ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-تاجىريبەلىك ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 11 ماۋسىم كۇنى وتەتىن  «قازاق جازۋىنىڭ تاريحى جانە لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ عىلىمي-تاجىريبەلىك نەگىزدەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيانىڭ باستى ماقساتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا ايتىلعان لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيى ەملە ەرەجەلەرىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ناقتىلاۋ.

سول ارقىلى لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىنىڭ ورفوگرافيالىق ەرەجەلەرىن ەنگىزۋگە، ولاردى اپروباتسيادان وتكىزۋ شارالىنا عىلىمي نەگىزدەر جاساۋ بولىپ تابىلادى.   

كونفەرەنتسيا قاراساڭىندا Abai.kz وقىرماندارى نازارىنا  احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى ورفوگرافيالىق جانە ادىستەمەلىك جۇمىس توپتارىنىڭ مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، الماگۇل حابيەۆانىڭ ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

تاڭبالانۋ ەرەكشەلىگى تۋرالى بىرەر ءسوز

ەلدە، قوعام ومىرىندە بولىپ جاتقان عىلىمي-تەحنيكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني-رۋحاني جاڭعىرۋ مەن وزگەرىستەر ۇلت ءتىلى سوزدىك قورىنىڭ بايۋىنا، تەرمينولوگيالىق جۇيەسىنىڭ جاڭارۋىنا، سوزدەردىڭ فورمالىق جانە مازمۇندىق وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا سەپتىگىن تيگىزبەي قويماتىنى ءسوزسىز. بۇل ءوز كەزەگىندە تىلىمىزدە كەڭىنەن قولدانىلاتىن كۇردەلى سوزدەردىڭ تاڭبالانۋ ماسەلەسىن دە وزەكتەي تۇسەدى. قازاق ءتىل بىلىمىندە سوزدەردى بىرگە، بولەك، دەفيس ارقىلى تۇلعالاۋ ماسەلەسىنە ارنالعان ەڭبەكتەردىڭ، جازۋ نورماسىن تۇراقتاندىراتىن ورفوگرافيالىق سوزدىكتىڭ بىرنەشە باسىلىمى جارىق كورگەنىمەن، ءباسپاسوز بەتتەرىندە، ەنتسيكلوپەديالىق، تەرمينولوگيالىق باسىلىمداردا، وقۋ قۇرالدارى مەن وقۋلىقتاردا ت.ب. كەزدەسەتىن الا-قۇلالىق اتالمىش ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. بۇعان، ءبىر جاعىنان، تىلدىك جانە تىلدىك ەمەس تۇرتكىجايتتارعا بايلانىستى تىلىمىزدە ورىن الىپ تۇراتىن فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق جانە سەمانتيكالىق وزگەرىستەردىڭ دەر كەزىندە نورماتيۆتىك سوزدىكتەردەن كورىنىس تاپپاۋى سەبەپ بولسا (اكادەميالىق ورفوگرافيالىق، تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر اراسىنا 5-10 جىل سالىپ، وڭدەلىپ شىعاتىنى بەلگىلى), ەكىنشى جاعىنان، ءبىر توم ورفوگرافيالىق سوزدىككە تىلىمىزدەگى بارلىق تەرمين سوزدەردى، ەتنوگرافيالىق اتاۋلاردى، ديالەكت سوزدەردى، تۇراقتى تىركەستەردى ت.ب. تولىقتاي قامتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى انىق. سوندىقتان دا قازاق جازۋىن لاتىنگرافيكالى جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ ناۋقانىنا بايلانىستى قايتا وڭدەلىپ، تولىقتىرىلىپ شىعاتىن ورفوگرافيالىق، تەرمينولوگيالىق، تۇسىندىرمە ت.ب. سوزدىكتەردى دايىنداۋ بارىسىندا رەەستردە بەرىلەتىن سوزدەردىڭ ەتنوگرافيالىق، تەرميندىك ماعىناسىن دا مەيلىنشە ەسكەرىپ، كورسەتىپ وتىرۋ ماڭىزدى بولماق.     

