توقتار اۋباكىروۆ: «قازاق باسىن كوتەرسە، ونى توقتاتۋ قيىن بولادى»
وتكەن سەنبى كۇنى «ازات» پارتياسى الماتىدا «جاڭا قازاقستان -2020» اتتى دەموكراتيالىق فورۋم وتكىزدى. وسى فورۋمعا استانادان ارنايى كەلگەن توقتار اۋباكىروۆ باتىرعا ءتان ءسوزىن ايتىپ، بۇگىنگى بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا ءوز پىكىرىن اشىق بىلدىرگەن ەدى. ءبىز دە فورۋم سوڭىندا ءوز تاراپىمىزدان باتىرعا بىرەر ساۋال قويعان ەدىك.
ەسكەرتە كەتەيىك، بۇل سۇحبات مەرزىمىنەن بۇرىن، پرەزيدەنتتىك سايلاۋ جاريالانباي تۇرىپ بولعان ەدى.
- توقتار اعا، ءسىز ەلدىڭ ادال ازاماتى رەتىندە قازاقستانداعى قازىرگى جاعدايدى قالاي باعالايسىز؟
- ەجەلگى زاماننان بەرگى وسى مەملەكەتتىڭ يەسى - قازاق حالقىنا قاتىستى «مومىن»، «جۋاس» دەگەن تەڭەۋ ءبىزدىڭ قوناقجاي، اۋزىنداعى اسىن وزگەگە ءبولىپ بەرەتىن جومارتتىعىنا عانا قاتىستى ايتىلعان دەپ سانايمىن. ەن-بايتاق دالامىزعا كوز تىككەن باسقىنشىلاردىڭ «قازاق حالقى جۋاس، نە ىستەسەڭ دە، كونە بەرەدى» دەپ لەپىرگەن، ۇستەم ارەكەتتەرىنىڭ سوڭى نە بولعانى تاريحتان بەلگىلى. تۇقىرتىپ، وزىنە قۇل ەتەمىز دەگەن نيەتتەرى كۇل-تالقان بولدى ەمەس پە؟ شاپقىنشى جاۋدىڭ جۇرناعى اتامەكەنىمىزدە قالدى ما؟ جوق! دەمەك، «مومىن» اتانعان حالىق ەشكىمدى باسىندىرمادى.
وتكەن سەنبى كۇنى «ازات» پارتياسى الماتىدا «جاڭا قازاقستان -2020» اتتى دەموكراتيالىق فورۋم وتكىزدى. وسى فورۋمعا استانادان ارنايى كەلگەن توقتار اۋباكىروۆ باتىرعا ءتان ءسوزىن ايتىپ، بۇگىنگى بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا ءوز پىكىرىن اشىق بىلدىرگەن ەدى. ءبىز دە فورۋم سوڭىندا ءوز تاراپىمىزدان باتىرعا بىرەر ساۋال قويعان ەدىك.
ەسكەرتە كەتەيىك، بۇل سۇحبات مەرزىمىنەن بۇرىن، پرەزيدەنتتىك سايلاۋ جاريالانباي تۇرىپ بولعان ەدى.
- توقتار اعا، ءسىز ەلدىڭ ادال ازاماتى رەتىندە قازاقستانداعى قازىرگى جاعدايدى قالاي باعالايسىز؟
- ەجەلگى زاماننان بەرگى وسى مەملەكەتتىڭ يەسى - قازاق حالقىنا قاتىستى «مومىن»، «جۋاس» دەگەن تەڭەۋ ءبىزدىڭ قوناقجاي، اۋزىنداعى اسىن وزگەگە ءبولىپ بەرەتىن جومارتتىعىنا عانا قاتىستى ايتىلعان دەپ سانايمىن. ەن-بايتاق دالامىزعا كوز تىككەن باسقىنشىلاردىڭ «قازاق حالقى جۋاس، نە ىستەسەڭ دە، كونە بەرەدى» دەپ لەپىرگەن، ۇستەم ارەكەتتەرىنىڭ سوڭى نە بولعانى تاريحتان بەلگىلى. تۇقىرتىپ، وزىنە قۇل ەتەمىز دەگەن نيەتتەرى كۇل-تالقان بولدى ەمەس پە؟ شاپقىنشى جاۋدىڭ جۇرناعى اتامەكەنىمىزدە قالدى ما؟ جوق! دەمەك، «مومىن» اتانعان حالىق ەشكىمدى باسىندىرمادى.
