باۋىرجان ەردەمبەكوۆ. ...مولاسىنداي باقسىنىڭ تۇرعان وقشاۋ
(جاناق اقىن مەن اباي)
ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىمەن قاتار، سوزگە دە تاۋەلسىزدىك ءتيىپ، قالام ۇستاۋعا قاۋقارى باردىڭ ءبارى نە جازسام، كىمدى جازسام دەسە دە ىشتەگى شەرىن تارقاتىپ، بىرازعا شاۋىپ، وكپەسى كەتكەنى بولدىرىپ، ناعىز الاماننىڭ قاراكوكتەرى عانا كومبەدەن كورىنەر كۇن جاقىنداپ قالعان سىڭايلى. جوقتان بار باتىر جاساپ تا، قولدان ورنەكتەپ اقىن جاساپ تا اتا-بابا اتىن شىعارۋدىڭ توپان تىرلىگى دە جۋاسىپ، شاڭى سەيىلە باستاعانداي. اۋىل-ءۇيدىڭ مالىن قورىعان تالاي «باتىرعا» ابىلايدىڭ قاسىنان ورىن بەرىپ، سەكسەندەگى شالدان شاراناسى كەپپەگەن قىزىل شاقا نارەستەگە دەيىن تۇگەندەپ ارناۋ جازعان «اقىندارىمىزدى» اداقتاپ بولىپ قالدىق عوي دەيمىن. بەرەكەسىز تىرلىكتەن جۇرت تا جالىعىپ، جازارمان دا جالتاقتاپ قالعانداي. وسى كۇيىمىزبەن تاپىراقتاي شابا بەرگەن كەلىسپەس دەگەندەي وزىمىزدەن ءوزىمىز ۇيالىپ، ەندى ارتىمىزعا قارايلايمىز-داعى. سويتسەك، ءوزى كۇشتى بولعانمەن، ءسوزى كەسەك بولعانمەن، ارتىنا جوقتاۋشىسىن قالدىرماعان تالاي ءدۇلدۇل مەن بۇلبۇل ۋاقىت قىرتىسىندا قالىپ بارا جاتقانداي ما؟ ايتپەسە، بىلتىر6 ياعني 2010-دا 240 جىلدىعى تويلانباق تۇگىلى، ەسكەرىلمەي قالىپ بارا جاتقان جاناق اقىن كىمنەن كەم ەدى؟
زامان ءوتىپ بارادى قيلى-قيلى،
قازاق بولدى بۇل كۇندە ەلدىڭ سۇمى.
استىندا تاق، اۋزىندا ءامىرى جوق
سابا قۇرساق جەم قىلدى سارتتىڭ ۇلى،-
(جاناق اقىن مەن اباي)
ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىمەن قاتار، سوزگە دە تاۋەلسىزدىك ءتيىپ، قالام ۇستاۋعا قاۋقارى باردىڭ ءبارى نە جازسام، كىمدى جازسام دەسە دە ىشتەگى شەرىن تارقاتىپ، بىرازعا شاۋىپ، وكپەسى كەتكەنى بولدىرىپ، ناعىز الاماننىڭ قاراكوكتەرى عانا كومبەدەن كورىنەر كۇن جاقىنداپ قالعان سىڭايلى. جوقتان بار باتىر جاساپ تا، قولدان ورنەكتەپ اقىن جاساپ تا اتا-بابا اتىن شىعارۋدىڭ توپان تىرلىگى دە جۋاسىپ، شاڭى سەيىلە باستاعانداي. اۋىل-ءۇيدىڭ مالىن قورىعان تالاي «باتىرعا» ابىلايدىڭ قاسىنان ورىن بەرىپ، سەكسەندەگى شالدان شاراناسى كەپپەگەن قىزىل شاقا نارەستەگە دەيىن تۇگەندەپ ارناۋ جازعان «اقىندارىمىزدى» اداقتاپ بولىپ قالدىق عوي دەيمىن. بەرەكەسىز تىرلىكتەن جۇرت تا جالىعىپ، جازارمان دا جالتاقتاپ قالعانداي. وسى كۇيىمىزبەن تاپىراقتاي شابا بەرگەن كەلىسپەس دەگەندەي وزىمىزدەن ءوزىمىز ۇيالىپ، ەندى ارتىمىزعا قارايلايمىز-داعى. سويتسەك، ءوزى كۇشتى بولعانمەن، ءسوزى كەسەك بولعانمەن، ارتىنا جوقتاۋشىسىن قالدىرماعان تالاي ءدۇلدۇل مەن بۇلبۇل ۋاقىت قىرتىسىندا قالىپ بارا جاتقانداي ما؟ ايتپەسە، بىلتىر6 ياعني 2010-دا 240 جىلدىعى تويلانباق تۇگىلى، ەسكەرىلمەي قالىپ بارا جاتقان جاناق اقىن كىمنەن كەم ەدى؟
زامان ءوتىپ بارادى قيلى-قيلى،
قازاق بولدى بۇل كۇندە ەلدىڭ سۇمى.
استىندا تاق، اۋزىندا ءامىرى جوق
سابا قۇرساق جەم قىلدى سارتتىڭ ۇلى،-
دەپ ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان اسىل جىردىڭ اتاسى ەمەس پە ەدى؟ جالپى قازاقتى بىلمەيمىن، وسى وڭىردە «جاناق اقىن» دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي زار قاققان ءبىر ادامدى بىلسەم، ول - سەيىتجان اعام. 1997 جىلى «جاناق اقىن» دەگەن كىتابىن شىعاردى. ودان بەرى قاراي دا سول ەڭبەگىنە تولىقتىرۋلار مەن كەڭەيتۋلەر ەنگىزىپ، تالماي ەڭبەكتەنىپ كەلەدى. جاناق ساعىندىقۇلىنىڭ 240 جىلدىعى وسى سەيىتجان تابارىكۇلىنىڭ ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى ماقالامەن عانا شەكتەلىپ جاتقانى وكىنتەتىن ءىس. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، جاناق اقىننىڭ ابايمەن اراداعى رۋحاني جاقىندىعى جايىندا بولماق.
