرىم عانا...
ەسەيە كەلە الگى ادامداردىڭ اتىن ەشكىم ايتپايتىن بولدى. ءار شاڭىراقتا ساقتالاتىن ءتور شەجىرەمىز بولاتىن. بەرتىڭدە مىرجاقىپتىڭ اتىن سودان دا سىزىپ تاستادى.
ول تۇستا ارىستاردىڭ اتىن اۋىزعا الۋعا ەل قاتتى قورىقتى. ءبىز ونىنشى كلاسقا كەلگەن 1957 جىلدارى مۇلدە ايتىلمايتىن بولدى. مەن ون جىلدىقتى تامامداعان سوڭ ءوزىم وقىعان تورعايداعى ورتا مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ ورنالاستىم.
وسى مەكتەپتىڭ ىرگەتاسىن العاش قالاعان ىبىراي التىنسارين اتاڭ. ىبىرايدىڭ كۇللى ارقا وڭىرىنەن تالعاپ، تاڭداپ تورعايدا مەكتەپ اشۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. مۇندا مەكتەپ ىسىنە كومەكتەسەتىن، جاڭاشىل ادامدار بولدى. ولار - شاقشاق جانىبەكتىڭ تۇقىمدارى ەدى. ال، ىبىراي وسى كىسىلەرگە جيەن بولاتىن. ءبىر قىزىعى العاشىندا وسى مەكتەپ زاماناۋي سۇرانىسقا بايلانىستى ورىسشا وقىتقان. تۇڭعىش بىتىرگەن 14 بالانىڭ اتى-ءجونى بەلگىلى. ارتىنان وسى مەكتەپتە احمەت، مىرجاقىپ، ءالىبي جانگەلديندەر وقىپتى.
ۇستازدىقتىڭ سىرتىندا اۋداندىق كوركەم ونەرپازدار ۇيىرمەسىنە ارالاس-تىم جانە تەاتردىڭ رەجيسسەرى بولدىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اۋىل اراسىنا ەرتە تانىلدىم. ەلدىڭ قازاقي تانىمى، ويلاۋ جۇيەسى بۇزىلماعان زامان ەدى-اۋ. اسىرەسە كونەنىڭ كوزىندەي ەستى قاريالارعا ۇيىرسەك بولدىم. ولار ماعان ىشكى سىرلارىن ايتىپ، شەرىن تارقاتاتىن. ءبىر جاعىنان حالىقتىڭ باسىنان وتكەن ادىلەتسىز وقيعالاردى بىلە ءجۇرسىن دەيتىن شىعار.
اۋىلدا عاني دەگەن مولدا بولدى. ءوزى بانكتىڭ كۇزەتشىسى ەدى. كۇزەتشى دەگەن اتى عانا، قولىندا قاۋقار كورسەتەر تاياعى دا جوق. بانكتىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا ۇستەل سياقتى ۇزىن الاسا ورىندىق بار. سونىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ، عاينەكەڭ نامازىن وقيدى. بۇل 1961 جىلى بولاتىن.
وسى كىسى ءبىر كۇنى مەنى شاقىرىپ الىپ: «ءجۇر مۋزەيگە بارايىق» دەدى. مۋزەي امانكەلدى يمانوۆتىڭ بۇرىنعى شتاب ۇيىندە ورنالاسقان، امانكەلدىنىڭ مەمۋارلىق مۋزەيى-ءتىن. كەلدىك. ءبىر سۋرەتتى كورسەتتى. سۋرەتكە قاراسام، ادام شوشيتىن ءۇش توبەت بەينەلەنىپتى. اياقتارىن ءجۇن باسىپ كەتكەن، جۇلىپ جەپ قويارداي ارسىلداپ تۇر. ايدىك شىنجىرمەن بايلاپ قويىپتى. شىنجىردىڭ ءبىر ۇشى ورىس گەنەرالدىڭ قولىندا تۇر. بۇل گەنەرال اقتىڭ وفيتسەرى كولچاك ەكەن.
قۇدىرەت-اۋ، الگى ءۇش توبەتتىڭ باسى كادۋىلگى ادام. اقساقال ايتتى: «بالا، ەسىڭدە بولسىن، مىنا «ءۇش باسقا» جاقسىلاپ قاراپ ال. بۇلار يت ەمەس، قازاقتىڭ ناعىز ۇلىلارى وسىلار. مىناۋ تۇرعان شاشى تاقىرلاۋ، جانارى وتكىر، قىران قاباقتى ادام - ءاليحان بوكەيحانوۆ. ورتاداعى كوزىلدىرىگى بارى - احمەت بايتۇرسىنوۆ. ال، مىنا شەتىندە تۇرعان ءوزىڭنىڭ تۋىسىڭ - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ» - دەدى.
