ورال. 15 اقپان. قازاقپارات /ەلجان ەرالى/ - بقو-داعى ءبورلى اۋدانى پۋگاچەۆ اۋىلىنىڭ تۇرعىنى قايىرعالي نىعمەتوۆ بودەنە وسىرۋمەن اينالىسىپ كەلەدى.

ونىڭ مۇنداي سيرەك كاسىپكە دەن قويۋى دا ەرەكشە. ەكى جىل بۇرىن كولىك اپاتىنا تۇسكەن ول قاتتى ناۋقاستانىپ قالادى. دارىگەرلەر "ونىڭ جامباسى سىنىپ، تالاق پەن ءبىر جاق بۇيرەگى جارىلىپ، جۇيكە تالشىقتارى قىسىلىپ قالعان" دەستى. اۋرۋىنا شيپا ىزدەپ، ءبىراز جەرگە بارادى. الايدا وتا جاساپ تالاقتى الدىرىپ، بۇيرەكتى تىككەنمەن، ەم قونبادى. سودان اياعىن باسۋدان مۇلدەم قالدى. اقىرىندا جورا-جولداستارىنىڭ ايتۋىمەن ساراتوۆ قالاسىنا بارىپ، بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىمەن ەمدەلۋدى ءجون سانادى. ءسويتىپ، ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەك دەپ تانىلعان ول ساراتوۆتىڭ ساناتوري-پروفيلاكتوريىندە جاتىپ، بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن جەپ ەمدەلەدى. وندا وسى قۇستىڭ جۇمىرتقاسىنان ارنايى ەمدىك ەكپە ەگەدى. كوپ ۇزاماي ءوز-وزىنە كەلىپ، اياعىن باسۋعا جارايدى. ول سودان مەملەكەتتەن مۇگەدەكتىك تولەم الۋدان باس تارتىپ، بودەنە وسىرۋگە كىرىسكەن.

ورال. 15 اقپان. قازاقپارات /ەلجان ەرالى/ - بقو-داعى ءبورلى اۋدانى پۋگاچەۆ اۋىلىنىڭ تۇرعىنى قايىرعالي نىعمەتوۆ بودەنە وسىرۋمەن اينالىسىپ كەلەدى.

ونىڭ مۇنداي سيرەك كاسىپكە دەن قويۋى دا ەرەكشە. ەكى جىل بۇرىن كولىك اپاتىنا تۇسكەن ول قاتتى ناۋقاستانىپ قالادى. دارىگەرلەر "ونىڭ جامباسى سىنىپ، تالاق پەن ءبىر جاق بۇيرەگى جارىلىپ، جۇيكە تالشىقتارى قىسىلىپ قالعان" دەستى. اۋرۋىنا شيپا ىزدەپ، ءبىراز جەرگە بارادى. الايدا وتا جاساپ تالاقتى الدىرىپ، بۇيرەكتى تىككەنمەن، ەم قونبادى. سودان اياعىن باسۋدان مۇلدەم قالدى. اقىرىندا جورا-جولداستارىنىڭ ايتۋىمەن ساراتوۆ قالاسىنا بارىپ، بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىمەن ەمدەلۋدى ءجون سانادى. ءسويتىپ، ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەك دەپ تانىلعان ول ساراتوۆتىڭ ساناتوري-پروفيلاكتوريىندە جاتىپ، بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن جەپ ەمدەلەدى. وندا وسى قۇستىڭ جۇمىرتقاسىنان ارنايى ەمدىك ەكپە ەگەدى. كوپ ۇزاماي ءوز-وزىنە كەلىپ، اياعىن باسۋعا جارايدى. ول سودان مەملەكەتتەن مۇگەدەكتىك تولەم الۋدان باس تارتىپ، بودەنە وسىرۋگە كىرىسكەن.

العاشىندا ساراتوۆتان بودەنەنى تىرىلەي ساتىپ اكەپ وسىرمەكشى بولادى. بىراق وعان رەسەيدىڭ زاڭدىلىعى رۇقسات بەرمەيدى. وتكەن جىلعى اقپان ايىندا ساراتوۆتان 500 دوللارعا اۆتوماتتى ينكۋباتور مەن قۇستىڭ 700 جۇمىرتقاسىن ساتىپ اكەلەدى. مىنە، سودان بەرى 12 مارتە بالاپان شىعارىپتى. 660 جۇمىرتقالىق اۆتوماتتى ينكۋباتور بالاپاندى 80 پايىزعا شىعارادى. شىققان بالاپانداردىڭ تەڭ جارىمى مەكيەن بولادى. ال اتەشىن 45 كۇن ۇستاپ، ەتكە سويادى. سونىڭ ءوزىن اقساي قالاسىنداعى مەيرامحانالاردان وكىلدەر كەلىپ، اتتاي قالاپ الىپ كەتەدى. «شەتەلدىكتەر «ديەتالىق تاعام، حولەستەرينسىز ەت» دەپ تاپسىرىس بەرەدى ەكەن. «بودەنە اتەشىنىڭ سالماعى 150 گرامم. ۇرعاشى بالاپان 50 كۇننەن كەيىن جەتىلىپ، جۇمىرتقالاي باستايدى. قولىمداعى بودەنەنىڭ 80 پايىزى كۇنبە-كۇن جۇمىرتقا بەرەدى. ءبىر جامانى، بۇل قۇس ەرتە قارتايادى، جىل جارىمنان كەيىن تۋمايدى. ءبىر جۇمىرتقانىڭ سالماعى 10-15 گرامم»، - دەيدى بودەنە ءوسىرۋشى.