قۇنانبايمەن ارالاس-قۇرالاس بولىپ ابايعا اسەر ەتكەن ءبىر توپ ونەر ادامدارى ونىڭ ىشىندە، ارينە، شوقتىقتى توپ ول - اقىندار بولسا، سونىڭ ەڭ ارقالىلارى «اباي جولىنا» ەنگەن. وكىنىشتىسى زاماننىڭ قىسپاعىنا قاراي كوبىنىڭ اتى وزگەرتىلىپ، ءوڭى اينالدىرىلىپ بەرىلدى. ول ەجىكتەپ تۇسىندىرمەسە دە بەلگىلى جايت. دۋلات - بارلاس، سابىرباي - قادىرباي، جاناق - ساداق، تۇبەك - شۇمەك بولىپ وزگەرگەننەن-اق ابايعا اسەر ەتكەن ورتانىڭ كەڭەستىك زاماندا قانشالىقتى قىسپاققا الىنعانىن باجايلاي بەرىڭىز.
اقىندار ىشىندەگى شوقتىعى بيىگىنىڭ ءبىرى - جاناق اقىن. بۇل تۇرعىدا جاناق - قۇنانباي - اباي اراسىنداعى رۋحاني بايلانىس كوپىرىنە ەرەكشە ساباقتاستىق تۇرعىسىنان نازان سالعانىمىز ءجون. جاناق ساعىندىقۇلى - (1770 - 1846) ايتىس اقىنى. ارعىننىڭ قاراكەسەك - قامبار اتاسىنان. قۇنانباي مەن جاناق اراسىنداعى بايلانىستى دالەلدەيتىن حاتقا تۇسكەن قۇجات پولياك زەرتتەۋشىسى ا.يانۋشكەۆيچتىڭ ەڭبەگىندە كەزدەسەدى.
قۇنانبايدىڭ اسا ءبىر ۇلكەن ءىسى - 1851 جىلدىڭ شىلدە ايىندا كوكشەتاۋدىڭ ارعىن ىشىندە قامبار رۋى جايلاعان كوكجايداق دەگەن جەرىندە وسكەنباي بيگە ۇلكەن اس بەرگەندىگى. سول استا جىلاعان ەلدى جۇباتىپ جاناق اقىن قولىنا قوبىزىن الىپ بىلاي دەگەن ەكەن:
ەي، قۇنانباي، قۇنانباي،
قازاقتا سەنە دە ارتىق
ۇل تۋار ما مىنانداي؟
اس بەردىڭ اكەڭە
ءۇش ءجۇزدىڭ قوسىپ بالاسىن.
اكەسىنە اس بەرگەن،
قامبار جەرى - وشاندا.
الشىنباي بولىپ تىرەگى،
قالىڭ ارعىن - بوشانعا.
باسىن قوسقان ءۇش ءجۇزدىڭ
قۇنانباي، ءسىرا، وسال ما؟!
باق قونار تاۋداي باسىڭا،
ءامىرشى بولىپ قاشاندا.
قۇنانبايداي ۇل تۋىپ،
ءوز اكەمە اس بەرسەم
توبىقتىنىڭ بالاسى-اۋ،
جىلاي دا بەرىپ قايتەسىڭ
توپىراعى تورقا بولسىن دا.
جوعارىدا ايتقانداي م.اۋەزوۆ ەپوپەيادا اقىن اتىن ساداق دەپ وزگەرتىپ قانا قويعان جوق، جاناققا قاتىستى سابىرباي اۋزىمەن ايتىلاتىن تومەندەگى ءۇزىندىنى 1942 جىلدان كەيىنگى شىققان باسىلىمدارىندا الىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. اكەسى قۇنانباي اسا جوعارى باعالاعان جاناق جىرلارىنا ابايدىڭ قانىپ وسكەنى كامىل. رومانداعى: «قارت اقىن (سابىربايدى ايتىپ وتىر ب.ە.) ءار ءسوزىنىڭ ءتۇسىندا الدەبىر ەرتەگىدەي الىس اقىن ساداققا سوعا بەرەدى. بالا كەزىندە وزىنە وزگە اقىنداردان وزگەشە كقورىنگەن سول سادەكەڭ ەكەن. «كورگەنى مەن بىلگەنى ۇشاڭ-تەڭىز. ول كىسىنىڭ ايتقانى مەن جەتىكزگەنىنىڭ مىڭ دا ءبىرىن بىلمەيمىز. تەگىن ەمەس، كەۋدەسىنەن نۇر ساۋلاعان اقىن سول ەدى، جارىقتىق!»-دەپ سويلەيدى. ساداق قىدىربايدىڭ ايتۋىندا جاي اقىن ەمەس. وزىنشە ءبىر كورەگەن جان سياقتى»، - دەگەن جەردەن اۋەزوۆتىڭ جاناق تۋرالى ايتپاق ءبىر اڭگىمەسى ۇزىلگەن (اباي جولى. 1-كىتاپ. -الماتى: جازۋشى، 1990. 244-ب.). كەيىنگى باسىلىمداردا جوق جاناق تۋرالى اڭگىمەنىڭ توركىنى تومەندەگىدەي: «نايمان ىشىنە ءبىر تويعا كەلگەن جاناقتىڭ اتىنا ءبىر داۋكەس جابىسىپ، الدىن-الا ەسىنەگەن اتتىڭ تاڭدايىنداعى مەڭدى كورىپ العان ول كۋالىككە سول بەلگىنى ايتىپ اتىن يەمدەنىپ كەتەدى. جاناق اتىنىڭ ەرىن الىپ جاتىپ: جانىن بەرگەن جاناقتىڭ شۇبارىن جەر،
مىنا ادام بۇل شۇباردى مەنىكى دەر.