- مىرجاقىپ سىزگە جاقىن جاماعايىن با؟
- ءبىر اتادان تارايمىز، ول كىسى «ماديار»، مەنىڭ رۋىم «جىلقىايدار». اتا قونىسىمىز ىرگەلەس، ءبارىمىز اناۋىڭ كىم، مىناۋىڭ كىم دەمەيتىن ءبىر ەلدىڭ جاماعايىندارىمىز.
اتامىزدىڭ اتىن ايتۋعا تىيىم سالىنعان زاماندا ول كىسىنى تۋىسىم دەپ اشىق ايتۋدىڭ ءوزى كوزسىز ەرلىككە پارا-پار ەدى-اۋ. بىرەن-ساران بولسا دا ونداي ادامدار بولدى.
اۋىلىمىزدا قاپيات دەگەن اعايىنىمىز بار ەدى، ءبىر كۇنى سول ۇيگە باردىم. كوپ سۋرەتتەردى قاراپ وتىرىپ، شاعىن سۋرەتكە كوزىم ءتۇسىپ، «بۇل كىمدىكى» دەپ سۇرادىم. «مىرجاقىپتىكى» دەيدى. ياپىرماۋ، بۇنى اشىق ۇستاپ وتىرعانىڭىز قالاي، دەسەم، الگى اعايىنىم: «نەمەنە، تۋىسىمنىڭ سۋرەتىن ساقتاۋعا بولماي ما؟» دەسىن. جاتا جابىسىپ سۋرەتتى سۇرادىم. مەن بۇنى ەسەلەپ الايىن. ءتۇپ نۇسقاسىن وزىڭە قايتارام، دەدىم. قايتاردىم دا...
جوعارىداعى وقيعادان كەيىن الاش ارىستارىنا قاتىستى دۇنيەلەرگە اسا نازار اۋدارىپ، سۋرەتتەرىن، وسىلارعا قاتىسى بار قاعازداردى جاسىرىن جيناستىرا باستادىم. ءارى قولايلى تاعى ءبىر مۇمكىندىك تۋدى.
- ول قانداي مۇمكىندىك؟
- 1961 جىلدىڭ كۇزىندە امانكەلدى يمانوۆتىڭ مەمۋارلىق مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى، اتاقتى اقىن نۇرحان احمەتبەكوۆ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جۇمىستان بوساپ ورنىنا مەن ديرەكتور بولىپ باردىم. وسى مۋزەيدىڭ قورىندا تورعاي ءوڭىرىنىڭ تاريحىنا قاتىستى دۇنيەلەر كوپ بولدى. الاش ارىستارىنا قاتىستى سۋرەتتەردى تاۋىپ الدىم. ونى كەيىن ايتام...
وسى مۋزەي 1963 جىلى جابىلدى. مۋزەيدى جابۋ ءۇشىن قوستانايدان پاۆليۆسكي دەگەن ورىس كەلدى. انانى-مىنانى كورىپ، كەرەكسىز قاعاز، دۇنيەلەردى تىزىمدەپ ورتەيتىن بولدى. سونىڭ ىشىندە 1947 جىلى ءا.قاستەەۆ سالىپ، قازاقستاننىڭ ءسوۆمينى بەكىتكەن امانكەلدىنىڭ سۋرەتى كەتەتىن بولدى. قاتەلەسپەسەم 10 مىڭ رۋبلگە باعالانعان ەدى. «ويباي-اۋ بۇل سۋرەتتىڭ تاريحي ماڭىزى وتە زور دۇنيە ەدى»، دەسەم الگى ورىس تىڭدامايدى. قاستەەۆ امانكەلدى باتىردى كورمەگەن ادام، تەك بىلەتىن ادامداردىڭ اۋىزشا ايتۋىمەن سالعان. سويتە تۇرا، اينا-قاتەسىز ءدال بەينەلەگەن.
ەندى نە ىستەيىن. ويلاپ كورسەم، مۋزەيدىڭ كىلتى وزىمدە، نەگە ۇرلاپ الىپ تىعىپ تاستامايمىن. قالاي دەسەك تە ونەر تۋىندىسى عوي. سودان اۋدان مادەنيەتىن باسقارىپ وتىرعان سامەن دەگەن جىگىتكە باردىم. بەتتى ازامات ەدى. «ساكە، وسىلاي دا، وسىلاي ۇرلىق ىستەيىن دەپ تۇرمىن»، دەدىم. ول كىسى: «ىستە، بىراق ماعان اقىلداسقان جوقسىڭ» دەدى.
قوستانايلىق ورىستى ۇيىمە اپارىپ جاتقىزىپ، ۇيىقتاعان سوڭ جالعىز ءوزىم جورىققا اتتاندىم. الدىندا عانا مۋزەيگە ۇرى-قارى كىرىپ كەتپەسىن دەپ اينالاسىن بيىك دۋالمەن قورشاتىپ، قاقپاسىن ءۇش مەترلىك قاراعاي تاقتايمەن قيۋلاستىرىپ، تانكپەن يتەرسە دە قيرامايتىن توپسا ورناتىپ، قۇلىپ سالعىزىپ ەدىم. ەندى كەلىپ قورلىقتى وسىدان كورەيىن. جاس كەزىم ەمەس پە، قاقپاعا ارقان سالىپ ورمەلەپ شىعىپ، ىشكە كىردىم. سۋرەتتى الىپ شىعىپ، ۇيگە اكەلىپ تىعىپ تاستادىم.