مىسالى، 2014 جىلى اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى بويىنشا شىققان تەرمينولوگيالىق سوزدىكتە «بەسكيلنيتسا گيگانتسكايا» دەگەن تىلدىك بىرلىك ۇلكەن اق مامىق دەپ اۋدارىلىپ، ءۇش لەكسەمامەن تاڭبالانعانىن كورەمىز. بۇل جەردە اق مامىق تىركەسىنىڭ الدىڭعى سىڭارى «اي استىندا اق مامىق // جاتىر سۋدى جاستانىپ» (اققۋ) نەمەسە «سەمەيدىڭ ورتالىق كوشەلەرى تەرەكتەن ۇشقان اق مامىققا وراندى» (http://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/05/30/69732) دەگەن سويلەمدەردەگىدەي انىقتاۋىشتىق ماندە بەرىلمەگەنى انىق. سوندىقتان دا تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەگى اق مامىق لەكسەماسى استىق تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپجىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك اتاۋىن ءبىلدىرىپ، ءبىر ۇعىمدى تانىتاتىن دەنوتات رەتىندە بىرگە جازىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز.

قولدانىلۋ ورنىنا قاراي بىردە بىرگە، بىردە بولەك جازىلاتىن وسى ىسپەتتەس سوزدەردىڭ تاڭبالانۋى ءىس جۇزىندە ۇنەمى ەسكەرىلىپ وتىرىلۋى ماڭىزدى: اق جەلكەن (كەمەنىڭ اق ءتۇس ماتادان جاسالعان جەلكەنى) / اقجەلكەن (وسىمدىك اتاۋى); اق تاماق (پوەتيكالىق قولدانىس) / اقتاماق (وسىمدىك اتاۋى); اق بوز ات (اعى باسىم ءتۇستى جىلقى) / اقبوزات (استرونوميالىق تەرمين); اق لاق (ەشكىنىڭ اق ءتۇستى ءتولى) / اقلاق (تاعام اتاۋى); قارا كول («تەرەڭ كول» ماعىناسىنداعى ءسوز تىركەسى) / قاراكول (قوي تۇقىمى); قارا ولەڭ (ادەبيەتتانۋ تەرمينى) / قاراولەڭ (وسىمدىك اتاۋى); تانا كوز (مولدىرەگەن دوڭگەلەك كوز) / تاناكوز (وسىمدىك اتاۋى) جانە ت.ب.   

سونداي-اق قازىرگى «ورفوگرافيالىق سوزدىك» (2013 ج.) بويىنشا بولەك جازىلىپ جۇرگەن «باس تارتۋ» ءسوزى دە جۇمسالۋ ماعىناسىنا قاراي ەكى ءتۇرلى تۇلعادا – بوسارالىق جانە بوسارالىقسىز گرافەمالار نەگىزىندە تاڭبالانۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. ناقتى ايتقاندا، «سويىلعان مالدىڭ باسىن شاقىرىلعان قوناققا، سىيلى ادامعا كادەلى مۇشە رەتىندە تارتۋ» ماعىناسىنداعى باس تارتۋ تىلدىك بىرلىگى ءسوز تىركەسى رەتىندە بولەك جازىلسا، «قابىلداماۋ، كەلىسپەۋ» مانىندەگى باستارتۋ لەكسەماسى بىرىككەن ءسوز رەتىندە بىرگە تۇلعالانۋ قاجەت. بۇل، بىرىنشىدەن، ونىڭ ءبىر ۇعىمدى تانىتىپ، ءبىر دەممەن ايتىلۋ ەرەكشەلىگىمەن تۇسىندىرىلسە، ەكىنشىدەن، تىلىمىزدەگى «باسقوسۋ»، «باسسالۋ»، «باسكوتەرۋ»، «باسبايلاۋ» سوزجاسامدىق مودەلىنە سايكەس بىرىگۋگە قابىلەتتى لەكسەما بولىپ تابىلادى. وسى ورايدا اتالمىش تىلدىك بىرلىكتى: «... اتاۋدىڭ فرازا، يديوما نەگىزىندە شىعۋىنان، تىلدەگى اتاۋ بولۋعا سۇرانىپ تۇرعان تۇراقتى تىركەستەردى بىرىكتىرىپ، سوزدىك بىرلىك ەتۋدەن ‘قاشۋدىڭ’ رەتى جوق دەپ ويلايمىز» [1, 313-ب.]، – دەگەن عالىم ق.كۇدەرينوۆانىڭ پىكىرىن قۋاتتاي تۇسەتىن مىسال رەتىندە تانۋعا بولادى.   