ال بۇگىنگى كۇنى وسى قازاقتىڭ ەركىندىگىن كەم كورۋشىلەر حاندىق مەملەكەت قۇرىپ، حان سايلاۋعا ۇمتىلۋدا. مەملەكەتتى باسقارۋ مەرزىمى اۋەلدە ءتورت جىل ەدى، ودان بەس جىلعا ۇزارتىلدى، كەيىن جەتى جىلعا، ەندى كەلىپ، ون جىلعا ۇزارتۋعا باستاما كوتەرگەن جارامساقتار تابىلدى. ودان دا ولە-ولگەنشە باسقارسىن دەپ نەگە بەكىتپەدى ەكەن؟! مىنە، بۇگىنگى قازاقتىڭ جاعدايى قالاي دەسەڭىز، بەرەر جاۋابىم - بيلىكتى ءبىر ۋىستا ۇستاۋعا ۇمتىلعان جاندايشاپ «باستاماشى» توپتىڭ اسىرەپىسىقتىعىن بارشا حالىقتىڭ پىكىرى دەپ قابىلداماۋ كەرەك.
- وسىنداي جاعدايدا ەلگە جانى اشيتىن ءسىز سياقتى ازاماتتار نە ىستەۋلەرى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- اينالايىن قازاعىم نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءوزى كەڭىنەن ويلانۋعا ءتيىس. وسىنداي قيىن كەزەڭدە، ءبىر جاعىنان قىمباتشىلىق قىسىپ جاتقاندا، اۋىلىندا ءسۇت پەن ناننان باسقا ازىعى جوق قازاقتىڭ ويلانار شاعى تۋدى. ءتىپتى، كورشى قىتايعا راقمەت دەگىڭ كەلەدى ەكەن - ارزان تاۋارىمەن اۋىلداعى قازاقتى كيىندىرىپ جاتىر. قوراسىنداعى قويى مەن سيىرىن ءبىر كيەر كيىمگە ايىرباستاپ، مالىنىڭ دا باسىن قۇراي الماي وتىر. بىراق كورشىلەردىڭ وسى ارزانقول تاۋارىمەن ەلدىڭ ساناسىن دا جاۋلاپ وتىرعانىن ءتۇسىنىپ وتىرعان بيلىك قايسى؟ قايران قازاق قاشانعى توزە بەرەر دەيسىز، «ءبىز اڭساعان تاۋەلسىزدىك، ەگەمەن قازاقستان مەملەكەتى قايدا!؟» - دەپ، ءبىر ساتتە اشىنباس ءۇشىن، بيلىك ەلگە بەت بۇرۋعا ءتيىس.
- «حالىقتىڭ قارنى توق، سوندىقتان ول بۇگىنگى بيلىككە قارسى شىقپايدى» دەگەن ءسوز بار. ءسىز ەل ىشىندە ءجۇرسىز عوي، قازاق توق پا؟
- ەگەر قازاقتىڭ قارنى توق بولسا، وندا باسقا دا قوعامدىق ماسەلەگە ارالاسىپ، ساياساتپەن اينالىسار ەدى عوي. بۇگىنگى قازاق ءوزىنىڭ كۇيبەڭ تىرلىگىنەن ارى اسا الماۋدا. ەرتەڭگى كۇنكورىسىم، تۇرمىس-جاعدايىم قالاي بولماق، مالىما جەم-ءشوپتى قالاي جەتكىزەم دەپ، ءوز-ءوزىمەن اۋرە. «قىرسىق قىرىق اعايىندى» دەمەكشى، تابيعات انا دا قازاقتى اياماي تۇر. اپتاپ ىستىقتا ەككەن ەگىنى مەن ءشوبى ورتەنىپ، كوكتەم شىقسا، سۋ اپاتىنا ۇشىراپ، قىس تۇسسە، قاقاعان اياز قىسىپ، سىناققا الۋدا. بۇگىنگى قازاق كۇندەلىكتى قۋ تىرلىكتىڭ قام-قارەكەتىنەن اسا المايدى.
ال ەل ءىشىن ارالاپ جۇرگەنىمدە: «كونستيتۋتسيا دەگەن نە ءوزى؟» - دەپ سۇراعان قازاقتى دا كوردىم. «ول - اتا زاڭ» دەپ جاۋاپ بەرسەم، «سول اتا زاڭ بۇگىن بىلاي، ەرتەڭ باسقاداي ەتىپ، وزگەرتىپ جازا بەرەتىن قامباشىنىڭ كىرىس-شىعىس كىتاپشاسى بولىپ كەتتى عوي؟!» دەگەن قازاققا جاۋاپ تابا المادىم.
شىنىندا دا، مەملەكەتتىڭ باستى قۇجاتى نەشە ۇرپاققا ارنالىپ جازىلىپ، وزگەرىسكە، بۇرمالاۋعا ۇشىرامايتىن، بۇزىلمايتىن زاڭ بولۋى كەرەك ەدى عوي. ءبىر ادامنىڭ بيلىگىنە ارناپ جازىلعان زاڭ ەندى سول ءبىر ادامنىڭ جەكە بيلىگى ءۇشىن جىلدا بۇرمالانۋى كوپ قازاققا تۇسىنىكسىز.