- بۇل سۋرەت ارتىنان ءبىر كادەگە جارادى ما؟
- 1970 جىلى تورعاي وبلىسى اشىلىپ، 1972 جىلى الدا بولاتىن امانكەلدىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا دايىندىق باستالدى. قايتادان مۋزەي اشاتىن بولدىق. وزبەكالى جانىبەكوۆ وبكومنىڭ حاتشىسى ەدى. وسى كىسىگە بارىپ وتكەندەگى «ۇرلىعىمنىڭ» ءمانىسىن ايتىپ بەردىم. مارقۇم وتە شەشىمتال ەدى، «قايدا، ول سۋرەت ءجۇر كەتتىك» دەدى. ۇيگە كەلدىك، كوردىك. سۋرەتتى الاتىن بولدى. جانە مەنىڭ ءوز قولىممەن جاساعان بالالارىمنىڭ بەسىگىن «مۋزەيگە قويامىن» دەپ قوسا سۇرادى. سول بەسىك پەن سۋرەت كۇنى بۇگىن ارقالىق قالاسىنداعى دالا مۋزەيىندە تۇر.
- سول كەزدە ەل اراسىندا جاسىرىن بولسا دا ارىستاردى ىزدەۋشىلەر بولدى ما؟
- مەن 1966 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قوستانايعا وبلىستىق گازەتكە قىزمەتكە اۋىستىم. قالا ماڭىندا قوناي دەگەن اۋىل بار ەكەن. وندا ەرتەدە، اشتىق جىلدارى اۋىپ كەلگەن تورعايلىقتار تۇرادى ەكەن. ءبارى مەنىڭ تۋىستارىم - «جىلقىايدارلار». ارالاسىپ مارە-سارە بولدىق.
ءبىر كۇنى ۇيىمە جاڭاعى اۋىلدا تۇراتىن شالاباي دەگەن كىسى كەلدى. قاسىندا ايەلى بار. اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ: «سەيىت، ءبىز ساعان ادەيى وڭاشا كەلدىك» - دەدى. «زاماننىڭ قيىن ەكەنىن بىلەمىز، قاراعىم، ءبىز ەشكىمگە ايتپايمىز، سەندە مىرجاقىپتىڭ سۋرەتى بار ەكەن، سونى ءبىر كورەيىك، دەپ كەلدىك» دەدى. «سىزدەر مىرجاقىپتىڭ كىمى بولاسىزدار؟». ايەل ادام: «اينالايىن! مەن مىرجاقىپتىڭ جاقىن قارىنداسىمىن. ول كىسى ۇستالعاندا سەگىز جاستا ەدىم، ارتىنا قايىرىلىپ قاراعانى، كيگەن كيىمى، ءجۇرىسى، تۇرىسى، ءدال قازىرگىدەي كوز الدىمدا تۇر»، - دەپ جىلادى.
مەن ايتتىم: «جارايدى، كورسەتەيىن. ول كىسى جيىرما ادامنىڭ ورتاسىندا تۇر. تانىمايتىن شىعارسىزدار» دەدىم. كورسەتتىم. كوپ ادامنىڭ اراسىندا تۇرعان اعاسىن دەرەۋ تانىدى. «اينالايىن-اي، اعاكەم-اي سۋرەتىڭدى كورۋگە زار بولدىم-اۋ» دەپ، كوكىرەگىنە باسىپ ەڭىرەدى-اي كەلىپ. «مەن بۇل سۋرەتتى سۇرامايمىن. بىراق، كەلىپ كورىپ تۇرايىن، ءتۇبى كورەسىڭ سەيىت، وسى كىسىلەر اقتالادى. سەن مۇنى تەگىن ساقتاپ وتىرعان جوقسىڭ. كەرەكسىز سۋرەت بولسا لاقتىرىپ جىبەرمەيسىڭ بە؟» دەدى. وسى كىسى اقىرى اعاسىنىڭ اقتالعانىن كورىپ بارىپ دۇنيەدەن ءوتتى.
- بۇل سۋرەت ءسىزدىڭ قولىڭىزعا قايدان ءتۇسىپ ءجۇر؟
- بۇل سۋرەتتىڭ تاريحى قىزىق. 1918 جىلدىڭ جازىندا احمەت، مىرجاقىپ، رايىمجان مارسەكوۆ، سادىق امانجولوۆ تاعى ءبىر ادام بار بەس كىسىلىك دەلەگاتسيا قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنا بارعان. سونداعى قازاقتارمەن كەزىككەن. ۇرىمجىگە بارىپ شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ باستىعى يان زىن شىننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، جاڭادان قۇرىلعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ اتىنان كەلىسىم جاساۋعا ارەكەتتەر جاساعان. سول ساپارلارىندا شاۋەشەك قالاسىندا سۋرەتكە ءتۇسىپتى. ىشىندە ءانشى اسەت نايمانباەۆ تا بار.
مۋزەيدىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەنىمدە بۇرىش-بۇرىشتا جينالىپ قالعان، ەشكىمگە كەرەكسىز نەشە ءتۇرلى زاتتار بولدى. اراب ەمىلەسىمەن تەكسى جازىلعان سۋرەتتەر بار ەدى. ءتۇبى كەرەك بولادى-اۋ دەگەندەرىن تىققىشتاپ ساقتاپ ءجۇردىم. ىشىندە باياعىداعى ءوزىم كورگەن «ءۇش توبەتتىڭ» سۋرەتىنە دەيىن بار ەدى.
بىردە قوردى اقتارىستىرىپ وتىرىپ قاق ورتاسىندا احاڭ بار، وڭ جاعىندا مىرجاقىپ، سول جاعىندا باسىنا پاپاحا كيگەن، كەۋدەسى كورىكتەي، بىتەۋ جاعالى اق كويلەك كيىپ، قايىس بەلبەۋ بۋىنعان، تۇلعاسى كوز سۇرىندىرەر، ەتجەڭدى ادام وتىرعان سۋرەت تاۋىپ الدىم. كورگەن جۇرت: «ويپىرىم-اي، مىنا احاڭنىڭ سول جاعىنداعى ادام تەگىن بولمادى، ءوزى كىم؟ - دەپ سۇرايدى». مەن: «بۇل مارسەكوۆ دەگەن» دەيمىن. ول كەزدە مارسەكوۆتى ءبىزدىڭ جاق ونشا بىلە بەرمەيتىن.
الگى ادامداردىڭ كەلىپ كورىپ جۇرگەنى وسى سۋرەت ەدى.
- بىرەۋلەر كگب-گە ايتىپ قويىپ باسىڭىز پالەگە قالعان جوق پا؟
- قوستانايدا وبلىستىق گازەتتە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. بىردە تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كىرىپ كەلە جاتىپ تومەنگى قاباتتا ەسىك كوزىندە تۇرعان ەكى-ءۇش ادامدى كوردىم. ماعان ءبارى دە تەسىلىپ قاراپ قالىپتى. ءبىر ءتۇرلى سەكەمدەندىم. سىر بىلدىرمەي جوعارى كوتەرىلىپ، كابينەتىمە كەلدىم. ازعانا ۋاقىت وتكەن سوڭ مازاسىزدانىپ قايتا اينالىپ دالاعا شىقسام، ءالى تۇر ەكەن. مەنى كورە سالىپ: «سىزدە شارۋامىز بار، توقتاڭىز!» دەدى. شوشىپ كەتتىم. بىرەۋى قالتاسىنان قۇجاتىن سۋىرىپ الدى. كگب-نىڭ قىزمەتكەرلەرى ەكەن. «ءسىز، كەنجەاحمەتوۆ بولاسىز عوي؟» «ءيا!». «كوممۋنيست ەمەسسىز بە؟». «ءدال سولاي». «اكەڭىز سوعىستا قازا تاپتى عوي؟». «سولاي بولعان».
الگىلەر مەنى ەرتىپ الدى. قوناق ۇيگە كەلدىك. اڭگىمەنى باستادى. ءسىز، وسىنداي-وسىنداي ەكەنسىز. بىراق، ءوزىڭىز تۋرالى ەشقانداي جامان پىكىر جوق. وتە ەڭبەكقور ادامسىز. كىتاپتارىڭىز شىعىپتى. ولەڭ جازاتىن كورىنەسىز. بىراق، - دەيدى: «سىزدە انتيپارتيالىق، حالىق جاۋى، قوعامعا جات ادامداردىڭ سۋرەتتەرى بار ەكەن...»
اقىر سوڭىندا وقتى كوزدەرىن كوكىرەگىمە تىرەپ تۇرىپ، سۋرەتتەردى قايدان العانىمدى سۇرادى. شىندىقتى ايتتىم. «سول سۋرەتتەردى بىزگە بەرىڭىز، قارايىق، دەدى. «بەرۋگە بولمايدى عوي،» - دەدىم. ولار ايتتى: «بىزگە بەرىڭىز، ونداي سۋرەتتى ءسىز ساقتاۋعا ءتيىس ەمەسسىز»، دەپ الىپ كەتتى.