قايىرعالي نىعمەتوۆتىڭ ۇلكەن ۇلى قاناتتىڭ اتىنا تىركەلگەن «قۇرمالاەۆ» شارۋا قوجالىعى بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن بالالارعا، مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەرگە تاماق رەتىندە بەرۋگە بولاتىنى جونىندە قر مەملەكەتتىك سانەپيدقاداعالاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ك.وسپانوۆتىڭ قولى قويىلعان رۇقسات قاعاز العان. بودەنە قۇس تۇماۋىمەن، سالمونەللەزبەن اۋىرمايدى. بىراق سوعان قاراماستان وبلىس ورتالىعىنداعى مەملەكەتتىك سانيتارلىق زەرتحانادان جۇمىرتقانىڭ ساپاسى ۇنەمى تەكسەرىستەن وتكىزىلەدى. ال وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى بۇل شارۋاشىلىققا قۇس وسىرۋگە، ونىڭ ونىمدەرىن ساتۋعا ليتسەنزيا بەرگەن.

-قۇستى اۋاسى جىلى ءارى 75 پايىزعا دەيىن دىمقىل جەردە باعۋ كەرەك. جىلىلىق پليۋس 18 گرادۋستان تومەن ءتۇسىپ كەتسە، ونىڭ جۇمىرتقالاۋى قيىندايدى.  مەكيەندەرىنە ادەيى 12 ءتۇرلى قوسپادان تۇراتىن قۇراما جەم بەرىلەدى، ال اتەشى نە بەرسەڭ، سونى قورەك قىلادى،  - دەيدى بودەنەشى. - قۇراما جەمدى سامارا قالاسىنان الدىراتىنبىز، قازىر ول قىمباتتاپ كەتتى. ەندى اقسايدىڭ زاۋىتىنان الدىرامىز با دەپ وتىرمىز.

بىلمەگەن ءىستىڭ وي-شۇڭقىرى كوپ. نىعمەتوۆتەردەن بۇرىن قازاقستاندا بودەنە جۇمىرتقاسىنىڭ ستاندارتتارى دا جاسالماپتى. قايىرعالي وسى شارۋانى ءوزى تىندىرىپتى. ورالداعى تەحنيكالىق كىتاپحاناعا بارىپ، كوپ ىزدەنگەن. عالامتوردان، عىلىمي كىتاپتاردى كوپ وقىعان. ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. ەندى، مىنە، بودەنە جايىنداعى ءبىلىمى وزگەلەرگە ءدارىس وقۋعا جارايتىنداي دەڭگەيدە.

بۇگىندە باسقا بورلىلىك تۇرعىندار دا بودەنەنىڭ پايدالى قۇس ەكەنىن سەزىنىپ، وسىرۋگە ۇمتىلۋدا.

-بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسى ءبۇلدىرشىننىڭ جۇدىرىعىنداي بولعانىمەن، دارۋمەندەرگە باي، جۇعىمدى. وندا امين قىشقىلى، ميكروەلەمەنتتەر جەتكىلىكتى.  دارۋمەندىك قۇرامى جاعىنان تاۋىق جۇمىرتقاسىنا قاراعاندا ءۇش ەسە قۇنارلى. ونى قىتاي مەديتسيناسىندا پايدالانادى. ادام جۇرەگى مەن اعزاسىنداعى تەمىردى، راديونۋكليدتەردى شىعارادى. يممۋنيتەتتى كۇشەيتەدى. اسىرەسە، اسكەري پوليگون سىناقتارىنان زارداپ شەككەن جاڭاقالا، بوكەي ورداسى، تايپاق ءوڭىرى سەكىلدى ايماقتاردىڭ تۇرعىندارىنا اسا پايدالى. قۇستى بارلىق جەردە  وسىرۋگە بولادى. ينكۋباتسيالىق جۇمىرتقامەن نەمەسە بالاپانمەن قۇس وسىرەم دەگەن كىسىگە  كومەكتەسۋگە بەيىلمىن، - دەيدى ول اعىنان جارىلىپ.

اقساي قالاسىنىڭ №3, 4, 5 بالالاباقشا بالدىرعاندارى بودەنە جۇمىرتقاسىن ىشۋدە. بالاباقشالاردا  جۇمىرتقانى بەس مينۋتقا عانا قايناتادى، ودان ارىگە ونىڭ دارۋمەندەرى جويىلىپ كەتەدى. جۇمىرتقانىڭ ءدامى جۇمساق، كەيبىر ەلدەردە جاڭا تۋعان سابيلەرگە دە ىشكىزەدى. جاپونياداعى 1945 جىلعى ناگاساكي، حيروسيما تراگەديالارىنان كەيىن بۇل مەملەكەت بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن بالالارعا ىشكىزۋدى مىندەتتەگەن 12 زاڭ  قابىلداپتى. نەگىزى ونى ەمگە شيكىلەي ىشەدى. جۇمىرتقا بولمە تەمپەراتۋراسىندا 30 كۇن بويى، توڭازىتقىشتا 60 كۇنگە دەيىن بۇزىلماي ساقتالادى. دياتەزگە، اسقازان، ىشەك اۋرۋلارىنا مىڭ دا ءبىر ەم.

قازىر نىعمەتوۆتەر اۋلەتى تۇرعىن ۇيگە جالعاي سالعان قۇجىرادا ەكى مىڭ بودەنە اسىراپ وتىر. ادامنىڭ جۇدىرىعىنداي شۇبار الا قۇستاردىڭ الدىنا جەمى مەن سۋى قويىلعان. مۇنداعى 700 شاقتى مەكيەن ورتا ەسەپپەن كۇنىگە 500 جۇمىرتقا بەرۋدە.

بودەنەشى كەلەشەكتە جەر الىپ، فەرما سالىپ، شارۋاشىلىعىن ۇلعايتۋدى  جانە اۋدان كولەمىندە قۇس شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا قولقابىس ەتۋدى كوزدەپ وتىر.