تورەجان ءماندىباي. عالىم تاقسىر، مارتەبەڭدى دۇرىس جاز!
مۇرتازا بۇلۋتاي، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى. سەيدىن بايزاقوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. كىم قاتە جازىپ ءجۇر؟ فيلوسوف پا، فيلولوگ پا؟ وكىنىشتىسى، فيلولوگ مىرزا قاتە جازىپ ءجۇر. دۇرىسى - «فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ» ەمەس، «فيلولوگيا عىلىمىنىڭ» بولۋعا ءتيىس.
ورىسقا ءوزىمىز ءۇش ءجۇز جىل باعىندىق. جارايدى دەلىك. ال قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەسىن ورىس تىلىنە باعىندىرۋ دۇرىس بولا ما؟ قازاق تىلىندە كوپتىك جالعاۋى نارسەنىڭ سانىنا بايلانىستى ەمەس. مىنە، ءبىر كىتاپ، ەكى كىتاپ، ون كىتاپ... ورىسشاسى: ودنا كنيگا، دۆە كنيگي، دەسيات كنيگ. سوعان قاراپ، ەكى كىتاپتار، ون كىتاپتار دەسەك جاراسا ما؟ دەمەك، ەكى ءتىلدىڭ تابيعاتى ەكى بولەك.
1946 جىلى قازاقستان عىلىم اكادەمياسى اشىلدى. سول كەزدە قازاق ءتىلىنىڭ بىلگىرلەرى م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ق.ساتباەۆ، ت.ب. بار ەدى. سولار اكادەميانى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى دەپ اتادى. نەگە ولار «اكادەميا ناۋك»-تى «عىلىمدار اكادەمياسى» دەپ اتامادى. «دوسلوۆنو» اۋدارساق، سولاي بولار ەدى عوي.
ورىس ءتىلىن قازاق تىلىمەن قاتار وقيتىن قازىرگى جاستار قاتە سويلەيدى. بۇرىنعى قازاق «كوزىنىڭ قيىعىمەن» قاراسا، قازىر جاستار «كوزدەرىنىڭ قيىقتارىمەن» قارايدى. «مەنىڭ قولدارىم، اياقتارىم» دەپ سويلەيدى. دۇرىسى - «مەنىڭ قولىم، اياعىم» عوي.
اباي نەگە «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن. نەگە «كوزدەرىمنىڭ قاراسى» دەمەگەن؟ الدە، اباي سان بىلمەۋشى مە ەدى؟
مۇرتازا بۇلۋتاي، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى. سەيدىن بايزاقوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. كىم قاتە جازىپ ءجۇر؟ فيلوسوف پا، فيلولوگ پا؟ وكىنىشتىسى، فيلولوگ مىرزا قاتە جازىپ ءجۇر. دۇرىسى - «فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ» ەمەس، «فيلولوگيا عىلىمىنىڭ» بولۋعا ءتيىس.
ورىسقا ءوزىمىز ءۇش ءجۇز جىل باعىندىق. جارايدى دەلىك. ال قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەسىن ورىس تىلىنە باعىندىرۋ دۇرىس بولا ما؟ قازاق تىلىندە كوپتىك جالعاۋى نارسەنىڭ سانىنا بايلانىستى ەمەس. مىنە، ءبىر كىتاپ، ەكى كىتاپ، ون كىتاپ... ورىسشاسى: ودنا كنيگا، دۆە كنيگي، دەسيات كنيگ. سوعان قاراپ، ەكى كىتاپتار، ون كىتاپتار دەسەك جاراسا ما؟ دەمەك، ەكى ءتىلدىڭ تابيعاتى ەكى بولەك.
1946 جىلى قازاقستان عىلىم اكادەمياسى اشىلدى. سول كەزدە قازاق ءتىلىنىڭ بىلگىرلەرى م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ق.ساتباەۆ، ت.ب. بار ەدى. سولار اكادەميانى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى دەپ اتادى. نەگە ولار «اكادەميا ناۋك»-تى «عىلىمدار اكادەمياسى» دەپ اتامادى. «دوسلوۆنو» اۋدارساق، سولاي بولار ەدى عوي.