- ونداي سۋرەتتەر سىزدە بار ەكەنىن ولار قالاي ءبىلىپتى؟
- مەن قاراپ جۇرمەي 1918 جىلى تورعايدا قۇرىلعان سوۆدەپ (كەڭەس بيلىگى) مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمىن كگب-دەن سۇراتقان ەدىم. سول سوۆدەپتىڭ مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى ءابدىراحمان قاجى ارتىنان كامپەسكەگە ءىلىنىپ، جامان اتتى بولعان ەكەن. سودان كۇدىك تۋعىزىپ العانىم. مەن تۋرالى سۇراستىرعان، تەكسەرگەن. اراب عارىپىن وقيتىنىمدى بىلگەن. اقىرى سۋرەتتەر تۋرالى بىرەۋ ايتقان.
- ارتىنان سول سۋرەتتەردى ىزدەگەن جوقسىز با؟
- ىزدەمەدىم. شىنىن ايتسام قورىقتىم. كەزىندە «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» اتتى كىتاپ جازعان، كگب-نىڭ پولكوۆنيگى سەرىك شاكىباەۆ دەگەن اعامىز بار ەدى. سوعان بارىپ اقىلداستىم. ول ايتتى: «سەيىت قاراعىم! سەن سول سۋرەتتەردەن قۇتىلعانىڭا تاۋبە ايت، ەندى ىزدەۋدى دوعار»، دەپ كەسىپ ايتتى. سودان كەيىن قويدىم.
- مارسەكوۆ، احاڭ، جاقاڭدار بىرگە تۇسكەن سۋرەت سول كۇيى كەتتى مە؟
- ونى بىرنەشە دانا ەتىپ كوبەيتىپ العان ەدىم. كوشىرمەلەرى قولىمدا قالدى. بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا ءبىر گازەت مارسەكوۆتىڭ سۋرەتى تابىلدى، دەپ ءسۇيىنشى سۇرادى. ول كىسىنىڭ سۋرەتى 40 جىل مەنىڭ قولىمدا بولدى. مارسەكوۆ تۋرالى مەندە كەرەمەت ماتەريالدار بار.
ودان باسقا مەنىڭ قولىمدا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان 100-دەي ادامنىڭ سۋرەتى بار. باسى مۇحاممەد-سالىق باباجانوۆ، بەكمۇحاممەدوۆتەردەن باستالادى. ال، 150 ادامنىڭ تولىق ومىردەرەگى بار. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ تۋعان جىلىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن اركىم ءارتۇرلى جازىپ ءجۇرمىز. وتكەن جىلى مەنىمەن اۋىلداس الماتىلىق تاعى ءبىر دوكەي جازۋشى ءاليحان تۋرالى ماقالا جازدى. تۋعان جىلى تاعى قاتە. ءاليحاننىڭ ءوز قولىمەن تولتىرعان ءومىربايانى بار ەمەس پە، وسىنى ەشكىم ەسكەرمەيدى. مەندە وسىنىڭ كوشىرمەسى بار. ال، احاڭ مەن جاقاڭ تۋرالى جيناعاندارىمنىڭ ءبىر ءوزى ەكى ۇلكەن پاپكا.
- رايىمجان مارسەكوۆ الاش كوسەمدەرىمەن ۇزەڭگىلەس جۇرگەن ۇلكەن تۇلعا ەمەس پە؟
- مارسەكوۆ ۇلكەن تۇلعا. شىعىستىڭ قازاعى. 1879 جىلى تۋعان. ومبى گيمنازياسىن ايدارحان تۇرلىباەۆ ەكەۋى ۇزدىك بىتىرگەن. 1897 جىلى پەتربورداعى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ ومبىدا ون نەشە جىل قىزمەت اتقارعان. 1912 جىلى سەمەيگە كوشىپ كەلگەن. الاشوردانىڭ ناعىز قايراتكەرى. س.سەيفۋللين «الاشتىڭ ءتىلى» دەپ اتاعان «سارىارقا» جۋرنالىن شىعارىپ تۇرعان.
سەمەيدە قۇرىلعان الاش اسكەرىنىڭ باسشىسى بولعان. 1922 جىلى ءبىر تۇندە قىتاي اسىپ كەتكەن. سوندا اعارتۋشىلىق قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇرىپ 1939 جىلى ىشىندە شاكارىم قاجىنىڭ بالاسى زيات بار ونداعان وقىمىستى قازاقتارمەن بىرگە ء(بارى دەرلىك كەڭەس ەلىنەن باس ساۋعالاپ بارعاندار) قۇربان بولعان. وسى جاقتان ارنايى تاپسىرىس بولعان دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. بۇل شىندىقتان الىس ەمەس...
وسى كىسىنىڭ جىكەن دەگەن بالاسى 1960 جىلدارى قىتايدان كەلىپ سەمەيدىڭ اقسۋات اۋدانىندا ەلەۋسىز شوپان بولىپ ءجۇرىپ بەرتىندە دۇنيەدەن ءوتىپتى.