الداعى ۋاقىتتا جاڭارتىلىپ شىعاتىن تۇسىندىرمە، ورفوگرافيالىق، تەرمينولوگيالىق ت.ب. سوزدىكتەردە بەرەتىن ماعىناسىنا قاراي تىلدىك بىرلىكتىڭ تاڭبالانۋىن ناقتىلاپ، جاقشا ىشىندە كورسەتىلەتىن تۇسىندىرمە بەلگىلەرىن تولىقتاي قامتىپ، تۇلعالانۋىن بىرىزدەندىرۋ ءىسىن قولعا الۋ قاجەتتىلىگى بايقالادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن مىسال رەتىندە كەستەدە بەرىلگەن تىلدىك بىرلىكتەردىڭ جازىلۋىنا نازار اۋدارساق، ءبىر ءسوزدىڭ ءارتۇرلى دەرەككوزدە  بوسارالىق، بوسارالىقسىز جانە قوسارالىق گرافەمالار نەگىزىندە تاڭبالانىپ جۇرگەنىن كورەمىز.

مىسالى، جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، اق وردا لەكسەماسى 2011 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە»، 2014 جىلى تاريح سالاسى بويىنشا شىققان تەرمينولوگيالىق سوزدىكتە، «Kitap.kz» ەلەكتروندىق اشىق كىتاپحاناسىندا، قازاقشا-ورىسشا، ورىسشا-قازاقشا «Sozdik.kz» ونلاين سوزدىگىندە اق وردا (تار.) تۇلعاسىندا بولەك جازىلسا، 2013 ج. جاريالانعان «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە»، «Emle.kz» ەلەكتروندىق بازاسىندا  اقوردا (تار.) تۇرپاتىندا بىرگە تاڭبالانعان.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جازبا تىلىمىزدە اتالمىش لەكسەمانىڭ كورسەتىلگەن ەكى تۇلعاسى دا قولدانىس تابۋى قاجەت، ال ونىڭ تۇرپات مەجەسى مازمۇن مەجەسىنە قاراي ايقىندالادى. ناقتى ايتقاندا، اق وردا لەكسەماسى:

«اي تۇياق مال شالادى،

قولىن قانعا مالادى.

ەڭىرەي جىلاپ ەكەۋى

موينىنا بۇرشاق سالادى.

اق ورداسىن جىقتى دا

اتانعا ارتىپ الادى» (ك.ازىرباەۆ، تاڭدامالى شىعارمالار), –دەپ كەلەتىن ولەڭ جولىنداعىداي «باي، اۋقاتتى ادامداردىڭ ەڭسەلى، سالتاناتتى ءۇيى» (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى، 2011) ماعىناسىندا جۇمسالىپ، نەمەسە: «اق وردانىڭ وتىرىقشى اۋداندارىندا جەردى شارتتى تۇردە يەلەنۋ مەن جەكە مەنشىكتىڭ تۇرلەرى قالىپتاستى» (ۋيكيپەدي اشىق ەنتسيكلوپەدياسى) سويلەمىندەگىدەي ورتا عاسىرداعى تۇركى تايپالارىنىڭ مەملەكەتتىك وداعىن تانىتاتىن تاريحي تەرمين رەتىندە قولدانىلسا، بولەك جازىلۋى ءتيىس. ال قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى رەزيدەنتسياسىنىڭ جانە رەسمي سايتىنىڭ اتاۋى رەتىندە اقوردا تۇلعاسىندا بىرگە جازىلۋ كەرەك.

