قازاقتىڭ باس باتىرى قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ اسىل سۇيەگىن ىزدەپ تاۋىپ، ءاۋ باستا جامباسى تيگەن باعزى مەكەنگە جەرلەپ، تاريحي بولمىسىن انىقتاعان وقيعادان سوڭ كۇللى قازاق جۇرتشىلىعى ءبىر سەرپىلىپ قالعانى حاق. ويتكەنى بۇعان دەيىن فولكلورلىق كەيىپكەردىڭ ارامىزعا «ورالۋى» بولعان جوق-تى.
اقتوبە وبلىسىندا الاش جۇرتى ءۇشىن اسا ماڭىزدى تاعى ءبىر شارۋا قولعا الىندى. ول - ءوز زامانىندا تاريحي شەشىم قابىلداپ، سونىسىمەن قازاقتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالعان ءباھادۇر ابىلقايىر حاننىڭ سۇيەگىن ىزدەۋ.
وتكەن اپتادا وبلىسىمىزعا ۇلت زيالىلارى ءابىش كەكىلبايۇلى مەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆتەر كەلگەندىگىنەن وقىرمان حاباردار. اۋەلى قوبدا ءوڭىرىن ارالاپ، قوبىلاندى باتىر كەسەنەسى مەن ابات-بايتاققا ءتاۋ ەتىپ، «قىرعىننىڭ مولاسى» مەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە قاتىسقان بوزداقتار جەرلەنگەن قاراسۋ بيىگىندە قويىلعان ەسكەرتكىشكە سوعىپ دۇعا وقىعان  مەيماندار كەلەسى كۇنى اقتوبەدەگى مادەنيەت ورتالىعىندا زيالى قاۋىممەن جۇزدەسىپ، «حان مولاسىندا» كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتقارىلعان شارۋالاردى ءبىر پىسىقتاپ العان-دى.

قازاقتىڭ باس باتىرى قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ اسىل سۇيەگىن ىزدەپ تاۋىپ، ءاۋ باستا جامباسى تيگەن باعزى مەكەنگە جەرلەپ، تاريحي بولمىسىن انىقتاعان وقيعادان سوڭ كۇللى قازاق جۇرتشىلىعى ءبىر سەرپىلىپ قالعانى حاق. ويتكەنى بۇعان دەيىن فولكلورلىق كەيىپكەردىڭ ارامىزعا «ورالۋى» بولعان جوق-تى.
اقتوبە وبلىسىندا الاش جۇرتى ءۇشىن اسا ماڭىزدى تاعى ءبىر شارۋا قولعا الىندى. ول - ءوز زامانىندا تاريحي شەشىم قابىلداپ، سونىسىمەن قازاقتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالعان ءباھادۇر ابىلقايىر حاننىڭ سۇيەگىن ىزدەۋ.
وتكەن اپتادا وبلىسىمىزعا ۇلت زيالىلارى ءابىش كەكىلبايۇلى مەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆتەر كەلگەندىگىنەن وقىرمان حاباردار. اۋەلى قوبدا ءوڭىرىن ارالاپ، قوبىلاندى باتىر كەسەنەسى مەن ابات-بايتاققا ءتاۋ ەتىپ، «قىرعىننىڭ مولاسى» مەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە قاتىسقان بوزداقتار جەرلەنگەن قاراسۋ بيىگىندە قويىلعان ەسكەرتكىشكە سوعىپ دۇعا وقىعان  مەيماندار كەلەسى كۇنى اقتوبەدەگى مادەنيەت ورتالىعىندا زيالى قاۋىممەن جۇزدەسىپ، «حان مولاسىندا» كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتقارىلعان شارۋالاردى ءبىر پىسىقتاپ العان-دى.

بايلام
سارسەنبىنىڭ ساتىنە وبلىس اكىمى ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ پەن زاڭعار جازۋشى ءابىش كەكىلبايۇلى باستاعان توپ قورىمنىڭ باسىنا كەلدى. 1979 جىلى رومان جازۋ ماقساتىندا وسىندا كەلىپ، جەرگىلىكتى اقساقالداردىڭ كورسەتۋىمەن حاننىڭ سۇيەگى جەرلەندى دەگەن بەيىتتى كورگەن ءابىش اعا ۇزىندىعى 650, ەنى 200 مەتر شاماسىنداعى قورىمدى اسىقپاي باجايلادى. قورىمنىڭ سولتۇستىك-شىعىس تۇسىندا ايالداپ، العاشقى ساپارىنداعى كورىنىستەردى ەسكە تۇسىرۋگە تىرىستى. باينازار، رامازان قارتتاردىڭ اڭگىمەسىن ەسكە الىپ، قىر استىنان تراكتورىن دارىلداتىپ جەتكەن «پسكوۆ» كەڭشارىنىڭ مەحانيزاتورى قانيبەك جاباەۆتىڭ دا كەلگەن تۇسىن شامالادى. ءتىپتى، وتىز جىل بۇرىن تاماقتانعان ۋاقىتى مەن اسپازشىنىڭ اتىن دا ايتىپ، جۇرتشىلىققا تاڭداي قاقتىردى. بىراق ناقتى زيراتتى تاپ باسىپ كورسەتە المادى. ويتكەنى وسى ۋاقىت ىشىندە جەر بەدەرى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراعان. بۇل جەردىڭ ءشوبىن دە بۇرىنعىداي شاباتىن ادام جوق.
- ەڭ قيىنى، حاندى جەرلەگەن كىسىلەردىڭ ۋاعىندا بوي كورسەتپەۋى. ولار ومىرلەرىنىڭ اقىرىنا دەيىن ابىلقايىردىڭ جاتقان جەرىن جاسىرۋعا تىرىسقان، - دەيدى ابەكەڭ. ودان كەيىن وتىز جىل بۇرىنعى اڭگىمەگە قايىرىلدى. - اقشىعاناق اۋىلىنداعى رامازان اقساقال اڭگىمەشىل جان ەكەن. سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، امەريكانىڭ تۇرمەسىن توزدىرىپ كەلگەن. اباقتىدا قوس جانارىنان ايرىلىپتى. ەلگە ورالعان سوڭ الدىمەن حاننىڭ باسىنا اپار دەپ قيعىلىق سالعان. سونداعىسى ابىلقايىر حان جاتقان جەردى ۇرپاقتارىنا كورسەتۋ بولسا كەرەك. ول مايدانعا اتتانباي تۇرعاندا-اق حان جاتقان تومپەشىك تىزەسىنىڭ تۇسىنان كەلەتىن بولعان.
ءابىش كەكىلبايۇلى كورسەتكەن جەرلەردىڭ بارلىعىن قولىنداعى توپوگرافيالىق كارتاعا ءتۇسىرىپ وتىرعان سەرىك اجىعالي ولاردىڭ بارلىعىنا سيپاتتاما بەرىپ وتىردى. بۇدان سوڭ جينالعاندار وسى جەرگە ارنايى الدىرىلعان 1979 جىلى ابەكەڭە سالەم بەرگەن تراكتورشى، بۇگىندە قادىرلى اقساقال قانيبەك جاباەۆتىڭ سوڭىنان ەردى. قانەكەڭ توپتى تۇرپاتى ەرەكشەلەۋ كورىنەتىن ءبىر تومپەشىككە باستاپ اكەلدى. بۇل - وسىعان دەيىن زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمداردىڭ دا تىزگىن تارتىپ وتىرعان تۇسى. زەرتتەۋشىلەر حاننىڭ زيراتىن انىقتاۋ ءۇشىن جازبا دەرەكتەردەگى مالىمەتتەر مەن كۇنى كەشەگە دەيىن جەتكەن جالعىز اق تالدى ىزدەپ كەلگەن. بىراق ىقتيمال دەگەن بەيىتتەردىڭ اينالاسىن قازىپ كورگەندە، تالدىڭ تامىرى تابىلماپتى. ەكىنشى ءبىر عالىمدار قازىق قىلىپ وتىرعان دۇنيە - اۋىزشا دەرەكتەردە ايتىلاتىن قارا جول. جۇرت اۋزىندا «ءساتباي جولى» دەپ اتالاتىن جول قايدا؟ اەروپلانمەن سۋرەتكە ءتۇسىرۋ بارىسىندا جوعارىدان عانا بايقالاتىن قازىرگى جولدان ىلگەرىرەك جاتقان تاعى ءبىر جول بايقالعان. ال ونىڭ ناقتى «ءساتباي جولى» ەكەنىن عالىمدار انىقتاۋى ءتيىس.
پىكىرتالاس تا بولماي قالعان جوق. بىرنەشە زيراتتى قازۋ كەرەك دەگەن پىكىرگە سەرىك اجىعالي مىناداي ءۋاج ايتتى:
- بوسقا قازعاننان پايدا جوق. ەرتەڭگى كۇنى ونى قازعان ادام «مەنىكى دۇرىس» پرينتسيپىنەن جازبايدى. سوندىقتان تاريح بۇرمالانباسىن دەسەك، اسىقپاعان ءجون. الدىمەن اق تالدىڭ تامىرىن ىزدەيمىز.
وبلىس تىزگىنىن قولعا العان ساتتەن باستاپ وسى ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، عالىمداردى جۇمىلدىرعان ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ كەسىمدى ءسوز ايتتى:
- بەس جىلدان بەرى بۇل ماسەلە مەنىڭ باقىلاۋىمدا. تەك بۇگىنگە دەيىن تىكەلەي ارالاسۋعا ۋاقىت بولعان جوق. بىراق قانشا جىل زەرتتەلىپ جاتسا دا، حان زيراتىن انىقتاۋعا بايلانىستى ءالى كۇنگە ەكى جاپىراق قاعازدان ارتىق ناتيجە بولماي وتىر. بۇل ماسەلەنى كەيىنگە شەگەرە بەرۋگە قاقىمىز جوق.
رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن كەلەتىن قاراجاتتىڭ باياۋ قوزعالىسىنا بايلانىستى ابات-بايتاق كەسەنەسىن قايتا جوندەۋدەن وتكىزگەندە، ماماندار قامشىلاپ وتىرعاندا ارەڭ قيمىلدايتىن. قازىر ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتىپ، قاراجاتتى ءوزىمىز تاباتىن دەڭگەيگە جەتتىك. سوندىقتان جۇمىسقا شۇعىل كىرىسۋ كەرەك. قاجەت جاعدايلاردىڭ ءبارىن جاسايمىز. كەرەك دەسەڭىزدەر، رەسەيدەن، الماتىدان ماماندار شاقىرتايىق، قازۋ جۇمىستارىنا ستۋدەنتتەردى تارتايىق. زاماناۋي تۇرعىن ۆاگوندارىن ورناتىپ، اسحانالارىڭىزدى قامدايمىز. قاجەت تەحنيكانىڭ ءبارىن ساتىپ الىپ بەرەمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جۇمىس ىستەۋگە بارلىق جاعدايدى جاسايمىز. تەك ناتيجە كەرەك. كۇزگە دەيىن حالىق سول ناتيجەنى كورۋى ءتيىس. بيىل سۇيەكتى تاۋىپ، قايتا جەرلەسەك، كەلەسى جىلى داڭقتى حاننىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزامىز، وعان كەلەتىن جول سالامىز. قوبىلاندى باتىردىڭ باسىنا مەموريالدىق كەشەن تۇرعىزعانداعى تاجىريبەمىز بار. ەگەر حاننىڭ سۇيەگىن انىقتاساق، بۇل وڭىرگە قايتادان ەل قونىستانا باستايدى. ەلباسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ تۋرالى تاپسىرماسى بويىنشا مىناداي ءشوبى شۇيگىن، توپىراعى قۇنارلى مەكەندەر قايتا تۇلەيدى.
وسىلايشا، عالىمداردى ءبىر شيراتىپ العان وبلىس اكىمى ەندى ولارعا سالماق سالا سويلەدى.
- ابىلقايىر حاننىڭ جاتقان جەرىن انىقتاۋ - ءبىزدىڭ پەرزەنتتىك بورىشىمىز. ابەكەڭ كەلگەن 1979 جىلدان بەرى جەر بەدەرى قانشاما وزگەرگەن. ەندى كەشەۋىلدەتە بەرسەك، بۇدان دا ايرىلىپ قالامىز. سوندىقتان وسى-اۋ دەگەن ەكى-ءۇش بەيىتتى قازىپ باستاۋ كەرەك! - دەدى وبلىس اكىمى.
جينالعاندار وسى بايلامعا توقتادى. عالىمدار ۇلكەن قامقورلىق جاساپ وتىرعان وبلىس اكىمىنە العىس جاۋدىردى. ءابىش كەكىلبايۇلى دا ەرەكشە تولقىپ، وسى توقتامنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن ايتتى.
سونىمەن، جاقىن كۇندەردە سىن ساعاتتا كۇللى قازاقتىڭ قولىن باستاپ، جاۋىنىڭ بەلىن سىندىرعان، ۇلتتى بۇرالاڭ جولداردان الىپ وتكەن ۇلى حانمەن «جۇزدەسەرىمىز» حاق. اللا سوعان جازسىن!
ءابىش كەكىلبايۇلى:
بۇل - تاريحي مۇمكىندىك. ونى قولدان شىعارىپ الماۋىمىز كەرەك!
«حان مولاسىنىڭ» باسىندا ءابىش كەكىلبايۇلى جەرگىلىكتى جانە رەسپۋبليكالىق باق وكىلدەرىنە سۇحبات بەردى.
- ابىلقايىر حان جاتقان زيرات ءدال وسى جەردە. بۇل تۋرالى ورىس باسپاسوزىندە كوپ جازىلعان. كوپ دەرەكتەردى ن. ۆيتەۆسكيدەن تابۋعا بولادى. ا. لەۆشيننەن كەزدەستىرەسىز. ەڭ كوپ جازعان عالىمدار - وسىلار.
ن. رىچكوۆتىڭ جازبالارىندا دا مول ماعلۇمات بار. ول وسىدان 100 شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى اراقاراعاي دەگەن جەردە ابىلقايىرعا بەرىلگەن اسقا قاتىسقاندىعىن، كەيىن ونىڭ بەيىتىنىڭ باسىندا كۇمبەزدى كەسەنە تۇرعىزىلعاندىعىن جازادى. بۇل كۇمبەزدىڭ سيپاتتامالارى جازبا دەرەكتەردە ساقتالعان. ول كۇمبەزدى ابىلقايىر ولگەننەن كەيىن، بىرنەشە جىلداردان سوڭ ريگەلمان دەگەن ينجەنەر ەرەكشە تاپسىرما بويىنشا سالعان.
العاشقىدا ابىلقايىردىڭ سۇيەگىن قازىرگى بەستاماق اۋىلىنىڭ ماڭىنا نەمەسە جەم وزەنىنىڭ ورتا تۇسىنداعى بەكەت اۋليەنىڭ اتاسى جاتقان جەرگە قايتا جەرلەپ، باسىنا كەسەنە تۇرعىزۋ جونىندە بىرنەشە ۇسىنىس بولىپتى. بوپاي حانىم كىشى ءجۇز حانىنىڭ تۇركىستاندا جەرلەنگەنىن قالاپ، پاتشا ۇكىمەتىنە بىرنەشە حات جولداعان. بالالارىن دا اراعا سالىپ باققان. بىراق ورىس ۇكىمەتى بەدەلدى حاننىڭ سۇيەگىن وندا اپارۋعا قاتتى قارسىلىق بىلدىرگەن. وسى جەردەگى كەسەنەنى ۋاقىتشا دەگەن جەلەۋمەن سالدىرتقان. ونى ءتىپتى كەسەنە دەپ تە ايتۋعا كەلىڭكىرەمەس. الايدا كىشى ءجۇزدىڭ حانىنا توپىراقتىڭ وسى ارادان بۇيىرعانى حاق.
پاتشا ۇكىمەتى ابىلقايىردى جەرلەۋدى ۇيىمداستىرۋعا، ونىڭ ءومىرى مەن تاعدىرىن زەرتتەۋگە ءمان بەرگەن. ال ونىڭ بالاسى نۇرالىنى حان كوتەرۋگە جۇرتتى كوندىرۋ ءۇشىن بىرنەشە قالالاردان ارنايى وكىلدەر كەلگەن. ولاردىڭ اراسىندا ورسك قالاسىنىڭ اتامانى ابدىرازاق ىسمايىلوۆ تا بولعان. بۇل جاعدايلار كوپتەگەن راپورتتاردا كورسەتىلگەن.
جالپى، حاننىڭ ءولىمى جايىنداعى دەرەكتەر دە ءار ءتۇرلى. سەبەبى حان اياق استىنان، ەشكىم كۇتپەگەن جەردە جانە كۇتپەگەن مەزگىلدە ولتىرىلگەن عوي. اسىعىس جەرلەنۋى دە سوندىقتان. ەڭ انىعى، حاننىڭ ءولىمى ءدال وسى جەردە ءتۇس اۋا بولعان. ەندى حاننىڭ ولىمىنە قاتىستى بىرنەشە نۇسقاعا توقتالايىن.
بىرىنشىسىندە بەلگىسىز ءبىر قازاق ۇلكەن جانجالدىڭ ۇستىندە اتتان جىقتى، سونان سوڭ باراق كەلىپ پىشاق سالدى دەلىنەدى.
ەكىنشىسىندە حاندى باراقتىڭ قونتايشىدا كەپىلدە بولعان بالاسى جىقتى دەسەدى.
ەڭ قيىنى، جالپى سول بولعان وقيعانىڭ انىق-قانىعىن بىلەتىن كىسىنىڭ بولماعاندىعى دەرەكتەردە كورسەتىلگەن.