- قولىڭىزدا احمەت ءبىرىمجانوۆ تۋرالى دەرەكتەر بار ما؟
- تورعايدا ەكى احاڭ بولعان. ءبىرى - احمەت بايتۇرسىنوۆ. ەكىنشىسى - احمەت ءبىرىمجانوۆ. ول كىسى 1870 جىلى تۋعان. 1895 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن كىشى التىن مەدالمەن بىتىرگەن. وسى مەدال قازىر الماتىداعى تۋىستارىنىڭ قولىندا. بۇل كىسى اتاقتى شاقشاق جانىبەكتىڭ ۇرپاعى. 1906 جىلدان باستاپ رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك دۋماسىنا ەكى رەت دەپۋتات بولعان ادام. 1920 جىلدىڭ ورتا شەنىندە ءتورت-بەس قازاقتى شەتەلگە وقۋعا جىبەرگەن. سونىڭ ءبىرى - ءىنىسى عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ بەرليندە مەديتسينالىق جوعارى ءبىلىم العان. 1938 جىلى اتىلىپ كەتتى.
- 1921 جىلعى تورعايدا الاپات اشتىق بولدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ حالىقتى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سەمەي وڭىرىنەن مال جيناپ، تورعايعا جاياۋ ايداپ اپاردى. وسى وقيعا جايلى نە بىلەسىز؟
- ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە تورعايدا قىلاعاي قىزىل سيىرلار بولدى. سولار-دىڭ تۇقىمى قازىر دە بار. جۇدەۋباستاۋ، تۇرقى كىشكەنە، ءسۇتى از مال. ەل ايتاتىن: «بۇلار باياعى اشتىق جىلدارى سەمەي جاقتان ايدالىپ كەلگەن مالدىڭ تۇقىمى» دەيتىن. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى 1920-21 جىلدارى تورعايدا الاپات اشتىق بولعان. اتاقتى اقىن ابىقاي ءنۇرتازيننىڭ «تاس مەشىن» دەگەن داستانى بار. ءدال وسى اشتىق تۋرالى جازىلعان.
وسى تۇستا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باس بولىپ م.دۋلاتوۆ، ق.ساتباەۆتار سەمەي وڭىرىنەن مىڭداعان مال جيناپ تورعايعا جاياۋ جالپى ايداپ كەلگەن. ەلگە تەگىن تاراتىپ بەرگەن. ەل قايتتى دەيسىز عوي، مالدى دۇرىس تاراتپادى دەپ الگىلەردىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان. ءسويتىپ ايماۋىتوۆتىڭ باسىن سوتقا ىلىكتىرىپ جىبەرگەن. مۇنى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەستىپ، بەدەلىن سالىپ قۇتقارىپ قالعان. سول سوتتا سويلەگەن جۇسىپبەكتىڭ ءسوزى بار. ول: «اشتان ءولىپ، قىرىلىپ جاتقان ەلدىڭ نەسىبەسىن جەگەنشە، انامنىڭ شۋىن جەگەنىم ارتىق ەدى» دەپ نالىعان.
- احمەت پەن مىرجاقىپ اقتالعانىن تۋعان ەلى قۋانىشپەن قابىلدادى عوي. ءسىز وسى تاريحي وقيعانىڭ ورتاسىندا بولدىڭىز ەمەس پە؟
- 1989 جىلى 4 ناۋرىزدا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اقتالعانىنا باي-لانىستى تورعايدا كەرەمەت ۇلكەن توي ءوتتى. مەن وبلىستىق جازۋشىلار ءبولىمىنىڭ باسشىسى ەدىم. ەل تايلى-تۇياعى قالماي احاڭ تۋعان اقكولگە جينالدى.
حالىق ولگەنى ءتىرىلىپ كەلگەندەي ماسايراپ اناسى ءبىر، مىناسى ءبىر ەل الدىنا شىعىپ ءسوز سويلەپ جاتتى. ءبىر زاماندا كوپتىڭ اراسىنان بىرەۋ ءسوز سۇراپ، قول كوتەردى. ءسوز بەردىك. ارينە، - دەدى الگى ادام: «احاڭ اقتالدى، قۋانىپ جاتىرمىز. وسى ەل ايتادى، احاڭنىڭ جانىندا مىرجاقىپ دەگەن كىسى بولعان دەيدى...» دەپ، ءسوز باستاپ كەلە جاتىر ەدى، اناداي جەردە وتىرعان ەكىنشى ءبىر ادام ايعايلاپ: «سەن توقتا! ول تۋرالى قازىر مەن ايتىپ بەرەم» دەپ ورتاعا ءوزى شىقتى.