عالىم ق.كۇدەرينوۆا «قازاق جازۋىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى» اتتى ەڭبەگىندە: «جالپى، ءسوزدىڭ بولەك، بىرگە تاڭبالانۋىن تىلدىك بىرلىكتىڭ قۇرىلىمدىق (ستاتيكالىق) قالپى مەن جۇمسالىمدىق قىزمەتى نەگىزىندە قاراۋ كەرەك سياقتى. ورفوگرافيالىق سوزدىك رەەسترى مەن ۇياسىندا قامتىلعان بىرلىكتەر جالاڭ ەدينيتسا رەتىندە ءوزىن-ءوزى انىقتاۋ ءۇشىن بولەك تاڭبالاۋدى قاجەتسىنەدى. ول، اسىرەسە ءبىر دەنوتاتقا بايلاۋلى شەكتەۋلى تىركەستەردىڭ ورفوگرامماسىن كوديفيكاتسيالاعاندا ايقىن كورىنەدى. مىسالى، ازۋ ءتىس، كۇرەك ءتىس، بەت سۇيەك، باس سۇيەك، جاق سۇيەك دەگەن ستاتيكالىق سيپاتتاعى بىرلىكتەر بولەك تاڭبالانۋ ارقىلى ءوزارا ەرەكشەلىكتەرى بار «ءتىس»، «سۇيەك» ايىرماشىلىقتارىن كورسەتەدى. ال اتالعان تىركەستەر سويلەم اياسىندا، ديناميكادا جۇمسالعاندا تۇتاس تىلدىك تاڭبا رەتىندە جۇمسالادى. مىنە، سوندىقتان ەملە سوزدىگى بولەك نورمالانعان سوزدەر كوبىنە جۇمسالىمدىق قىزمەتتە تاڭباسى وزگەرىپ (بىرگە جازىلىپ), قايشىلىق تۋادى» [1, 311-ب.]، – دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.   

راسىندا دا، جازۋ بارىسىندا تىلدىك قىزمەتى مەن جۇمسالىمدىق قىزمەتى سايكەس كەلمەيتىن تىلدىك بىرلىكتەردىڭ بار ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. مىسالى، قازىرگى «ورفوگرافيالىق سوزدىك» (2013 ج.) بويىنشا بولەك جازىلىپ جۇرگەن بۇلشىق ەت، جاق سۇيەك، باس سۇيەك، العى ءسوز، كيىز ءۇي ت.س.س. سوزدەر انىقتاعىش-انىقتالعىش قاتىناستاعى تىلدىك بىرلىكتەر دەگەننەن گورى، اتالىم دارەجەسىنە جەتكەن دەنوتات-لەكسەمالار رەتىندە تانىلۋى قاجەت دەپ ويلايمىز. سوندىقتان دا فيلول. عىلىم. دوكتورى ق.كۇدەرينوۆانىڭ: «ءبىر دەنوتاتتىڭ اتاۋى بولاتىن، اتالىم دارەجەسىنە جەتكەن، سوزجاسامدىق پروتسەسىنە ارالاساتىن، تىلدىك سانادا تۇتاس بەينەلەنگەن، سينتاگمالىق كونتەكستە ەمەس، پاراديگمالىق جۇيەدە دايىن تۇراتىن قۇراما سوزدەر بىرگە جازىلۋى ءتيىس» [1, 311-ب.]، – دەگەن تۇجىرىمىن قۇپتاي كەلە، جوعارىدا اتالعان بۇلشىقەت (مىشتسى), جاقسۇيەك (چەليۋست), باسسۇيەك (چەرەپ), العىسوز (پرەديسلوۆيە), كيىزۇي (يۋرتا) ت.س.س. تىلدىك بىرلىكتەردى بىرىككەن سوزدەر رەتىندە تاڭبالاعان ءجون دەپ سانايمىز.