ەندىگى ماسەلە - حاننىڭ قالاي ولگەندىگى ەمەس، ونىڭ زيراتىن انىقتاۋ. ونىڭ وسى قورىمدا جاتقاندىعى انىق. بىراق ناقتى زيراتى قايسى؟ ول ازىرگە جۇمباق. ويتكەنى باسقالارىن ايتپاعاندا، حاننىڭ وزىنە سالىنعان كەسەنەدەن دە تۇك قالماعان. ونىڭ جۇقانالارى سوعىستىڭ الدىڭعى جىلدارىنا دەيىن ساقتالعان دەگەن دەرەك بار. كۋاگەرلەردىڭ كوزى تىرىلەرى دە نەكەن-ساياق. نەگىزىنەن، بۇرىنعى تورعاي وبلىسى قازاقتارىنىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، حاننىڭ زيراتى جولدىڭ جيەگىندە، جالپى، قورىمنىڭ سولتۇستىك-شىعىس مۇيىسىندە ەكەن. بىراق قازىر سول جولعا قاتىستى دا تالاس بار. ويتكەنى بۇل جەردە ەكى جول جاتىر: ءبىرىنشىسى - قازىرگى اۆتوكولىك جولى دا، ەكىنشىسى - ۋاعىندا ورىنبورمەن ساۋدا بايلانىسىن نىعايتقان «ءساتبايدىڭ جولى» دەيتىن قارا جول. سوندىقتان دا عالىمدار بۇل ەكى جولدى دا كەڭىنەن، مۇقيات زەرتتەۋلەرى قاجەت.
وسىدان وتىز جىل بۇرىن رومان جازۋ ماقساتىمەن، ابىلقايىردىڭ ءومىربايانىن تۇگەل زەرتتەمەككە وسى وڭىرگە كەلدىم. سول كەزدە جەرگىلىكتى اقساقالدار ماعان «حاننىڭ زيراتى - وسى!» دەپ جول بويىنداعى وڭاشا جاتقان بەيىتتى كورسەتكەن بولاتىن. باينازار، رامازان ەسىمدى سول اڭگىمەشىل قاريالار قازىر بۇل دۇنيەدە جوق. وسى وتىز جىلدىڭ ىشىندە جەر بەدەرى دە ءبىراز وزگەرىپ كەتىپتى. ول كەزدە جەردە قۋاڭشىلىق بار ەدى، ال جارقاباقتار بيىكتەۋ كورىنەتىن. قازىر قاراپ وتىرساق، جەر تەگىستەلىپ بارادى، ءشوپتىڭ دە ءتۇسى باسقا. ەندى ۋاقىت وسىلاي زىمىراعان سايىن، زيراتتىڭ ءوزى تۇگىلى ءىزى دە تابىلماي قالاتىن سياقتى. زەرتتەۋشىلەر دە ازىرگە ءبىر بايلامعا توقتاي الماي وتىر.
بۇگىن وبلىس اكىمى ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ زەرتتەۋشى-عالىمدارعا بارىنشا كومەك بەرەتىندىگىن ايتتى. ارحەولوگتار ءۇشىن قات قۇرال - گەورادار دا ساتىپ الىنباق. سول ارقىلى جەردى استى-ءۇستى تۇگەل تەكسەرىلەدى. ەگەر ناقتى بايلامعا كەلىپ، پايىمدارى رىچكوۆتىڭ جازبالارىمەن ۇشتاسسا، ارحەولوگتار كەكىلبايۇلىن دا، باسقانى دا تىڭداماي، جەدەل قازۋ جۇمىستارىنا كىرىسەدى.
حان زيراتىن انىقتاۋ ءۇشىن عالىمدارعا بارلىق مۇمكىندىكتەردى جاساپ جاتقان ەلەۋسىن ناۋرىزبايۇلىنا  زور العىس ايتامىز. بۇنداي جاردەم بولماسا، ابىلقايىردى دا باسقا تاريحي تۇلعالارىمىز سياقتى جوعالتىپ الۋىمىز بەك مۇمكىن. قازىر كوپتەگەن تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ سۇيەگى قاي جەردە جەرلەنگەندىگى تۋرالى دەرەكتەر ءار قيلى. ال ءبىزدىڭ قولىمىزدا دەرەگى تۇتاستاي بارى - ابىلقايىر. ەندەشە، وسى مۇمكىندىكتى قولدان شىعارىپ الماۋ كەرەك. بولاشاقتا بۇل جەرگە مەموريالدىق كەشەن سالۋ كەرەكتىگىن دە قۇپتايمىن.

«حان مولاسىنداعى» زەرتتەۋلەر. كەشە مەن بۇگىن
رەسمي شارالاردان كەيىن شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سەرىك اجىعالي جۋرناليستەرگە سۇحبات بەردى.
وتكەن كۇننەن بەلگى بار…
- بۇل ۇلكەن قورىم 1748 جىلى ابىلقايىر حان مەرت بولعاننان بەرگى ۋاقىتتا قالىپتاسقان. ورنالاسقان جەرى - اقتوبە وبلىسىنىڭ شىعىسى. قوستاناي وبلىسىنىڭ شەكاراسىنا جاقىن.
باتىس پەن وڭتۇستىك باتىسىندا قابىرعا جانە ولكەيەك وزەندەرى قيىلىسادى.
ەندى ءبىز حاننىڭ ناقتى وسىندا جەرلەنگەندىگىن بىلەمىز. بۇنى تاريحي جازبا دەرەكتەر، ياعني ارحيۆتەردەن الىنعان ماتەريالدار راستايدى. ولاردى ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارى دا تولىقتىرا تۇسەدى. جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا تارالعان اڭگىمەلەردىڭ ءوزى ءبىر توبە. توپوگرافيالىق زەرتتەۋلەر دە كورسەتىپ وتىر.
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، حان قازا تاپقان شايقاستا ولگەندەر تۇگەلىمەن وسى جەرگە جەرلەنگەن. قازىر مۇندا ەڭ كەمى 1000-نان اسا زيرات بار. 2001 جىلى بۇل اۋماقتىڭ توپوگرافيالىق كارتاسى تۇسىرىلگەن ۋاقىتتا ناقتى 942 زيرات بەلگىلەنگەن ەدى. شىندىعىندا، تومپەشىكتەردىڭ سانى ودان دا كوپ.
بۇگىندە بۇل قورىمدا تەك تومپەشىكتەر، ۇيىندىلەر جانە ءىشىنارا زيراتتىڭ قورشاۋلارى كەزدەسكەنىمەن، تىم از. قابىرعالارى مۇلدەم ساقتالماعان. زيراتتاردىڭ اينالاسىنان قازاقتىڭ ءداستۇرلى جۇقالتاق قۇلپىتاستارى، سامارقان تاستارى جانە كوكتاس سياقتى بەلگىلەردى تابۋعا بولادى. ساقتالعان ەسكەرتكىشتەردەگى اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان قازاق تىلىندەگى سوزدەر سول كۇيىندە تۇر. بىراق ولار حان ولگەن ۋاقىتقا سايكەس ەمەس. كونەلەرى ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا ءتان بولسا، بەرىدەگىلەرى - وتكەن عاسىرداعىلار.
دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى نۇرالى حان سول زامانداردا اكەسىنىڭ زيراتىنا اسىعىستاۋ تۇردە شيكى كىرپىشتەن كۇمبەزدى شاعىن كەسەنە تۇرعىزعان. ىشىندە ساعانا بولعان. حان ەجەلگى قىپشاق ءداستۇرى بويىنشا قاراپايىم كيىممەن، قارۋ-جاراعىمەن، ياعني قىلىشى، جەبەلەرىمەن بىرگە كومىلگەن.
ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، ول كەسەنە 50-60 جىلدان كەيىن سىر بەرە باستاعان. ال عالىمدارعا نەگىزگى باعىت كورسەتەر بەلگى جالعىز اعاش ەدى. ول - نۇرالى ەككەن ون ەكى تالدىڭ ءبىرى.
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا زەرتتەۋشى عالىم دەربىسالى بەركىمباەۆ تورعاي ءوڭىرىنىڭ گازەتىندە: «ابىلقايىر حاننىڭ باسىندا بەلگى جوق، بىراق شيكى كىرپىشتەن سالىنعان قورشاۋ مەن تاس پليتا بار»، - دەپ جازعان. دەمەك، سول ۋاقىتتاردا-اق حاننىڭ زيراتىن انىقتاۋ ماسەلەسى تۋىنداي باستاعان. بالكىم، بەركىمباەۆ بۇل جەرگە كەلمەگەن دە شىعار. 1898 جىلى زەرتتەۋشى ي.كرافت: «حان ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ونىڭ زيراتىن تاپتى. باسىنداعى نەگىزگى بەلگى - جالعىز قايىڭ»، - دەگەن دەرەك قالدىرعان. بىراق ول قايىڭ ەمەس بولاتىن. 1771 جىلى حاننىڭ باسىنداعى اعاشتى ن. رىچكوۆ «اق تال» دەگەن ەدى.
بۇل اعاشتىڭ عۇمىرى ۇزاق بولدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندارى قىرقىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن ساقتالعاندىعىن ايتادى. ىرىمعا سەنگەندەرى تالدىڭ بۇتاقتارىنا اقتىق بايلايتىن بولعان. ولاي-بۇلاي وتكەن جولاۋشىلار دا اعاراڭداعان شۇبەرەكتەردى اڭعارعان. بۇل - بىزگە اقپارات بەرۋشىلەردىڭ ءسوزى. ءسويتىپ، ول اعاشقا ەلۋىنشى جىلدارى جايدىڭ وتى ءتۇسىپ، سول ماڭاي تۇگەلىمەن ورتەنىپ كەتكەن. قالىڭ ورتتەن حاننىڭ باسىنداعى جالعىز اعاش تۇپكىلىكتى جويىلىپ، ابىلقايىردىڭ ءىزى الىستاپ كەتتى. ارينە، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى بۇل ماڭايعا ەل قونباي، نەگىزگى بەلگىلەردىڭ حالىق جادىندا قالماعاندىعى وكىنىشتى.
زەرتتەۋلەر جانە زەرتتەۋشىلەر
جەتپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىنان بەرگى ۋاقىتتا بۇل جەردى بىرنەشە ەكسپەديتسيا تەكسەردى. ونىڭ ىشىندە كەزىندە تورعاي وبلىسىن باسقارعان وزبەكالى جانىبەكوۆ، جازۋشىلار ءابىش كەكىلباي مەن امانتاي ساتاەۆتار بار. ءابىش اعامىز 1979 جىلعى جاساعان ءبىرىنشى ساپارىنىڭ كەزىندە-اق جەرگىلىكتى قاريالاردىڭ ايتۋىمەن حاننىڭ زيراتىن تاپقان. بىراق ارادا وتىز جىل وتكەن سوڭ اينالاداعى جەر بەدەرىنىڭ وزگەرگەنى سونشالىق، ابەكەڭنىڭ ءوزى دە مىنا زيرات دەپ تاپ باسىپ ايتا الماي وتىر. سوندىقتان دا ءىسىمىز ءتىپتى كۇردەلى سيپات الدى. ۋاقىتىندا بەلگى قويىلماعاندىعىنا وكىنىش تە بار…
ءبىز ءاۋ باستان ىزدەستىرۋگە بەلسەنە كىرىستىك. ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيا ۇزىلىسپەن جۇمىس جاساعانىمەن، ناتيجەسىز بولعان جوق. العاشقىدا 1983 جىلى شاعىن توپ بولىپ كەلدىك. راسىندا، رىچكوۆتىڭ جازبالارىندا كورسەتىلگەن قورشاۋ مەن بەلگى قالعان شىعار دەگەن ءۇمىت بولدى. ەڭ بولماسا تاستاردىڭ قالدىعى الدىمىزدان شىعاتىنداي كورىندى. بىراق سول كەزدە-اق ۇيىندىلەر مەن تومپەشىكتەر عانا جاتتى…
كەيىن، 1998 جىلى كەزەكتى ەكسپەديتسيا كەزىندە زەرتتەۋلەردى تەرەڭىرەك جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋدى. وسى جىلدان باستاپ ەلىمىزدە تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى زەردەلەۋگە باسا نازار اۋدارىلا باستالعان-دى. سول جولى قاريالاردان سۇراستىرا وتىرا، قورىمنىڭ «كوزجوباسى» جاسالىپ، قاعازعا ءتۇسىرىلدى. قورىمنان 70 شاقىرىم جەردەگى ءشيلى اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىمەن كەزدەستىك. سول اۋىلدىڭ تۇرعىنى 1914 جىلى تۋعان ءۇنزيلا ورازىمبەتوۆا اپامىز حان زيراتىنىڭ جول بويىندا، قورىمنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا جاتقاندىعىن ايتتى. بىراق جانارماي جەتپەيتىندىكتەن، ول كىسىنى اكەلە المادىق. وسىعان قاراماستان اپامىز ايتقان جورامالدارعا ساي كەلەتىن تومپەشىكتەردى بەلگىلەدىك. كوكىرەگىمىزدە ءۇمىت وتى جاندى.