بۇل ادامنىڭ جاسى سول كەزدىڭ وزىندە توقساندا ەكەن. احاڭداردىڭ تۇسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ميليتسياسى بولىپتى. بايتۇرسىنوۆ تۋرالى جاقسى پىكىر ايتتى. كوزىن كورىپتى. ءسوزىن تىڭداپتى. ءبىر زاماندا: «جاڭا عانا مىرجاقىپ تۋرالى سۇراعان كىم» دەدى. شەتتە وتىرعان جاسامىستاۋ جىگىت تۇرىپ: «مەن» دەدى. ول - دەدى، الگى قارت: «بارىپ تۇرعان جاۋىز، قانىشەر بولعان. ەگەر ول اقتالسا مەن گورباچەۆكە دەيىن ارىز جازام. ول امانكەلدىنى ولتىرگەن» دەمەسى بار ما.
رايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جاقان قوساباەۆ: «مىنە، ەندى پالە باستالدى، حالىق ەكىگە ءبولىنىپ تارتىسادى، ءسىز شىعىپ سويلەڭىز»، دەدى شاراسىزدانىپ. مەن ءدال وسىعان دايىن ەمەس ەدىم. شىقتىم. ءسوزدى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ارىستارعا ارناعان ولەڭىمەن باستادىم:
«بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، بوكەيحانوۆ،
ءبىرى - كۇن، ءبىرى - جۇلدىز، ءبىرى - ايىم،
كەشەگى قارا كۇنى وسىلار عوي،
حالىق ءۇشىن شام قىلعان جۇرەك مايىن...
اۋ، حالايىق! «الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى»، دەگەن. احمەت ايىڭ بولسا، مىرجاقىپ كۇنىڭ ەمەس پە ەدى. قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قۇربان بولعان جوق پا؟» دەپ ءجۇرىپ داۋدى ازەر باستىق.
- مىرجاقىپ اتامىزدىڭ رەسەيدەن سۇيەگىن اكەلىپ تۋعان جەرىنە قايتا جەرلەگەن وقيعانىڭ ىشىندە بولدىڭىز عوي؟
- نەگىزىنەن باستامانى قولداعان، سۇيەكتى اكەلۋگە كۇش، كولىكپەن كومەكتەسكەن سول كەزدەگى تورعاي اۋدانىنىڭ اكىمى جاقان قوساباەۆ ەدى. ول كىسى دە مارقۇم بولىپ كەتتى.
جانگەلدين اۋدانىنداعى تورعاي سوۆحوزىنىڭ ورتالىعىنان شامامەن 100 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا، سەكە وزەنىنىڭ بويىندا، قىزبەل تاۋىنىڭ سىرتىندا «بيدايىق» دەگەن سوۆحوز بولدى. وسى سوۆحوزدىڭ اتىن جاقاڭ اقتالعاننان سوڭ «مىرجاقىپ دۋلاتوۆ» دەپ وزگەرتكەن ەدى. وسىعان بايلانىستى مىرجاقىپتىڭ مۋزەيى اشىلدى. ەگىن شارۋاشىلىعى دامىعان باي سوۆحوز.
الماتىدان جاقاڭنىڭ قىزى گۇلنار اپاي كەلدى. كوپشىلىك اقىلداسىپ جاقاڭدى وسى سوۆحوزعا جەرلەۋدى ۇيعاردى. ءدال ەندى سۇيەكتى ارۋلاعانعا كىرىسكەن جوقپىن. مۇردەنى تەكەمەتكە سالىپ ارۋلاپ اتقارعانداردىڭ ءبىرى ماديار جۇماباي دەگەن كىسى ەدى. بۇل ادام جاقاڭنىڭ جاقىن تۋىسى، ءارى مىرجاقىپ ءتۇسىپ اتتاناتىن ۇلكەن شاڭىراقتىڭ يەسى بولعان ادام. 1937 جىلى حالىق جاۋى اتانىپ سوتتالىپ، كوپ جىل ايداۋدا بولىپ كەلگەن. ومىردەن كورمەگەنى جوق، ناعىز تەكتىنىڭ تۇقىمى ەدى. وسى كىسى ماعان ايتتى: «قۇدايدىڭ قۇدىرەتى-اي، مارقۇمنىڭ شاشى قاپ-قارا كۇيىندە ەشبىر داق تۇسپەپتى» دەدى.
وسىلاي جەرلەندى، ارتىنان ادەمى كەسەنە سالىندى. ونىڭ قارسى الدىندا مۋزەي بوي كوتەردى. ەكەۋى دە قازىر قاتار تۇر. بىراق وسىعان باراتىن ادام جوق. بۇرىنعى 200 شاڭىراقتان 10-15 عانا ءتۇتىن قالعان. باسقالارى كوشىپ كەتكەن. مىنە، كوردىڭىز بە، مارقۇمنىڭ مۋزەيى يەن دالادا قالىپ قويدى.