- ءيا، «قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانى جانىما باتادى» دەمەكشى، حالىق مەملەكەتتى باسقارۋدان تىس قالدى عوي. ماسەلەن، نازارباەۆ سايلاۋسىز تاعى دا ون جىلعا بيلىگىن سوزسا، ءسىز نە ىستەيسىز، كونەسىز بە؟
- مەنىڭشە، بۇگىنگى كۇنى بار ماسەلەنىڭ ماڭىزى دا وسى بولسا كەرەك. مەن ساياساتقا ارالاسىپ جۇرگەن جيىرما جىلدىڭ ىشىندە حالىق كوتەرىلىپ، قان توگىلىپ كەتپەسە ەكەن دەپ الاڭداۋمەن ءجۇرمىن. وسى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ، ءتۇبىن تەرەڭنەن ويلامايتىن بۇگىنگى بيلىك ءوز حالقىنا جانىشىماستىق تانىتىپ وتىر. ءتىپتى وسىنداي جاعدايعا حالىقتى وزدەرى يتەرمەلەپ جاتقان سياقتى. قازاق دەگەن حالىق شىدامدى، ءتوزىمدى دەپ، باسىنا بەرۋدىڭ دە شەگى بار ەمەس پە؟ قازاق باسىن كوتەرسە، الاپات داۋىلداي جويقىن مىنەزى بار ەكەنىن ۇمىتپاعان ابزال. ال سول داۋىلدىڭ ەكپىنى جىلدام باسىلا قويادى دەسەك، قاتتى قاتەلەسەمىز. توقتاتۋ قيىن بولادى. سوندىقتان بيلىكتىڭ ءالى دە ويلانۋعا ۋاقىتى بار.
- ال جاسى جەتپىستەن اسقان ادامعا بالاما تاپپاي، رەفەرەندۋمدى قولداعان قازاقتارعا نە ايتاسىز؟
- ونداي باستاما كوتەرىپ، بالاما جوق دەگەن ءسوزدى ايتىپ جۇرگەن قازاق حالقى ەمەس، بيلىكتىڭ ماڭىندا جۇرگەن ءبىر توپ جارامساقتار عانا. وزدەرىنىڭ قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن كەرەك بولعان سوڭ، وسىنداي وعاش باستامانى كوتەردى. بۇل - ءبىر ادامنىڭ بيلىگىن پايدالانىپ، ەل بايلىعىن يەمدەنىپ جۇرگەندەردىڭ ءتىرلىگى. قىزمەتىمنەن، بايلىعىمنان ايىرىلماسام ەكەن، قالاي ساقتاپ قالسام ەكەن دەگەن جانتالاس ارەكەتتىڭ كورىنىسى. ال پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن تاعى دا ون جىلعا سوزۋ - سول توپتىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قاجەتتى كەپىلدىك.
- دەگەنمەن ءدال قازىر سالعىرت، بويكۇيەز، جىگەرسىز جۇرگەن قازاق ءۇشىن كەزىندەگى الاش ارىستارى سياقتى جانپيدالىق جاساۋعا بولادى دەپ ويلايسىز با؟
- ەل ىشىندە ادىلەتسىزدىك پەن زاڭسىزدىققا قانى قايناعان ازاماتتار كوپ. كەڭ دالانىڭ ەركىندىگىن سەزىنىپ وسكەن قازاقتىڭ قانى تازا، ويى ازات. بىراق ەرتەڭگى بولاشاقتى ويلاۋ ءۇشىن، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا جاعداي جاساۋ ءۇشىن، جانپيدالىق ارەكەتكە بارماۋ كەرەك.
دەموكراتيالىق فورۋمعا ەلدەن كەلگەن ازاماتتاردىڭ اراسىندا: «قورقا-قورقا قويان بولدىق، ەلدى كوتەرمەيمىز بە؟!» - دەيتىندەردى كوردىم. الايدا بيلىكتىڭ بيشىگى بار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قولىنداعى ۇستەمدىكتەن ايىرىلماۋ ءۇشىن، بەيبىت حالىققا قارسى زەڭبىرەكتى دە پايدالانۋدان تايىنبايدى. كەزىندە الاشتىڭ اردا ازاماتتارى سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولدى، قانشا اسىلدارىمىزدان ايىرىلدىق. بەتى اۋلاق، ونداي جاعداي تۋسا، التىن جىگىتتەرىمىزدىڭ باسى كەتەدى. ەل باسىن كوتەرسە، سىرتتان باقىلاپ قاراپ تۇرمايمىز عوي، سول ساتتە بيلىك ەشكىمدى ايامايتىنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. بيلىككە ۋاقىت بەرىپ، قانداي دا ءبىر ساياسي شەشىم شىعارار كەزدە، قازاقپەن ساناسۋىن تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. ويانعان قازاقتىڭ قاھارىنان بيلىك اياعىن تارتارى انىق.
باقىتگۇل ماكىمباي،
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 04 (87) 02 اقپان 2011 جىل.