جاقسى اتىڭدى جالعانعا ساتقان جاننىڭ
بار قۇداي، ءوزىڭ ءبىلىپ جازاسىن بەر، -
دەگەنى اينىماي كەلىپ، داۋقۇمار بۇلاقتان قارعىپ وتكەن كەزدە جەتەكتەگى ات تارتىنىپ قالىپ اتتىڭ موينىنا بايلاعان بەلبەۋىنە سۇيرەتىلىپ ولەدى»(قۇربانعالي حاليد. تاۋاريح حامسا. -قازان، 1911).
ابايدىڭ وتە جوعارى باعالاعان اقىنى جاناقتىڭ اۋزى دۋالىلىعىن الىپ تاستاۋدىڭ سىرى ءمالىم. «الا اياقتىڭ اللا جازاسىن بەردى» نەمەسە «جاناق جىرىنىڭ تىلسىم كۇشى» دەگەنگە «سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ» قالاي قارايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا جاناق اتىن ساداقپەن اۋىستىرىپ، سابىرباي اۋزىمەن جوعارى باعا بەرۋىنىڭ ءوزى سول كەز ءۇشىن كەزەكتى ەردىگىنىڭ ءبىرى ەدى اۋەزوۆتىڭ. رومانداعى جاناقتى سوزبەن جاقتاتقان سابىرباي اقىننىڭ جاناق تۋرالى ءىرى سويلەۋى - جازۋشىنىڭ ەل اۋزىنان ەستىگەن شىندىعى. ابايدىڭ ايتىس تۋرالى سۇراعانىنا «ءبىزدىڭ سادەكەڭمەن (جاناق ب.ە.) ايتىسار شامامىز قانە؟ انشەيىن ءبىر جالعىز اۋىز ءسوزدىڭ تۇسىندا بولىمسىز توسقاۋىل ايتقانىم عوي. «ايتىستى، جەڭدى» دەيتىن ءسوز ەمەس. تەك قانا سىباننىڭ شۇمەك باستاتقان ون التى اقىنىن جەڭىپ وتىرعان سوڭ، مۇنداعى ەلدىڭ نامىس ەتىپ، كوتەرىپ اپكەتكەنى ...- دەدى دە، باسقا اڭگىمەلەرگە كوشىپ كەتتى. قادىربايدا ۇلكەن مىنەزدىلىك، كەڭدىك بار. ءوزىمشىل ەمەس. ماقتان cويلەگەن «شىعا شاپپا» ەمەس. سونىسى جانە جالعىز قادىربايدىڭ وزىندە ەمەس. وسى كارى اقىن ەسىنە الىپ وتىرعان ساداقتا، شۇمەكتە، بارلاستا دا بار سياقتى. قادىرباي وسيەتتەرىنىڭ تۇبىنە بويلاساڭ اقىندىق - دارىعان كۇش، ۇلكەن قاسيەتتى جاقسى اقىننان قالعان ايشىقتى ءسوز تەگىندە زاماننىڭ قاسىرەتىن ايتادى ەكەن»، - دەگەن كوركەم شىعارماداعى وي يىرىمدەر ناعىز تاريحي شىندىق (اباي جولى. 1-كىتاپ. -الماتى: جازۋشى، 1990.244-ب.) ابايمەن قاتار ءدال وسى سابىربايدىڭ ءسوزىن تىڭداپ اۋەزوۆ قاسىندا وتىرعانداي شىمشىپ كورەر شىندىقتى كورسەتە العان.
جاناق اقىننىڭ ولەڭدەرى بىزگە وتە از جەتكەن. اباي جاناق جىرلارىن ازىق ەتكەنى انىق. ەكى اقىندى بايلانىستىرىپ تۇرعان زامانى بولسا، سول زامانعا دەگەن كوزقاراستان تۋعان ورتاق سارىندار ءبىر ارناعا توعىسىپ جاتىر. وتكەندى اڭساۋ ەمەس، ءوز تۇسىنداعى قوعامنىڭ ازۋىنا نالۋ بار جاناقتا: «حاننان قايىر، قارادان شايىر كەتتى»،- دەپ ۇزىلگەن ءۇمىتتىڭ ساۋلەلەرى اباي ولەڭدەرىندە بوياۋى قالىڭ قايعىعا ۇلاسقان. «الدىڭدا كۇتكەن كۇننىڭ ءتۇسى سۋىق»،- دەپ قاپالانعان جاناق اقىن ەل ىشىندەگى ىندەتتىڭ باسى:
جۋان قامشى توي باستار كوسەم بولدى،
ەلىرمەلى ەكى ەستى شەشەن بولدى.
بي كەتتى مالدىلاردىڭ ايتاعىندا
پالەندى مۇقاتىپ بەر دەسەڭ بولدى،-
دەيدى. ءدال وسى جولدارداعى اششى ويلار ابايدىڭ «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك»، «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان»، «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» تاعى باسقا ولەڭدەرىندە اقىندىق شەبەرلىكتىڭ بيىگىنە جەتكەن. «قازاق جايلى» دەگەن ولەڭىندە جاناق «استىندا تاق، اۋزىندا ءامىرى جوق» قولىنان بيلىگى تايعان ەلدىڭ بەت-پەردەسىن مەيىلىنشە شەبەر بەينەلەگەن:
ءۇي جىعىلىپ قازاقتان، تىكتى كۇركە،
كۇركەدەن دە ايرىلار بىرتە-بىرتە
سۇلىك، سونا ارالاپ ءسولىن سورىپ
جايدى ۋىن، ءتىسىنىڭ قانىن بۇركە.
قازاقتى ەلدىكتەن كەتىرگەندەرگە تابىلعان بالاما. ءدال وسى جولدارداعى وي ورامدارى ابايدىڭ «باي سەيىلدى» دەپ باستالاتىن ولەڭىن ەسكە سالعانداي. دەسەك تە، جاناق پوەزياسىنداعى وسى تۇرعىلاس ويلار ابايدا مۇلدە جاڭا پىشىنگە كوشىپ، سول كەزدەگى قازاقتىڭ كەلبەت-كەسپىرى مەيىلىنشە شىنايى، بۇگە-شۇگە ناقتىلىعىمەن ءوز تىڭداۋشىسىن تاپقان. جاناق سىنىنداعى جالپىلىق وي سارىندار ابايدىڭ پوەزيالىق قازانىنا تۇسكەندە دارالانىپ، بولىس پەن بي، قۋ مەن سۇم، نادان مەن ۇرى سياقتى ارقايسىسىنىڭ جەكە-جەكە پورترەتتەرى تيپتىك دارەجەدە سومدالىپ شىعادى. جاقسى مەن جاماندى ايىرماي، ەكى ۇرتىنىڭ ءبىرى قان، ءبىرى ماي بولعان قايمانا قازاقتى باسقارار باسشىنىڭ قولىندا دا بيلىك قالمايدى. ءبيدىڭ سيقى - قيقىم. بيلىككە تالاسىپ، دالپىلداپ، جالپىلداپ، شىبىنداپ، قىرىنداپ جۇرگەن بولىستى اركەز قيمىل ۇستىندە كورسەك:
جىلۋى جوق بويىنىڭ،
جىلميعانى نەتكەنى؟
قۇبىلۋى ويىنىڭ -
كەتپەي قۇيتىڭ ەتكەنى،-
دەپ باستالاتىن دۇتپايعا ارنالعان ولەڭى - دارا سيپاتتاۋ. ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ قالتارىس-بۇلتارىستارىنا شەيىن الدىڭا جايىپ سالار ناعىز پسيحولوگيالىق مىنەزدەۋ. مۇنداي ىشكى پسيحولوگيالىق يىرىمدەردى بەرۋ ابايعا دەيىن قازاق پوەزياسىندا بولماعان.
ەكى اقىندا كەزدەسەتىن تاعى ءبىر ورتاق سارىن قوعامداعى رۋحاني جۇتاڭدىققا الاڭداۋ. جاناق اقىن بىلاي دەيدى:
اقىندىكى ساندىراق سارىن بولدى،
كۇيشىنىكى كومەسكى زارىڭ بولدى.
ءان سانىنەن ايرىلىپ، كۇي كوركىنەن
ىشكەنىڭ بويعا جۇقپاي ءزارىڭ بولدى.
كەر زاماننىڭ كەسىرى اسىل ونەردىڭ ازىپ-توزۋىنا اكەلدى دەگەن قاعيدا بار اقىندا. ناقتى سول ونەر يەلەرىن دە سىن تەزىنە الۋ دا جوق ەمەس بۇل جەردە. جاناق ەسىل ونەردىڭ قور بولۋىنا اشىنادى. ابايدا بۇل تاقىرىپ نەشە تارام. بىرىنشىدەن، جالپى ءسوز قادىرىن تۇسىنەر جاننىڭ جوقتىعىنا نالۋ بولسا (...وسى ەلدە بوزبالا جوق ءسوزدى ۇعارلىق، ...تىڭداۋشىمدى ۇعىمسىز، قىلىپ ءتاڭىرىم بەرگەندى، ...قايران ءتىل، قايران ءسوز، نادانعا قادىرسىز ت.ب), ەكىنشى ماسەلە - اباي سول ولەڭشى قاۋىمعا سىن ارتادى. بۇل ارادا بۇرىنعى ەسكى بيدەن باستاپ، الدىنداعى اقىندارى، سوڭىنداعى شاكىرتتەرى قاتاڭ سىن تەزىنە ۇشىرايدى. وسى تۇستا ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارعان ءجون. وزىنەن ىلگەرىدەگى اقىنداردى سىناۋداعى اباي سىنىن تەك بۇحار، شورتانباي، دۋلاتتارمەن شەكتەپ قويۋ دۇرىس ەمەس. ولاردىڭ اتىن اتاعاندا سول زاماننىڭ بۇكىل پوەزياسى سىنعا الىندى دەسەك، بۇل سىننان ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جاناق تا امان قالماعانى بەلگىلى. ونىڭ:
اۋىلىم الىس، مەن كەلەم ءوزىم ازىپ،
قوي مەن شاي بەر اقىنعا جەردەن قازىپ.
ون قاداق شاي، قوس قورجىن ءسۇر اسىپ بەر
ورگە بارعان جاكەڭە بولسىن ازىق،-
دەگەنى سىنشىل ابايعا جاقپاعانى انىق. ءدال وسى سارىندى ابايعا ايتارلىقتاي اسەر ەتكەن شوجە اقىننىڭ ولەڭدەرىنەن دە كەزدەستىرۋگە بولادى. قازىعۇرت ەلىنىڭ اۋقاتتىسى داۋكەيگە:
بەرگەنىڭ سەگىز جىلقى، جالسىز تۇيە،
ولەڭدى ەستىمەسسىڭ ەندى مەنەن،-
دەگەن وكپەلى سوزدەر سول زاماننىڭ تەزىنە سالسا ەش سوكەتتىگى جوق ورىندى ايتىلعان دا. ويتكەنى، جاناق پەن شوجەلەر زامانىندا اقىن اتاۋلى ەل ۇستىنەن كۇن كوردى. وعان سول زاماننىڭ اقىنىن سوگۋگە دە كەلمەس. ايتسە دە، ناعىز ولەڭنىڭ شىن باعاسىن بىلگەن ابايعا قاسيەتتى ءسوزدىڭ قادىرىن كەتىرىپ، دۇنيە-مالمەن ساۋدالاۋى جاقپاعانى انىق. جالعىز جاناق، شوجەلەر عانا ەمەس، زامانداستارىنىڭ دەنىنە بىتكەن دەرتكە ابايدىڭ ايتار جاۋابى دا بىرەۋ عانا:
قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا سارناپ،
ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ.
ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ
كەتىرگەن ءسوز كادىرىن جۇرتتى شارلاپ.
قالاي دەسەك تە قابىرعانى قايىستىرىپ جانعا باتىرا ايتىلعان ءسوز جاناق پەن شوجە اقىنداردىڭ الگى ولەڭدەرىنە ءدوپ تيگەن جاۋاپ. شىندىق قاشاندا - اششى. ال، ابايدىڭ سىنى يەسىنسىز ەمەس. ۇستارانىڭ جۇزىندەي اششى ويلار بىرەۋىن بولماسا ەكىنشىسىن ءتىلىپ تۇسەرى حاق. جاناق جىرلارىنىڭ جاقسىسىنا تامسانىپ، تەك ودان ۇيرەنۋشى عانا بولىپ قالسا ول ابايعا، ونىڭ اقىندىق، سىنشىلىق سۇرانىسىنا ازدىق ەتەر ەدى. جامانىن، جاقپاعانىن سىنعا الۋىمەن باعالى اباي سوزدەرى.
تاقىرىپ ورتاقتىعى دەگەن ماسەلەدە «اڭعا شىقساڭ، العاشقى جاۋعاندا قار» دەگەن جاناق ولەڭىندەگى يدەيانى اباي «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» دەگەن ولەڭىندە دامىتىپ، تابيعاتتىڭ ادامعا سىيلاعان وسى ءبىر «قىزىق ءىسىن» كوز الدىڭا جارق-جۇرق ەتكەن قيمىل-ارەكەتكە تولى، بەتپە-بەت ايقاسى ايشىقتى سۋرەتتەلگەن تارتىسقا تولتىرا ۇسىنادى. وسى كورىنىستەرگە تامسانعان اۆتوردىڭ كوڭىل-كۇيى، سەزىمى ولەڭدە بىرگە بولەنگەن.
ەشكىمگە زيانى جوق ءوزىم كورگەن،
ءبىر قىزىق ءىسىم ەكەن سۇم جالعاندا،-
دەگەن جولداردان عالىم ت.الىمقۇلوۆتىڭ ساياسي استار تابۋى وتە ورىندى. قوعامنىڭ ادىلەتسىزدىگى مەن جاۋىزدىعىنان ابدەن قاجىعان اقىننىڭ بويىن اۋلاققا اكەتىپ اڭ قۋى، سودان شىنايى ءلاززات الۋى ايقىن كورىنەدى اقىن ءسوزىنىڭ تۇجىرىمداۋىندا. ءوزى ۇناتقان قانسوناردى ولەڭ قىلۋى ابايدىڭ وسى ءبىر ونەرگە كوڭىلىمەن بەرىلىپ، جۇرەگى سۇيە قىزىقتاۋى دەسەك، وعان جاناق ولەڭىنىڭ دە اسەرى بولماي قالماعانىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. جاناق پەن اباي اراسىنداعى ءسوز قولدانىسىنداعى ۇقساستىقتاردى ءسوز ەتكەندە «كارىلىك جايلى» ولەڭىندەگى:
مولاسىنداي باقسىنىڭ تۇرعان وقشاۋ،
بارا المايمىن باس قوسقان بولسا جيىن،-
دەگەن تىركەسىن ءسوز ۇعۋدان قالعان اينالاسىنان جيرەنىپ، ادامسىزدىقتىڭ باتپاعىنا بەلشەسىنەن باتقان بەيقام، قاراڭعى، تالاپسىز ەلىنىڭ كۇيىگىنە شىداماي:
مولاسىنداي باقسىنىڭ،
جالعىز قالدىم - تاپ شىنىم،-
دەپ اعىنان جارىلا اھ ۇرعان ابايدا قولدانىلادى. باقسىنىڭ مولاسى - ەكى اقىندا دا جالعىزدىقتىڭ، وقشاۋلىقتىڭ سيمۆولى. وسىندا جاناق تا، اباي دا كوپتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ جالعىزسىرايدى. بۇل اقىنداردىڭ ىشكى دۇنيەسىندەگى جاقىندىق. بىراق، جاناقتىڭ وقشاۋلانۋى قاتارى سيرەپ قالعان قارتتىققا قاتىستى ايتىلسا، اباي جالعىزدىعىنىڭ ءمانى تەرەڭدە جاتىر. ءتان جالعىزدىعى ەمەس، ابايدىكى - جان جالعىزدىعىنىڭ كورىنىسى. دەمەك، اباي، ءسوز جوق، جاناقتىڭ اقىندىعىن ەرەكشە باعالاپ، ولەڭ-جىرىن ونەگە تۇتتى. ەكى اقىن ولەڭدەرىندەگى يدەيالىق بىرلىك، تاقىرىپ ۇقساستىقتارى - جاناق پەن اباي اراسىنداعى رۋحاني جاقىندىقتىڭ بولعاندىعىنا كۋا.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ەڭ كوركەم نۇسقاسى جاناقتىكى دەسەك، سول نۇسقانى نەگىز ەتىپ اباي «قوزى كورپەشتىڭ» ءبىر نۇسقاسىن جازعىزىپ، 1884 جىلى اتاقتى عالىم گ.ن.پوتانينگە سىيعا تارتقان. جىردىڭ ءبىر داناسى ن.يا.كونشيننىڭ ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنا تاپسىرعان اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناعىمەن بىرگە ساقتاۋلى. اباي «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ وزىنە دەيىنگى نۇسقالارىمەن تانىس بولعان. دەسەك تە، ءبىرشاما وزگەشەلىكتەرى بولا تۇرا ابايدىڭ تاڭداپ، نەگىز ەتىپ جازدىرعان نۇسقاسى جاناق جىرىن باسشىلىققا العان.
جاناق پەن اباي اراسىن ساباقتاستىرىپ تۇرعان ۇلكەن رۋحاني كوپىر ول - «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى.
ايگىلى جىردىڭ تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ وزىندە قىرىققا تارتا نۇسقاسى بار. ورىس زەرتتەۋشىلەرى XIX - عاسىردىڭ باسىندا-اق باسىندا بۇل جىرعا اسا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جىردىڭ قازىعى نۇسقالارىنا اسا ۇقسامايتىن مازمۇنىن (م. فايزۋلين 1807 جىلى جازىپ العان) قاعازعا تۇسىرگەن. سوناۋ XIX عاسىردىڭ باسىنان ورىس زەرتتەۋشىلەرىن، اقىندارىن (ا.س. پۋشكيننىڭ كىتاپحاناسىنان جىر نۇسقاسىنىڭ تابىلعانىن ەسكە الىڭىز) قاتتى قىزىقتىرعان كونە جىردىڭ كوركەم نۇسقالارى جاناق اقىندىكى، ال ەرتەدەگى قالپىن ساقتاۋ تۇرعىسىنان شوجەنىڭ نۇسقاسى، كەيىنگى ۇلگىلى جىر رەتىندە جاناق ىزىمەن جىرلاعان شاكىر اقىندىكى ەكەندىگىن زەرتتەۋشى عالىمدار دالەلدەگەن-ءدى.
جىردىڭ جاناق نۇسقاسى تۋرالى م.عابدۋليننىڭ: «جاناق جىرى ءتىل كوركەمدىگى جاعىنان شەبەر جىردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى... جاناق ايتقان جىر سيۋجەت قۇرۋى، وقيعا جەلىسىن تىزبەكتەي وتىرىپ بايانداۋى جانە ادام وبرازدارىن ايقىن ەتىپ جاساۋى جاعىنان ءوزى تەكتەس باسقا جىرلاردان ءارى كۇردەلى ەكەندىگىن بايقايمىز. جاناق جىرىنىڭ ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىن ەرەكشەلىگى - وقيعانى رەاليستىك ومىردەن الۋىندا. ەگەر جىردىڭ باسقا ۆاريانتتارىندا ەرتەگىگە ءتان، فانتازيالىق حالگە قۇرىلعان اڭگىمەلەر باسىم كەلسە، جاناقتا ولاي ەمەس. قوزى مەن بايان دا، قاراباي مەن قودار دا شىندىقتا بولعان تيپتىك بەينە بولىپ سۋرەتتەلەدى»/6,258/, - دەگەن سيپاتتاماسىن قۇب الامىز (قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى. - الماتى: ءبىلىم، 1992. 258-ب.). قازاق حالقىنىڭ وزىندە ساندىق كورسەتكىشى 16-دان اساتىن (بارلىعىن نۇسقاعا جاتقىزۋعا كەلمەيدى، ارينە ب.ە.) بۇل جىردىڭ ىشىندەگى كوركەمى جاناق نۇسقاسى بولۋىنىڭ سەبەبى، ەڭ الدىمەن، كونە جىردى قايتا جىرلاعان جاناقتىڭ اقىندىق دەڭگەيىندە دەپ بىلگەن ءجون. اۋەزوۆ: «جاناق نۇسقاسىنىڭ ءتىلى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» نۇسقالارىنىڭ كوبىنەن كوركەم جانە بۇل كەزگە دەيىن باسپاعا ءتۇسىپ، جۇرتقا كوبىرەك ءمالىم بولعان ءتۇرى»، - دەپ باعالاعان (ادەبيەت تۋرالى. و ليتەراتۋرە. -الماتى: سانات، 1997. 64-ب).
جاناق جىرىنا كەزىندە قۇنانباي ەرەكشە ىقىلاس بىلدىرگەن. بۇل تۋرالى جىردا بىردەن-ءبىر زەرتتەۋشى عالىم ءا.مارعۇلان جاناق نۇسقاسىنىڭ ارتىقشىلىعىن ايتا كەلىپ، وسكەنباي ءبيدىڭ اسىندا «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدى» قوبىزعا قوسىپ جىرلاعان جاناققا قۇنانباي ۇلكەن سىي تارتقان دەگەن دەرەك كەلتىرەدى (ەجەلگى جىر، اڭىزدار. - الماتى: جازۋشى، 1985. 220-ب.).
جاناق اقىننىڭ «قوزى كورپەشىن» اباي ءوز ەلىندەگى بايكوكشە اقىنان ەستىگەنى تۋرالى دەرەك «اباي جولى» ەپوپەياسىندا ايتىلعان. سونداي-اق ن.ابراموۆتىڭ «كامەننايا پيراميدا ناموگيلنىي پامياتنيك كۋزۋ كۋرپەچ ي بايان سۋلۋ ۆ كيرگيزسكوي ستەپي» دەگەن ماقالاسىندا ون ەكى جاسار اباي، ياعني 1857 جىلى جاس اقىن بايكوكشەدەن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» دەگەن ۇزاق جىردى ەستىگەنىن كەلتىرەدى (قاراڭىز: ابراموۆ ن. كامەننايا پيراميدا نا موگيلنىي پامياتنيك كۋزۋ كۋرپەچ ي بايان سۋلۋ ۆ كيرگيزسكوي ستەپي //توبولسكيە گۋبەرنسكيە ۆەدوموستي. 1859. №40). دەمەك، جاناق جىرىن اباي بالا كەزىندە العاش بايكوكشەدەن ەستىگەن. جاناق - بايكوكشە - اباي، ودان ماڭىنداعى جاس اقىندار ءبىلىپ، سونىڭ ىشىندە بەيسەنباي ارقىلى، كەيىننەن شاكىردىڭ جىرلاۋى ارقىلى كونە جىردىڭ كوركەم ءبىر تارماعى تۇلەپ، تۇرلەنىپ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتتى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن جاناق نۇسقاسىنىڭ نەگىزىندە اباي ءوزى جىرلاعان دەگەن دەرەكتەر بار. بۇل پىكىردىڭ باستاۋ بۇلاعى اكادەميك ءا.مارعۇلاننان تارادى. ««قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ اباي نۇسقاسى» دەگەن ماقالاسىندا (ماقالا از عانا وزگەرىسپەن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» (اباي جازىپ العان نۇسقاسى) دەگەن كىتاپتىڭ (جازۋشى، 1988) كىرىسپەسىنە دە بەرىلگەن ب.ە.): «بۇل جىردى اباي 1884 جىلى ءوز شابىتىمەن جازىپ، وعان ورىس ارپىمەن قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» دەپ ات بەرەدى. جىردى سول كەزدەگى اياۋلى عالىم گ.ن.پوتانينگە سىيعا تارتادى، قاسىنا «جاڭا زاكون» دەگەن جاڭا پوەماسىن قوسا جىبەرەدى. ادرەسىن ورىسشا جازىپ، «سەميپالاتينسكوگو ۋەزدا، چينگيزسكوي ۆولوستي، ا.ك.»، - دەپ كورسەتەدى. اباي نۇسقاسىنىڭ ءبىر كوشىرمەسى ن.يا.كونشين جيناپ تاپسىرعان اباي جىرلارىنىڭ جيناعىندا ومبىداعى گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى. ول وتە كولەمدى، ەكى مىڭ التى ءجۇز جول. اباي مۇنى جاس كەزىندە ادەمى اراب ارپىمەن جازعان»،- دەپ (مارعۇلان الكەي. "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" جىرىنىڭ اباي نۇسقاسى //قازاقستان مەكتەبى. 1982. № 3) جىردىڭ اباي ستيلىنە جاقىندىعىن دالەلدەۋ ماقساتىندا نۇسقانىڭ كوركەمدىگىن تاراتا تالدايدى. جىردىڭ اباي جازعان نۇسقاسى دەگەن جالپى ابايتانۋعا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس بولىپ كورىنگەنمەن، ءار ۋاقىتتا اباي شىعارمالارىنا ۇلكەن زەردەلىلىكپەن، تەرەڭ عىلىمي دايىندىقپەن كەلگەن عالىمدار تاراپىنان «قوزى كورپەشتىڭ» اباي جازعان دەگەن نۇسقاسى ءبىراۋىزدان قابىلدانا قويعان جوق. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى تۋرالى سوناۋ 1925 جىلدان نازارعا الىپ كەلە جاتقان نەگىزگى ابايتانۋشى اۋەزوۆتىڭ ءوزى اباي نۇسقاسى دەگەندى ايتپايدى. اۋەزوۆتىڭ پىكىرىنشە «قوزى كورپەشتى» جىرلاۋ ۇلەسى ابايدىڭ شاكىرتتەرى بەيسەنباي جانىبەكۇلىنىڭ ۇلەسىنە (1857-1917) تيگەن. بەيسەنبايعا اقىلباي مەن ماعاۋيا كومەكتەسكەن. كەيىننەن ابايدىڭ شاكىرتى ءۋايىس اقىننان اۋەزوۆ جازىپ الىپ جاريالايدى.
بۇل ارادا اقىلباي مەن ماعاۋيانىڭ دا وسى جىردىڭ وڭدەلە تۇسۋىنە قاتىسى بار بولۋى ابدەن ىقتيمال. «تومسك ارحيۆىندە ساقتالعان قولجازباداعى «ا.ق.» اقىلباي قۇنانباەۆ بولار»،- دەگەن جورامالعا دا (قاراڭىز: «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ». -استانا: فوليانت. 2002. 685-ب.) اقىلبايدىڭ قولجازباسى ساقتالماعاندىقتان تولىق قوسىلا كەتۋ اسىعىستىق بولادى. جىردىڭ 1500 جىلدىعىنا وراي شىعارىلعان كىتاپتا اباي نۇسقاسى دەگەن پىكىرلەرگە قاتىستى: «وكىنىشكە قاراي، وسى نۇسقانى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ابايدىڭ ءوزى جازعان دەپ ءجۇر. ولاي ەمەس. دۇرىسىندا، ول ابايدىڭ تاپسىرماسىمەن قايتا جىرلانىپ، جازىلىپ الىنعان. قانشا ادەمى دەگەنمەن بۇل جىر ابايدىڭ ستيلىنە كەلمەيدى»،- دەيدى عالىمدار م.جولداسبەكوۆ، س.قاسقاباسوۆ (سوندا، 16-ب.). وسى باعىتتاعى پىكىردى ابايتانۋشى عالىم ز.احمەتوۆ تە ۇستانادى (قاراڭىز: ابايدىڭ اقىندىق الەمى. -الماتى: انا ءتىلى، 1995. 269-ب).
«جاڭا زاكون» دەگەن ءجۇز قىرىق جولدىق ۇزاق ولەڭنىڭ دە اباي شىعارماسى ەمەس ەكەندىگىن عالىم ى.دۇيسەنباەۆ كەزىندە دالەلدەپ كورسەتكەن بولاتىن-دى. وسى پىكىردى ابايتانۋشى ب.بايگاليەۆ تە قوستاي وتىرىپ كوڭىلگە قونىمدى دالەلدەر ايتادى. جىردىڭ بۇل نۇسقاسى ابايدىڭ شىعارماسى ەمەس، قازاق حالىق ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارى تۇرىندە پوتانينگە جولدانعانىن ايتا كەلىپ، الكەي مارعۇلاننىڭ پىكىرىنە قاتىستى بىلاي دەيدى: "...عالىم جاريالاعان جىردىڭ قولجازباسىنا قاراپ مۇنى اباي جازدى دەپ تانۋعا دا نەگىز جوق. ويتكەنى جىردىڭ فوتوكوشىرمەسى ء(بىر بەتى) ابايدىڭ بىردەن-ءبىر قولتاڭباسى (اۆتوگرافى) رەتىندە تانىلىپ جۇرگەن «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى" دەگەن عىلىمي ەڭبەگىنىڭ جازۋىنا ۇقسامايدى. سونداي-اق، بۇل اۆتوگراف اباي ءوز قولىمەن جازدى دەپ عالىم دالەلدەگەن ۆ.كۋداشەۆ داپتەرىندەگى جازۋعا دا ۇقسامايدى» (اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە. -الماتى: ارىس، 2001. 16-ب.).
ءبىز وسى پىكىرلەرگە تولىق قوسىلامىز. بىراق بۇل «قوزى كورپەش» جىرىنا ابايدىڭ مۇلدە قاتىسى جوق دەگەن ءسوز ەمەس. اباي جاسىنان قىزىققان ايگىلى جىردىڭ جاناق نۇسقاسىن ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنە جىرلاۋعا تاپسىرما بەرگەنى انىق. ونىڭ ىشىندە بەيسەنباي، وعان كومەكتەسكەن اباي بالالارى، كەيىننەن ۋايىستەر جىرلاپ قانا قويماي ەل ىشىنە ون-ون بەس ءتۇرلى اۋەنمەن انگە قوسىپ تاراتقان دا.
جاناق نۇسقاسى، بىردە جاناق - بەيسەنباي نەمەسە اباي نەمەسە پوتانين نۇسقالارىنىڭ ءوز ىشىندە ۇلكەندى-كىشىلى وزگەرىستەر بولعانىمەن ءبىر تۇبىردەن -جاناقتىڭ ايتۋىنان تاراعانى انىق. ال، جىر نۇسقالارىنداعى وزگەرىستەرگە كەلسەك، جاناق كۇشتى اقىن. ول ءدال وسى جىردى قالىڭ جۇرتتىڭ الدىندا بىرنەشە رەت جىرلاعانى تاعى بار. ءار جىرلاعاندا اقىننىڭ كوڭىل-كۇيى، شابىتى، كورەرمەننىڭ ىقىلاسى دەگەندەي ءبىر جاناقتىڭ جىرلاۋىنىڭ ءوزى ازدى-كوپتى وزگەرىسكە ءتۇسۋى ابدەن ىقتيمال. ال ونى قايتا جىرلاعان بەيسەنبايدىڭ جىر اياعىن وزىنشە تۇيىقتاۋىن الساڭىز، نەمەسە كەيىنگى شاكىردىڭ قوزى - كورپەشى جىر نۇسقاسىنان گورى نازيرالىق رەتپەن جىرلانعان اۆتورلاردىڭ ءتول تۋىندىسىنا كوبىرەك كەلەدى.
سوندىقتان دا، بۇل ارادا ايتارىمىز جاناق نۇسقاسىنىڭ وڭدەلىپ، حالىققا تارالۋىنا ابايدىڭ جانە ونىڭ ماڭىنداعى اقىن شاكىرتتەردىڭ ۇلەس سالماعى مول. ال، جىردىڭ قاي تۇسىنا قاي اقىننىڭ قالامى ءتيدى دەگەن ماسەلەگە ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن. شاكىرتتەرىنىڭ جىرلاۋىنان شىققان دۇنيەنى ۇستىنەن ءبىر قاراپ، جوندەمەۋى مۇمكىن ەمەس ابايدىڭ. ءوزى جازباسا دا، جازعاندارعا كوڭىلى تولىپ، ءبىر نۇسقاسىن ورىس زەرتتەۋشىسىنە جىبەرگەن. ال، قولجازبانىڭ ابايدىكى بولماۋى دا زاڭدى. جىرعا قاتىسى بار كەز-كەلگەن شاكىرتتەرى - اقىلباي، ماعاۋيا، بەيسەنباي، ۋايىستەرگە نەمەسە جازۋى ادەمى باسقاسىنا جىردى كوشىرتىپ، «سەميپالاتينسكوگو ۋەزدا، چينگيزسكوي ۆولوستي، ا.ك.» دەپ جىبەرۋىنە ۇستاز ابايدىڭ حاقىسى بار.
دەمەك، بۇكىل تۇركى حالقىنا ورتاق ايگىلى جىردىڭ ءبىر تارماعى - جاناق، بايكوكشە، شوجە سىندى ابايدىڭ ءوزى ءنار العان اقىندار مەن بەيسەنباي، ءۋايىس سىندى شاكىرتتەرىنىڭ، ودان كەيىنگى اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى شاكىر سىندى حالىق اقىندارىنىڭ اراسىن جالعاپ، ابايدىڭ اقىندىق ورتاسى سىندى ۇلكەن تاقىرىپتىڭ وزەگىن ساباقتاستىرىپ جاتقان رۋحاني جەلى.
باۋىرجان ەردەمبەكوۆ
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
"اباي-اقپارات"