ورىس ءتىلىن قازاق تىلىمەن قاتار وقيتىن قازىرگى جاستار قاتە سويلەيدى. بۇرىنعى قازاق «كوزىنىڭ قيىعىمەن» قاراسا، قازىر جاستار «كوزدەرىنىڭ قيىقتارىمەن» قارايدى. «مەنىڭ قولدارىم، اياقتارىم» دەپ سويلەيدى. دۇرىسى - «مەنىڭ قولىم، اياعىم» عوي.
اباي نەگە «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن. نەگە «كوزدەرىمنىڭ قاراسى» دەمەگەن؟ الدە، اباي سان بىلمەۋشى مە ەدى؟
«كوزىمنىڭ قاراسى» - پوەزيا، «كوزدەرىمنىڭ قاراسى» - بالدىر-باتپاق. كوپتىك جالعاۋ قازاق ءسوزىنىڭ ءدامىن كەتىرەدى.
2009 جىلى 2 ساۋىردە «انا ءتىلى» گازەتىنە «كورشىدەن جۇققان كوپتىك جالعاۋى» اتتى ماقالامدا «فيلولوگ، لينگۆيست عالىمدار، مارتەبەلەرىڭدى دۇرىس جازىڭدار» دەپ، ش.ەلەۋكەنوۆتىڭ، ءو.ايتبايۇلىنىڭ، ب.ساربالاۇلىنىڭ اتتارىن اتاعانمىن. ولار ەكى جىلدان بەرى ءۇنسىز.
2010 جىلدىڭ 10 شىلدەسىندە «قازاقستان» گازەتىنە «فيلولوگيا عىلىمى ما، عىلىمدارى ما؟» دەپ بۇكىل رەسپۋبليكا عالىمدارىنا سۇراق قويعانمىن. تاعى جاۋاپ جوق.
سودان «مەنىڭ جازعان حاتىما جاۋاپ قايدا، مارجان-اي!» دەپ «قازاقستان» گازەتىنە تاعى ءبىر ءازىل جازدىم. ءلام-ميم. نەسىن جازسىن؟ عالىمدار وزدەرىنىڭ ءومىر بويى قاتە جازىپ كەلگەنىن ءبىلىپ، ۇيالعاننان ءۇنسىز وتىر. بىراق ۇنسىزدىك فيلولوگتار مەن لينگۆيستەردى قاتەدەن قورعاپ قالا المايدى.
اقتوبەدە ورىس تىلىندە جازاتىن بەلگىلى اقىن بار. سونىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەلىك: «فيلولوگيچەسكيە ناۋكي» دەپ ورىستار قاتە جازىپ ءجۇر. ويتكەنى «ناۋكا» دەگەن ءسوز - جەنسكي رود، ەدينستۆەننوە چيسلو. «فيلولوگيا» دا سولاي، جەنسكي رود، ەدينستۆەننوە چيسلو. دەمەك، «فيلولوگيچەسكايا ناۋكا» بولۋى كەرەك قوي. قايداعى «فيلولوگيچەسكيە ناۋكي»؟ ەگەر «فيلولوگيچەسكايا ي يستوريچەسكايا ناۋكي» دەسە، ورىندى. فيلولوگيا ەكەۋ ەمەس، ءبىر سالا عوي. ورىس قاتە جازعاسىن، قازاق ونى تۇزەي مە؟
مىنە، بۇل - ورىس ءتىلىنىڭ مامانى، اقىننىڭ ءسوزى. مەن نەگە فيلولوگتاردىڭ سوڭىنان قالماي ءجۇرمىن؟! قازاق ءسوزىنىڭ قاتە جازىلۋى جانىما باتادى. فيلولوگتار قاتە جازسا، باسقالار قايتپەك؟! ءبىز ۇرپاعىمىزعا قازاق ءتىلىنىڭ دۇرىس جازىلۋىن ۇيرەتىپ كەتۋگە مىندەتتىمىز.
تورەجان ءماندىباي،
جازۋشى.
«ءۇش قوڭىر» گازەتى، 2 اقپان 2011 جىل