سودان 2001 جىلى «ابىلقايىر حان» حالىقارالىق قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جانە قارجىلاندىرۋىمەن 15-20 ادامنان تۇراتىن ۇلكەن ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىلدى. 10 كۇن ىشىندە قورىمنىڭ توپوگرافيالىق جوسپارىن سىزىپ، بۇل جولى ناقتى 942 زيرات بەلگىلەندى. سونىمەن قاتار باياعى ءۇنزيلا اپامىزدى جانە  تورعاي قالاسىنان تاعى ەكى اقساقالدى وسى جەرگە اكەلۋگە مۇمكىندىك تۋدى. ناقتى زيراتتى كورسەتۋ ءۇشىن ارقايسىسىن جەكە-جەكە جىبەرگەنىمىزبەن، قاريالار شەشىمگە كەلە المادى. ولار اعاشتى كورگەندىكتەرىن، وسى ماڭدى قىستاعاندىقتارىن سەنىمدى تۇردە ايتقانىمەن، حاننىڭ قابىرىن كورسەتە المادى. الايدا ءبىزدىڭ باعىتىمىزدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن ايتتى.
ءبىز تاريحي-مادەني ورتانى زەرتتەدىك، قۇندى ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار جيناقتالدى. ەكسپەديتسيا ىرعىز، ايتەكە بي جانە قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋداندارىندا جەمىستى جۇمىس جاسادى.
سودان بەرگى ارالىقتا ماسكەۋدىڭ، پەتەربوردىڭ جانە ورىنبوردىڭ ارحيۆتەرىنە سان مارتە بارىپ، حاننىڭ ءولىمى مەن تاعدىرىنا بايلانىستى تاعى بىرقاتار قۇجاتتاردى جيىستىردىق. سايىپ كەلگەندە، 2001 جىلى بەلگىلەنگەن ىقتيمال زيراتتاردان اۋىتقىعان ەمەسپىز. مەن ءوز ەڭبەكتەرىمدە تاريحي مالىمەتتەرگە سايكەس كەلەتىن ورىن وسىندا ەكەندىگىن كورسەتتىم. بىراق 100 پايىزدىق شەشىم بولعان ەمەس.
2007 جىلى اقتوبە وبلىسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن جۇمىستى قايتا جانداندىردىق. نەگىزگى مىندەت - ابىلقايىر حان زيراتىن تابۋ. سوڭعى ەكى جىلدا بۇل جۇمىس سايابىرسىعان ەمەس. جان-جاقتى كەشەندى تەكسەرۋلەر جۇرگىزىلدى. تەك جەر ءۇستى ەمەس، استىنا دا ۇڭىلدىك. تابىلعان ءاربىر زات مۇقيات تەكسەرۋدەن وتكىزىلۋدە. وسىدان ەكى جىل بۇرىن قورىم دەلتاپلانمەن ءار ءتۇرلى بيىكتەن سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى. وعان شەتەلدىك ماماندار دا تارتىلدى. اقپارات بەرۋشىلەردى ىزدەستىرۋ اۋماعىن دا كەڭەيتتىك. ۋاقىت وتە ولاردىڭ قاتارى دا سيرەپ بارادى. بىراق مۇمكىندىگىمىز تاۋسىلعان جوق. جاڭا كورسەتىلگەن ەكى-ءۇش ورىندى ءجىتى تەكسەرىپ، گەوفيزيكالىق ىزدەستىرۋدى كۇشەيتەمىز. جەر استىنداعى تەمىردى انىقتاۋ ءۇشىن ماگنيتتىك جابدىقتاردىڭ كومەگى پايدالانىلادى. گەوراداردىڭ كومەگى ەرەك. بۇل جولى وسىمدىكتانۋشىلار مەن توپىراقتانۋشىلاردى دا اقىلداسۋعا شاقىردىق. تاجىريبەلى ارحەولوگ تا كەلدى. ىزدەۋ ەندى تىپتەن كۇشەيتىلەدى.
قورىمدى كوركەيتۋ - پارىز
قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋعا وراسان ۇلەس قوسقان قايراتكەر، تاريحي-ساياسي تۇلعا ابىلقايىر حان وسى جەردە. ونىڭ جانىندا سەرىكتەرى ءھام بىلەكتى باتىرلار مەن قولباسىلار دا جاتقان بولۋى ابدەن مۇمكىن. شالعاي اۋداندا، ادام اياعى از باساتىن جەردە جاتقان باتىرلاردى دارىپتەۋ - بىزگە پارىز. ەرتەڭگى كۇنى سالىناتىن كەشەن بۇل ماڭدى تۋريستىك ورتالىققا اينالدىرارى حاق. تاريحي ورىننىڭ بەلگىلەنۋى قازاق حالقىنىڭ ەڭسەسىن تىكتەي تۇسەدى. ابىلقايىردىڭ كوزى ءتىرى كەزىندەگىدەي سارىارقا مەن ەلىمىزدىڭ باتىسى قوسىلادى. ەگەر تورعايعا ىرگەدەگى باسقۇدىق پەن جاباساق اۋىلدارى ارقىلى داڭعىل جول سالىنسا، ەرتەڭ-اق تۋريستەر اعىلادى. بابانىڭ رۋحىن قۇرمەتتەۋشىلەر ءتاۋ ەتەتىن ورىنعا اينالادى. جالپى، بۇل ماڭدا تاريحي-مادەني ورىندار از ەمەس. ەسكەرتكىشتەر دە جەتەرلىك. مىنا ىرعىزداعى جامانشىڭ كراتەرىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟!
بۇل - تورعاي قالاسىنا دا جاقىن جەر. وسى ماڭدا تاريحي قۇندى ۇزاق تامى ەسكەرتكىشى بار. قىسقاسى، ىرعىز-تورعاي دالاسى - تاعدىرى بولەك ايماق. وسى جەردە قازاق-ورىس بايلانىسى ورنادى. وسى جەردە ناعىز دالا مادەنيەتى قالىپتاستى. ابىلقايىر حاننان كەيىن المات-سامىرات، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ سياقتى قايراتكەرلەر تاريح ساحناسىنا شىقتى. دەمەك، وسى ماڭداعى تاريحي-تابيعي ەسكەرتكىشتەردىڭ «باسىن» بىرىكتىرەتىن ابىلقايىر حاننىڭ كەسەنەسى بولۋعا ءتيىس.
اتاۋ قايدان شىقتى؟
«حان مولاسى» اتاۋى 1748 جىلدارى-اق پايدا بولعان. حاننىڭ قازاسى قابىرعالارىن قايىستىرعان ەل بۇل قورىمدى سولاي اتاعان. ابىلقايىر حاننىڭ ءولىمى دالانى كۇڭىرەنتتى. جەرلەنگەن جەرى دە وسى. جالپى، قازاق جەر-سۋ اتاۋلارىنا ەرەكشە قاراعان. وعان اسقان ىجداعاتتىلىقپەن قاراپ، اتاۋدى تەكتەن-تەككە بەرمەگەن. «مولا» - قازاقتىڭ ءتول ءسوزى. الايدا ءحىح عاسىرداعى رەسەي كارتالارىندا بۇل جەر «حان سۇيەگى» دەپ كورسەتىلگەن. قاتە جازبالار دا كەزدەسەدى. مىسالى، «قاندى سۋىق» دەگەن دە بار. 60-جىلدارداعى توپوگرافيالىق كارتادا سولاي. بىراق ەڭ دۇرىس اتاۋى - «حان مولاسى».
ابىلقايىردىڭ ۇرپاقتارىن ىزدەۋ قاجەت!
وبلىستىق تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جونىندەگى ينسپەكتسيا باستىعى بەكارىستان مىرزاباي ابىلقايىر حانعا بايلانىستى گەنەالوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتىپ وتىر.
- 1983 جىلى سەرىك اجىعالي «حان مولاسىنا» جاساعان ساپارىندا قورىمداعى 30-40 قۇلپىتاستى ولشەپ، كەلەسى جىلى ءۇش-تورتەۋىنە تولقۇجات جاساتىپ بەرگەن بولاتىن. زيراتقا بەرىلگەن تولقۇجات بۇل جەردىڭ مەملەكەت قورعاۋىنا كوشكەندىگىنىڭ بەلگىسى ەدى. ەندى كەۋدەدە ءۇمىتىمىز ويانىپ، جۇمىسقا بەلسەنە كىرىستىك.
سەرىك ەسكەندىرۇلى بەرىرەكتە شىڭعىس حاننان قامبار مەدەتوۆكە دەيىنگى تورەلەردىڭ 25 ۇرپاقتان تۇراتىن كارتاسىن جاساپ، كىتاپقا ءتۇسىردى. سول كارتا بويىنشا ابىلقايىر - شىڭعىس حاننىڭ ون سەگىزىنشى ۇرپاعى. ال ابىلقايىردىڭ التىنشى ۇرپاعى قامبار مەدەتوۆ ءستاليننىڭ الدىندا كۇي تارتقان دەگەندى مارقۇم ماردان بايدىلداەۆتىڭ اۋزىنان ەستىپ ەدىم.
الماتىدا جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەن سەكسەنىنشى جىلداردا بىزگە ابىلقايىر حاننىڭ شومەكەيلەردى بيلەگەن ۇرپاعى ەلەكەي حاننان تاراعان يبراگيم شامشاتوۆ عىلىمي كوممۋنيزمنەن ءدارىس وقىدى. ول كىسى سول كەزدە 200 ءتۇتىن بارمىز دەۋشى ەدى. ولاي بولسا، گەنەالوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ دە ورتاق ىسكە ۇلكەن پايداسىن تيگىزەر ەدى.
دالانىڭ قۇپياسى
جوعارىدا «حان مولاسى» قورىمىنىڭ اينالاسىندا ەل جوق ەكەندىگىن ايتتىق. وعان جاقىن دەگەن اۋىلدىڭ ءوزى 80 شاقىرىمدىق قاشىقتىقتا جاتىر. ىرگەدەگى ولكەيەك وزەنىنىڭ ارعى بەتىن تورعايلىقتار جايلايدى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، بۇل ماڭدا بەرىرەككە دەيىن، ياعني «مىزعىماس» وداق ىدىراعانشا، مالشىلاردىڭ قونىسى كوپ بولعان. ال ءشوپ شابۋشىلار شالعاي اۋدانداردان دا كەلەدى ەكەن. قازىرگى كۇيى باسقا. ميداي دالا، اڭىزاق جەل، ميىڭدى اۋزىڭا تۇسىرەر ىستىق. سوندا…
ابىلقايىر زامانىندا بۇل جەردەگى اۋا رايى قانداي بولعان؟ جەر بەدەرى شە؟ ورىنسىزداۋ بولسا دا ايتايىق، بابالارىمىز وسى جەرگە نەلىكتەن قىزىققان؟ بۇل ساۋالدارعا ورىنبوردان كەلگەن دالا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ۆاديم پەتريششەۆ مىناداي جاۋاپ ايتادى:
- ءبىز تەك تاريحتى، تاريحي جاعدايدى قالپىنا كەلتىرۋگە عانا تىرىسپاي، سول كەزدەگى قورشاعان ورتانىڭ سىرىنا ۇڭىلۋگە باسىمدىق بەرىپ كەلەمىز. ارينە، ابىلقايىر زامانىنداعى دالانىڭ جاعدايىن قازىرگىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. وزگەرىس وتە كوپ. وعان سەبەپ الدىمەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋگە بايلانىستى. وتكەن عاسىردىڭ وزىندە عانا تىڭ يگەرىلدى، مال باسى كوبەيدى، حالىق سانى دا ارتا ءتۇستى. بۇل جەرگە سوقا ءتىسى تيمەسە دە، كوپتەگەن ەسكى قورىمدار باقىلاۋسىز قالدى. بۇل - ءبىر.
ەكىنشىدەن، بوتانيكتەردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستاننىڭ جارتىسىن الىپ جاتقان دالانىڭ ءوزىنىڭ عانا 82 اتاۋى بەلگىلى. وسىلاردى سالىستىرا كەلە، 300 جىلداي ۋاقىت بۇرىن بۇل جەردىڭ كەلبەتى وزگەشە بولعاندىعىنا سەنىمدىمىز.
ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، بۇل جەر جاۋىن-شاشىندى، ىلعال كوپ تۇسەتىن ايماق بولعان. سالقىندىعى تاعى بار. XIV-XVII عاسىرلاردا دالانىڭ كەلبەتى مۇلدەم باسقا بولاتىن. سوندىقتان دا حان جاتقان جەردىڭ قۇنارلى، جايىلىمى شۇرايلى بولعاندىعىنا داۋ جوق. قازىر ول كورىنىس سولتۇستىككە قاراي 100 شاقىرىمعا ويىستى. بۇل ماڭدا كولدەردىڭ دە كوپ بولعانى انىق. وسى دەرەكتەردەن-اق تاريحتى ءدال وسى جەرمەن بايلانىستىرۋعا ابدەن بولادى.
عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، قۇرعاقشىلىق نەمەسە جايلى كەزەڭ ەڭ كەمى 400 جىل سايىن اۋىسىپ وتىرادى. قازىر ءبىز قولايسىز ۋاقىتتامىز.
رەسەي دە كوز تىگىپ وتىر
ابىلقايىر حاننىڭ سۇيەگىن ىزدەستىرۋ تۋرالى  اڭگىمەگە كورشى رەسەي عالىمدارى دا قۇلاق ءتۇرىپ وتىر. حان تۋرالى جازباشا دەرەكتەردىڭ بارلىعى ورىس ەلىنىڭ مۇراعاتتارىندا جاتىر. رەسەيلىك عالىمداردىڭ كەيبىرى وسى مۇراتتى ىسكە قول ۇشىن بەرۋگە ءازىر ەكەندىكتەرىن دە ايتا كەتكەن ابزال. مىسالى، اقتوبەگە ارنايى كەلگەن رەسەي عىلىم اكادەمياسى دالا ينستيتۋتى جايىق بولىمشەسىنىڭ اگروەكولوگيا جانە جەرگە ورنالاستىرۋ زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەرگەي لەۆىكين قازاقستاندىقتارعا ارحيۆتەردەگى قۇجاتتارعا قول جەتكىزۋگە كومەك بەرەتىندىگىن ايتىپ وتىر. ول سونداي-اق ءوز بايلامىن دا ورتاعا سالدى.
- ءبىزدى اقتوبە وبلىسىنىڭ مادەنيەت باسقارماسى وسى شاراعا، ەكسپەديتسياعا قاتىسۋعا اسقان ىلتيپاتپەن شاقىرعاندىعىنا قۋانىشتىمىز. جالپى، ورىنبور مەن اقتوبە وبلىستارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس قاي سالادا دا بەرىك. بۇگىنگى كۇنى اكىمدەرىمىز، عالىمدارىمىز ورتاق مۇددەگە جەتۋ ءۇشىن تىزە قوسىپ جۇمىس جاساپ جاتىر. جاقىندا عانا ورىنبوردا وتكەن حالىقارالىق شاراعا قازاقستاندىق عالىمدار ۇلكەن قۇراممەن كەلدى. ءبىز دە قاراپ قالماي، اتالعان شارانى وتكىزە سالا اقتوبەگە بەت الدىق.
سايىپ كەلگەندە، بارلىعىمىزعا دالا ورتاق. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ ينستيتۋتتاي عىلىم ورداسى ازىرگە ەۋرازيا كولەمىندە جالعىز. ءبىزدىڭ ماماندار دالانى بارلىق قىرىنان زەرتتەيدى. ونىڭ ىشىندە گەوگرافياسى، تاريحى، وسىمدىكتەرىنىڭ ءبىتىمى دە بار. ارينە، تاريحتاعى كەمەلدى تۇلعانىڭ جاتقان جەرىن انىقتاۋعا بايلانىستى ماڭىزدى شاراعا قاتىسپاۋ دالانى زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇنا بولار ەدى. وسى مۇمكىندىك تۋعىزعان وبلىس باسشىلارىنا ۇلكەن راحمەت!
بۇل - قاستەرلى ورىن. تاريحتا ابىلقايىر حان سەكىلدى ۇلى تۇلعانىڭ بولعانىن ءبارى بىلەدى. ول ەل باسىنا قاتەر تونگەن ۋاقىتتا بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ، تاريحي شەشىم قابىلدادى.
جۋىردا ورىنبوردا وتكەن جيىندا عالىمدار حح عاسىر «ورمان عاسىرى» بولسا، ءححى عاسىر «دالا عاسىرى» ەكەندىگىن ايتتى. ويتكەنى وسى سايىن دالا ادامزاتتى وركەنيەتكە باستادى، حالىقتاردىڭ بايلانىسىن نىعايتتى. وسى دالا ادامزاتتى اسىرادى، اسىراي دا بەرەدى. بولاشاقتا دالاعا دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتپاسا، كەمىمەسى انىق. ءبىر قىزىعى، دالانىڭ وسى جەردەگىدەي بەدەرى مەن كەرەمەتتەرى رەسەيدە كەزدەسەر، ال الەمنىڭ باسقا تۇكپىرلەرىندە جوق. قازاقستان - بۇل مۇرانىڭ اسا ءىرى ساقتاۋشىسى. ياعني، ساقتاپ قالاتىن قامالى، قورعانى. ءتىپتى، وسى جەردەگى تاريح پەن تابيعاتتىڭ ۇندەسۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى…
ەڭ باستىسى، بيىل رەسەيدە وسى ابىلقايىر حان تۋرالى العاشقى دەرەكتەر قالدىرعان ن. رىچكوۆتىڭ 300 جىلدىعى اتالىپ وتىلمەك. ول - رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنشى مۇشەسى، بەلگىلى ولكەتانۋشى. ونىڭ قاراپايىم قۇرالدارى ارقىلى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەندىگى قۋانىشتى ەمەس پە؟
سوندىقتان دا ءباھادۇر حان مەن ونى باعالاعان عالىمنىڭ ەڭبەگىن قالاي قۇرمەتتەسەك تە جاراسادى.

«اقتوبە» وبلىستىق گازەتى 4 ماۋسىم 2009 جىل