الاشتانۋشى عالىم د.قامزابەكۇلى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنان 2017 جىلى شىققان «الاش ارقاۋى» كىتابىنىڭ 56-بەتىندە ءاليحان مۇراسى حاقىندا: «...س.ا.ءجۇسىپتىڭ ىجداعاتىمەن الاش كوشباسشىسىنىڭ 145 جىلدىعىنا وراي شىققان 9 تومدىعى، 150 جىلدىعىنا وراي شىققان 15 تومدىعى – ەلىمىز ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن ايتۋلى قۇبىلىس»، – دەپ باعا بەرەدى. ءسوز جوق، ءبىر كىتاپتى شىعارۋدىڭ ءوزى قيىن زاماندا، الاش كوسەمىنىڭ 15 تومدىق قازىناسىن ارحيۆتەردەن قوپارا ىزدەپ تاۋىپ، جيناپ، باسىن بىرىكتىرىپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا ەكى مارتە (!) ۇسىنۋ – ايتۋعا عانا وڭاي بولسا كەرەك. ال سول يگىلىكتى ىسكە جاراتۋ ياكي باسپا جۇزىندە تاراتۋ – ەكىنشى ماسەلە. وعان دا كوپ كۇش-قايرات كەتەتىنى بەلگىلى. سول جولدا تالماي ەڭبەك ەتكەن ەردىڭ ءىسى – ەرەن! ءاليحان بوكەيحاننىڭ ارۋاعى رازى بولسىن! وسىنداي ماڭداي تەرمەن شىققان 15 تومدىقپەن قاۋىشۋ باقىتى بىزگە دە بۇيىردى. بۇيىرتقان – سۇلتان حان اعامىز.

ال ەندى وسى كوپ تومدىقتى وقىپ وتىرعاندا ويعا كەلگەن، كوڭىلىمىزدە كۇمان تۋدىرعان نە نارسەلەر؟ سوعان توقتالايىق. «ءاليحان مۇرالارىنا وزگە اۆتورلاردىڭ تۋىندىلارى ارالاسىپ كەتكەن جوق پا وسى؟»، – دەگەن كۇدىككە بوي الدىرعانىمىز راس. مىسالى: ءاليحان شىعارمالارىنىڭ ح تومىنىڭ 76-78-بەتتەرىندەگى «قازىرگى ساياسي حال» ماقالاسىن الايىق. ءدال وسى ماقالا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 2013 جىلى «ەل-شەجىرە» باسپاسىنان شىققان كوپ تومدىعىنىڭ 6-تومىنىڭ 332-بەتىندە جاريالانعان. اتالمىش ماقالادا: «ارتىنان ەلى ەرمەگەن باسشى – باسشى بولا المايدى. باسشىنىڭ ارتىنان ەرمەگەن ەل – ەل بولا المايدى. قۇدايعا شۇكىر، ءازىر باسى امان، مالى تۇگەل ەلىمىز دە بار، ەل قامىن ويلاپ، تۋرا باستارلىق ەرىمىز دە بار» (335-بەت), – دەگەن سوزدەرگە ءمان بەرىپ قاراساڭىز، بۇل سوزدەر ءاليحاننىڭ اۋىزىنان شىعۋى مۇمكىن بە؟ الەكەڭ قالاي وزىنە ءوزى باعا بەرەدى، قالاي ءوزى تۋرالى ءوزى وسىلاي سويلەيدى؟!

بۇل – ءبىر. ەكىنشىسى – ءا.بويكەيحان ەڭبەكتەرى تولىق جيناعى ءحى تومىنىڭ 387-بەتىندەگى «سامات ولەڭدەرىنە سىن» اتتى ماقالاسى بار. بۇل دا كۇمان تۋدىرادى. ماقالادا: «ساكەن «مايلى بويىن» ۇيىندەگى جەڭگەيگە ارناعان عوي!» (399-بەت) – دەگەن سويلەم بار. ءاليحان – 1866 جىلى تۋعان. ساكەن – 1894 جىلى تۋعان. وزىنەن 28 جاس كىشى ساكەن تۋرالى سىن جازىپ وتىرىپ، ءاليحان ساكەننىڭ جارىن «جەڭگەي» دەمەسە كەرەك-ءتى. «ۇيىندەگى جارىنا» دەسە ويعا قونىمدى. ءاليحاننىڭ قولتاڭباسى ەمەس-اۋ دەپ ويلايمىز.

ءۇشىنشى ماسەلە. ءاليحاننىڭ حاكىم اباي حاقىندا 1903 جىلى ايتقان ءسوزى تۋرالى 1995 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان جارىق كورگەن «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 166-بەتىندە ابايتانۋشى-تەكستولوگ قايىم مۇحامەدحانۇلى: «ابايدى كوزى تىرىسىندە، ونى ورىستىڭ وقىرمان قاۋىمىنا تۇڭعىش رەت تانىستىرعان ادام – ءاليحان بوكەيحانوۆ»، – دەپ باعا بەرگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار ادەبيەت سىنشىسى، اكادەميك سەرىك قيراباەۆتىڭ 1995 جىلى جازىلعان «ابايتانۋ عىلىمىنىڭ بەل-بەلەستەرى» ماقالاسىنداعى: «ابايدىڭ ءومىرى مەن اقىندىق ونەرى جونىندە ءبىرىنشى عىلىمي وي ايتقان – ءاليحان بوكەيحانوۆ. 1903 جىلى «كيرگيزسكي كراي» اتتى كىتاپقا كىرگەن قازاقتىڭ تاريحى مەن رۋحاني ءومىرى جايلى زەرتتەۋىندە ول «قىرعىز» (قازاق) پوەزياسىنداعى جاڭا باعىتتىڭ وكىلى ەسەبىندە قۇنانباەۆتى (كىتاپتا «كنومبيا» بولىپ قاتە باسىلعان) (سەمەي) اتاۋعا بولادى، ول پوەتيكالىق ءتۇرى مەن مازمۇنى جاعىنان كوپتەگەن اسەم ولەڭدەردىڭ اۆتورى (اسىرەسە، تابيعاتتى سۋرەتتەۋى). «ەۆگەني ونەگين» مەن لەرمونتوۆتىڭ كوپ ولەڭدەرىنىڭ جاقسى اۋدارمالارىن جاساعان دا سول (ولار قىرعىزدارعا (قازاقتارعا) تىم تۇسىنىكتى تۇردە اۋدارىلعان)»، - دەپ جازعان (س.قيراباەۆ. كوپ تومدىق شىعارمالارى جيناعى. الماتى. «قازىعۇرت» باسپاسى، 2007, 211-بەت), – دەگەن ءسوزىن كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى. اكادەميك سەرىك قيراباەۆ «كيرگيزسكي كراي. روسسيا. پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا» اتتى كوپتومدىق كىتاپتىڭ ءحVىىى تومىنداعى «يستوريچەسكيە سۋدبى كيرگيزسكوگو كرايا ي كۋلتۋرنىە ەگو ۋسپەحي» دەگەن تاراۋدى ءا.بوكەيحانوۆ جازىسقان دەپ ەسەپتەيدى. جيناق – عالىم پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكي جانە اكادەميك ۆ.ي.لومانسكيدىڭ رەداكتسياسىمەن شىققان. كىتاپتى جازىسۋعا – ا.ا.سيدەلنيكوۆ، ل.پ.وسيپوۆا، ءا.ن.بوكەيحانوۆ، س.د.چادوۆ، ن.ا.بورودين، ت.ت.بەلونوگوۆ، ۆ.پ.سەمەنوۆ، پ.ن.ستولياپينسكيلەر اتسالىسقان. ءتىپتى حاكىم ابايعا قاتىستى سوزدەردى ءاليحان بوكەيحان جازبادى دەگەننىڭ وزىندە، كىتاپقا ۇلت كوسەمىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بارى، اتسالىسقانى بەلگىلى.

ەندەشە، قازاققا قاتىستى تاراۋ تۇتاسىمەن، تولىعىمەن بەرىلۋى كەرەك ەدى. بىراق تا ايتىلعان سوزدەر ءا.بوكەيحاننىڭ 15 تومدىعىنا ەنگىزىلمەگەن. وسى سياقتى جوعارىدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر ءالى دە بولسا تەرەڭىرەك قاراستىرىلسا دەگەن نيەت بىزدىكى. جانە سونداي-اق اباي مۇراسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلماي تىس قالىپ كەلە جاتقان ءبىر ماسەلە بار. ول – اباي كىتابىنىڭ ءا.بوكەيحاننىڭ باستاماسىمەن شىققاندىعىن دالەلدەيتىن 1905 جىلى جازىلعان «اباي (يبراگيم) قۇنانباەۆ» اتتى ءمۇناھيب-ماقالاسىنىنداعى ەڭ جۇلىندى ءسوزدىڭ جۇلىنىپ كەلە جاتۋى. بۇل جايت بۇرىنىراقتا شىققان «ابايدى وقى، تاڭىرقا...» (الماتى، «انا ءتىلى» باسپاسى، 1993, 11-219-بەتتەردە، قۇراستىرعان: م.مىرزاحمەتوۆ) جيناعىندا ەسكەرىلمەي قالعان بولاتىن. ءجا، ەلەڭ-الاڭدا شىققان كىتاپقا وكپە ارتپايمىز. وسىدان 22 جىل بۇرىن شىققان كىتاپتاعى بۇل ولقىلىقتىڭ ورىنىن كەيىن دە تولتىرۋعا بولادى عوي؟! 2015 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسىنان ابايتانۋ ماسەلەلەرىنە بايلانىستى 35 تومدىق كىتاپ شىقتى. وسى «ابايتانۋ. تاڭدامالى ەڭبەكتەر» جيناعىنىڭ 1-تومىنىڭ 130-135-بەتتەرىندە ءاليحاننىڭ ءبىز ايتىپ وتىرعان ماقالاسى بەرىلگەن. وسىندا حاكىم اباي تۋرالى عىلىم جۇزىندە ەڭ العاش ءسوز قوزعاعان ءاليحاننىڭ ماقالاسى ەڭ ءبىرىنشى تۇرۋدىڭ ورىنىنا، ك.ىسقاقۇلى، م.اۋەزوۆ، ك.جاناتايۇلى، ت.قۇنانباەۆتاردان كەيىن بەرىلۋى دە ويعا قونىمسىز، حرونولوگيالىق سايكەستىك مۇلدە ساقتالماعان.

ەندى تالقىلايىق دەپ وتىرعان «ابايتانۋ. تاڭدامالى ەڭبەكتەر» جيناعىنداعى ءا.بوكەيحاننىڭ سويلەمىن تولىق كەلتىرەيىك: «ابايدىڭ ءوز شىعارمالارى مەن پۋشكيننەن، لەرمونتوۆتان، كرىلوۆتان جاساعان اۋدارمالارىن ۇلى تۇراعۇل جيناپ، تاياۋ ارادا يمپەراتورلىق روسسيانىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسى باسىپ شىعاردى» (135-بەت). كىتاپتى قۇراستىرۋشىلار (پ.بيسەنباەۆ، ە.كارىبوزوۆ، ل.مۇساۇلى، ن.ءنۇرالى) ەڭ بولماسا تۇپنۇسقاعا ءبىر ءۇڭىلىپ السا قايتەر ەدى؟! مۇندا ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ءۇش بىردەي قاتەلىككە جول بەرىلگەن. بىرىنشىدەن، «پۋشكيننەن» دەيىن دەگەن سوزدەن كەيىن جاقشانىڭ ىشىندەگى «ەۆ.ونەگيننەن ءۇزىندى» دەگەن ءسوز جوق. ول ءسوز نەلىكتەن الىنىپ تاستالدى؟! ەكىنشىدەن، اباي كىتابى 1905 جىلى باسىلىپ شىققان جوق. تۇپنۇسقادا «باسىپ شىعادى» دەپ جازىلعان! ەندى كەلتىرىلگەن سويلەمدە اتىمەن جوق تاعى ءبىر سوزگە نازار اۋدارايىق. تۇپنۇسقادا: «وريگينالنىيا سوچينەنىيا ابايا ي ەگو پەرەۆودى يز پۋشكينا (وترىۆوك يز «ەۆ. ونەگينا»), لەرمونتوۆا ي كرىلوۆا سوبرانى ەگو سىنوم تۋراكۋلوم ي ۆ نەپرودولجيتەلنوم ۆرەمەني بۋدۋت يزدانى سەميپالاتينسكيم پودوتەلوم يم. ر. گەوگراف. وبششەستۆا پود رەداكتسىەيۋ ا.ن.بۋكەيحانوۆا». مۇقاعاليدىڭ «ءبىر ولەڭى – ءبىر ەلدىڭ مۇراسىنداي» دەگەنىندەي، ءبىز ءاليحاننىڭ ءاربىر ءسوزىن ءبىر ەلدىڭ مۇراسىنداي قاستەرلەپ ساقتاۋىمىز كەرەك. ءاليحاننىڭ ەسىمىن قايتارۋىمىز كەرەك! ال س.اققۇلى قۇراستىرىپ شىعارعان 15 تومدىقتىڭ ءVى تومىنىڭ 73-بەتىندە ءا.بوكەيحاننىڭ 1907 جىلى قايتا جارىق كورگەن «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» ءمۇناھيبىنىڭ تۇپنۇسقاداعى سوزدەرى دە دالمە-ءدال ساقتالماعان. مىسالى وسى تومدا «ەۆگەنىيا ونەگينا» دەپ بەرىلگەن، ال 1907 جىلعى تۇپنۇسقادا «ەۆ.ونەگينا». سونداي-اق، «تۋراۋلوم» ەمەس، «تۋراكۋلوم» دەپ بەرىلگەن ەكەن.

وقىرمان قاۋىم قازىر شىعىپ جاتقان كىتاپتارداعى ءاليحاننىڭ ماقالالارى تۇپنۇسقا بويىنشا بەرىلىپ جاتىر دەپ ويلاپ قالادى. وكىنىشكە قاراي، ولاي بولماي تۇر. سول ءۇشىن دە تەكستولوگيالىق ناقتىلىققا جۇگىنىپ وتىرۋىمىز كەرەك-اق. ويتكەنى ءاليحاننىڭ ءاربىر ارپىنە قيانات جاسالماۋى قاجەت دەپ ويلايمىز.

دەرەككوزى: "ادەبيەت" پورتالى

Abai.kz