- ءۇش-ءتورت جىلدىڭ الدىندا زاماننىڭ قيىن كەزىندە جەرگە كومىلىپ ساقتالعان كىتاپتاردى تاۋىپ العانىڭىز جونىندە تەلەديداردان حابار تاراتىلدى. وقيعا قالاي بولىپ ەدى؟
- بالا كەزىمىزدە تورعاي جەرىندە وتە كەرەمەت تاقۋا، وقىمىستى ادامدار بولدى. ولار: تاشكەنت، بۇقارا، عاليا مەدىرەسەسىنەن ءبىلىم العان ادامدار بولاتىن. سونىڭ ءبىرى - اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ اكەسى ەدى. جانە وسى كىسىنىڭ عاليا مەدىرەسەسىن بىتىرگەن كۋالىگى ساقتالعان. قازىر دە بار.
ايتايىن دەگەنىم تورعايدا ارىستان-بەك دەگەن مولدا بولدى. قۋعىن-سۇرگىندى قاتتى كورىپ، كوزگە ىلىنبەۋ ءۇشىن قاراپايىم سيىرشى بولىپ ومىردەن ءوتتى. تاقۋالىعى سونشالىق جىل ون ەكى اي كۇن ارالاتىپ ورازا ۇستايتىن. وسىدان 25 جىل بۇرىن قايتىس بولدى. ولەرىندە ۇرپاقتارىنا وسيەت ايتىپتى، مەنىڭ كىتاپتارىمدى بىرەۋ سۇراسا بەرىڭدەر. ەشكىم سۇراماسا زيراتىمنىڭ باسىنا اپارىپ بىرگە كومىڭدەر، دەپ تاپسىرىپتى. سول كەزدە الىستا ءجۇرىپ مەن ەستىمەي قالدىم.
ارادا بەس جىل وتكەن سوڭ بارىپ مۇراگەرلەرىنەن كىتاپتى قازىپ الۋدى ءوتىندىم. قابىل المادى. ون جىلدان كەيىن تاعى ءبىر ايتتىم، بولمادى. ون بەس جىل وتكەن سوڭ تاعى ايتتىم، كونبەدى. سودان قويعام.
جيىرما ەكىنشى جىل دەگەندە تورعايدا ءبىر ادام قايتىس بولىپ، سوعان بارىپ جۇرگەندە مولدانىڭ تۋىستارىمەن جولىعىپ قالدىم. كوزى قاراقتى ادامدار بولاتىن. سودان ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى كىتاپتى قازىپ الاتىن بولدىق. مولدانىڭ قىزى بار ەكەن. ول كەلىسىمىن بەردى. قازدىق. بۇرىن شايدىڭ قورابىنا سالىپ رەتسىز كومە سالعان ەكەن. كوبى ءشىرىپ كەتىپتى. سونىڭ وزىندە وقۋعا جارايتىن وتىزداي كىتاپ شىقتى.
- قانداي كىتاپتار بار ەكەن؟
- باسقاسىن ايتپاعاندا اراب فيلوسو-فياسىنىڭ ءۇش تومدىعى. ءار قايسىسى مىڭ بەتتىك، اراب گرامماتيكاسىنىڭ بىرنەشە تومى شىقتى. باسقاسى ءدىني كىتاپتار. قولدانۋعا جارامسىزدارىن قايتا كومىپ كەتتىك.
قولىما تۇسكەنىن وتىرار كىتاپ-حاناسىنا الىپ كەلدىم. بىراق، كىتاپ بەتتەرىن قوزعاماي وقىساڭ تۇرادى، قول تيگىزسەڭ ۇگىتىلىپ ءتۇسىپ قالادى. كۇن كوزىنە شىققان سوڭ ءسويتىپ كەتتى. وڭدەپ، جوندەيسىزدەر مە، دەپ قولىمدا قالعانىن ۇلتتىق اكەدەميالىق كىتاپحاناعا الىپ باردىم. ولار جوندەي المايدى ەكەن، ءارى ساقتاۋعا دا مۇمكىندىگى جوق. ويتكەنى، بۇل كىتاپتاردىڭ اۋرۋى باسقا كىتاپتارعا جۇعۋى مۇمكىن.
- كىتاپتار قازىر قايدا؟
- ۇيىمدە ساقتاپ وتىرمىن.
- بۇل كىتاپتارمەن تانىسقان عالىمدار بولدى ما؟
- ەگيپەتتەن وقۋ بىتىرگەن قادىر دەگەن جىگىت مەنىمەن بىرگە جۇمىس ىستەدى. وقىپ، زەرتتەپ ءجۇر ەدى، ول بالا دا قايتىس بولىپ كەتتى. كىتاپتار مىسىردا، يراندا باسىلعان ەكەن. جانە كىتاپتىڭ يەسى ارىستانبەك مولدا ءوزى وقىپ، تۇسىنا بەلگىلەر قويىپ وتىرىپتى. ءبىر قۇراننىڭ ىشىنەن مولدانىڭ سيا قارىنداشى شىقتى. مەندە ساقتاۋلى تۇر.
اڭگىمەلەسكەن بەكەن قايراتۇلى
«namys.kz» سايتى