بۇل جەردە ەستە ۇستايتىن نارسە: انىقتالاتىن-انىقتايتىن قاتىناستىعى ءسوز تىركەستەرى رەتىندە تانىلىپ جۇرگەن تىلدىك بىرلىكتەردى بىرىكتىرىپ جازۋ ءۇشىن، ولاردىڭ، بىرىنشىدەن، ءبىر ۇعىمدى تانىتۋى، ەكىنشىدەن، دەنوتاتتىڭ اتاۋى رەتىندە ءجيى قولدانىلۋى ەسكەرىلۋ كەرەك. مىسالى، بەتورامال, بىراق مايلىق ورامال، سۋلىق ورامال، شارشى ورامال، كەستەلى ورامال نەمەسە العىسوز, بىراق سوڭعى ءسوز، قوس ءسوز، ءتول ءسوز، كوركەم ءسوز، باسالقا ءسوز ت.ب. ۇشىنشىدەن، كۇردەلى ءسوز سىڭارلارىنىڭ ءوزارا دەنوتات (د), كوننوتات (ك) دارەجەسىندەگى قاتىناسى دا ماڭىزدى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە باسشىلىققا الىنۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.   

مىسالى، اق ايۋ لەكسەماسى جىرتقىش سۇتقورەكتى جانۋار اتاۋىن بىلدىرەتىن تولىق ماعىنالى ءسوز بولىپ تابىلعانىمەن، تىلتانىمدىق تۇرعىدان سىڭارلارى د1د1 قاتىناستاعى كۇردەلى ءسوز مودەلىن تانىتادى. وسى ىسپەتتەس: قوڭىر ايۋ (د1د1), قارا ايۋ (د1د1), اقتوستى ايۋ (د1د1), ەرىندى ايۋ (د2د1), كوزىلدىرىكتى ايۋ (د2د1) ت.ب. ال، مىسالى، بوكەندەر تۋىسىنا جاتاتىن ءتۇز جانۋارى – اقبوكەن اتاۋىن قاراستىراتىن بولساق، اتالمىش لەكسەما سىڭارلارى ك1د1 قاتىناستاعى كۇردەلى ءسوز مودەلىن بەرەدى. اقبوكەن تىلدىك بىرلىگى قۇرامىنداعى اق كومپونەنتى «تەز»، «جىلدام»، «شاپشاڭ»، «جۇيرىك» سەمالارىن قامتيدى.  

وسىمەن بايلانىستى: «... سەمالار ەكسترالينگۆيستيكالىق ماننەن (د1) الشاقتاپ (د2ك2) جانە ودان قول ۇزگەن سايىن (ك2) ەكى قۇرامدى كۇردەلى ەسىم سوزدەردى بىرگە جازۋ ءۇردىسى كۇشەيە تۇسەدى» [2, 148-ب.]، – دەگەن عالىم ن.ءۋالي تۇجىرىمىنىڭ وزەكتەلە تۇسەتىنىن كورەمىز. مىسالى: شوق اعاش (د2د1) جانە مامااعاش (ك2د1); سۇيىق ماي (د1د1) جانە سارىماي (ك1د1) ت.ب.

كۇردەلى سوزدەردىڭ بولەك جانە بىرگە جازىلۋى سىڭارلار ماعىناسىنىڭ لەكسيكا-سەمانتيكالىق بايلانىسقا تۇسۋىمەن قاتار، فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق تۇرتكىجايتتاردىڭ اسەرىنەن دە جۇزەگە اساتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا الداعى ۋاقىتتا وڭدەلىپ شىعاتىن نورماتيۆتىك سوزدىكتەردەگى كۇردەلى سوزدەردىڭ تاڭبالانۋ بەلگى-ەرەكشەلىكتەرىن مەيلىنشە ەسكەرۋ – جازۋ نورماسىن تۇراقتاندىرۋ، سوزدەردىڭ ءارتۇرلى دەرەككوزدە بەرىلۋ تۇلعاسىن بىرىزدەندىرۋ، ساۋاتتى جازۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ ىسىندە ماڭىزدى بولماق. سوندا عانا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا ايتىلعان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى جەدەل ىسكە اساتىن بولادى.

الماگۇل حابيەۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz