الاشوردا ۇلتتىق اۆتونوميالى ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرi ءاليحان بوكەيحاننىڭ دۇنيەگە كەلگەن جىلى تۋرالى بۇگiندە ءۇش بiردەي دەرەك كورسەتiلiپ ءجۇر. انىعىندا الاشتىڭ ءاليحانى قاي جىلى دۇنيەگە كەلدi? 1870 جىلى ما، الدە 1866 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ما؟ تiپتi ءوزiنiڭ تۋعان iنiسi سماحان تورە اعاسىنىڭ 1865 جىلى دۇنيەگە كەلگەنiن ايتادى.

جۋىردا بەلگiلi الاشتانۋشى سۇلتانحان اققۇلۇلى قۇراستىرعان ءا.بوكەيحاننىڭ تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ العاشقى ەكi تومدىعى قولعا ءتۇستi. اتالمىش كiتاپتا س.اققۇلۇلى ءا.بوكەيحاننىڭ 1866 جىلى تۋىلعاندىعىن تۇشىمدى دەرەكپەن دالەلدەگەن. ناقتىراق ايتساق، الەكەڭ اتىلار كۇنi تولتىرعان "تۇتقىن انكەتاسىندا" ءوزiنiڭ 1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا دۇنيەگە كەلگەنiن جازادى. وسىنى ەسكەرە كەلە س.اققۇلۇلى: "بۇدان بىلاي "الاشتىڭ ءاليحانىنىڭ" تۋعان كۇنi مەن جىلى رەتiندە مiنە وسى داتانىڭ قابىلدانعانى ءادiل بولار ەدi!" - دەپ ەسكەرتەدi. سونداي-اق ء"اليحان بوكەيحان ۇكiم شىعارىلعان كۇنi-اق اتىلعان" دەگەن كەزەكتi ماقالاسىندا اۆتور الاش ارىسىنىڭ 72 جاسىندا اتىلعانىن ايتادى. ماسەلەن: "ۇكiم شىعارار الدىندا بەرiلەتiن سوڭعى سوزدە ءوزiن كiنالi ەتiپ، جازاعا كەسەتiندەرiنە كۇمانi بولماعان ءاليحان بوكەيحان ەشقانداي وكiنiشتi دە، اياۋشىلىق سۇراۋدى دا بiلدiرمەيتiن قىسقا، بiراق ماعىناسى تەرەڭ اقتىق ءسوزiن ايتتى: "مەن سوۆەتتiك بيلiكتi جاقسى كورگەن ەمەسپiن، بiراق مويىندادىم!" وسى ءسوزدi ايتقان ساتتە ول 72 جاستا ەدi" دەگەن تىڭ دەرەكتi كەلتiرەدi.

الاشوردا ۇلتتىق اۆتونوميالى ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرi ءاليحان بوكەيحاننىڭ دۇنيەگە كەلگەن جىلى تۋرالى بۇگiندە ءۇش بiردەي دەرەك كورسەتiلiپ ءجۇر. انىعىندا الاشتىڭ ءاليحانى قاي جىلى دۇنيەگە كەلدi? 1870 جىلى ما، الدە 1866 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ما؟ تiپتi ءوزiنiڭ تۋعان iنiسi سماحان تورە اعاسىنىڭ 1865 جىلى دۇنيەگە كەلگەنiن ايتادى.

جۋىردا بەلگiلi الاشتانۋشى سۇلتانحان اققۇلۇلى قۇراستىرعان ءا.بوكەيحاننىڭ تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ العاشقى ەكi تومدىعى قولعا ءتۇستi. اتالمىش كiتاپتا س.اققۇلۇلى ءا.بوكەيحاننىڭ 1866 جىلى تۋىلعاندىعىن تۇشىمدى دەرەكپەن دالەلدەگەن. ناقتىراق ايتساق، الەكەڭ اتىلار كۇنi تولتىرعان "تۇتقىن انكەتاسىندا" ءوزiنiڭ 1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا دۇنيەگە كەلگەنiن جازادى. وسىنى ەسكەرە كەلە س.اققۇلۇلى: "بۇدان بىلاي "الاشتىڭ ءاليحانىنىڭ" تۋعان كۇنi مەن جىلى رەتiندە مiنە وسى داتانىڭ قابىلدانعانى ءادiل بولار ەدi!" - دەپ ەسكەرتەدi. سونداي-اق ء"اليحان بوكەيحان ۇكiم شىعارىلعان كۇنi-اق اتىلعان" دەگەن كەزەكتi ماقالاسىندا اۆتور الاش ارىسىنىڭ 72 جاسىندا اتىلعانىن ايتادى. ماسەلەن: "ۇكiم شىعارار الدىندا بەرiلەتiن سوڭعى سوزدە ءوزiن كiنالi ەتiپ، جازاعا كەسەتiندەرiنە كۇمانi بولماعان ءاليحان بوكەيحان ەشقانداي وكiنiشتi دە، اياۋشىلىق سۇراۋدى دا بiلدiرمەيتiن قىسقا، بiراق ماعىناسى تەرەڭ اقتىق ءسوزiن ايتتى: "مەن سوۆەتتiك بيلiكتi جاقسى كورگەن ەمەسپiن، بiراق مويىندادىم!" وسى ءسوزدi ايتقان ساتتە ول 72 جاستا ەدi" دەگەن تىڭ دەرەكتi كەلتiرەدi.
ال تۇرسىن جۇرتباي انكەتالىق انىقتاماعا سۇيەنە وتىرىپ الەكەڭنiڭ 1866 جىلى دۇنيەگە كەلگەنiن، ايتسە دە ء"ا.بوكەيحانوۆتىڭ ءومiرi مەن شىعارماشىلىق جولىن تياناقتى زەرتتەگەن س.اققۇلۇلى 1870 جىل دەپ دالەلدەيدi" دەيدi "ۇرانىم الاش!.." ەڭبەگiندە. الاشتانۋشى سماحان تورە نۇرمۇحامەدۇلى كورسەتكەن 1865 جىلدى دا نازاردان تىس قالدىرماعان ءجون دەپ ەسەپتەيدi. "قانشا دەگەنمەن اعاسىنىڭ وزiنەن نەشە جاس ۇلكەن ەكەنiن سماحان تورە بiلسە كەرەك" دەگەن پiكiردi العا تارتادى ت.جۇرتباي. ال بۇل تۋراسىندا اققۇلۇلىنىڭ ءوز ايتارى بار. ول: "ەسكەرتەتiن بiر ماڭىزدى ماسەلە - الەكەڭنiڭ تۋعان جىلى، قارا تانىعان باستاۋىش مەكتەپتەن باستاپ، س.-پەتەربورداعى جوعارعى وقۋ مەكەمەسiن بiتiرگەن كەزەڭدەرiن نەمەسە الاش سەركەسiنiڭ ومiرلiك جولى مەن قايراتكەرلiك قىزمەتiنiڭ سان-ساقتى ساتتەرiنiڭ ناقتى جىل مەزگiلدەرiنە كەلگەندە، سماحان تورە ازىن-اۋلاق قاتەلەسكەن. وعان بiر عانا مىسال، اۆتور الەكەڭدi "قىزىلقايناردا 1865-شi جىلى..." تۋعان دەپ جازادى" دەي كەلە، "ايتسە دە ەستەلiكتەر ودان ءوزiنiڭ قۇندىلىعىن بiر ەلi دە جوعالتپايدى" دەپ تۇجىرىمدايدى. ال الاشوردا باسشىسىنىڭ 1870 جىلى دۇنيەگە كەلگەندiگiن س.اققۇلۇلى iلگەرiدە جازعان بولاتىن. دەمەك الاشتانۋشىنىڭ سوڭعى پiكiرiن، ناقتىراق ايتساق 1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزى دەگەندi "قابىلداعان ءادiل بولار ەدi!".
سونداي-اق جۋىردا "اباي.كز" اقپاراتتىق پورتالى: "بيىل - الاش ارداقتىسى، قازاقتىڭ جاڭا زامانا مەملەكەتتiلiگiنiڭ ءتور باسىندا تۇرعان ايرىقشا، ەرەن تۇلعاسى، العىر ساياساتكەر، "الاشوردا" ۇلتتىق تەرريتوريالىق ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى، "الاش" قوزعالىسىنىڭ تۋ ۇستاعان باستاۋشىسى، ەكi دۇنيەدەگi الاشتىڭ اياۋلى ۇلى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ 145 جىلدىعى" دەپ جازدى.
ۇزىن ءسوزدiڭ قىسقاسى، بيىل ەل تاۋەلسiزدiگiنiڭ 20 جىلدىعىمەن قاتار ءا.بوكەيحاننىڭ 145 جىلدىق مەرەيتويى تۇسپا-تۇس كەلiپ وتىر. سونداي-اق الاشتىڭ اياۋلى ازاماتتارى جاقىپ اقباەۆتىڭ تۋىلعانىنا - 135 جىل بولسا، ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ دۇنيەگە كەلگەنiنە - 120 جىل. سوڭعى رەت جوعارىدا اتى اتالعان ءۇش ارىسقا 1992 جىلدىڭ تامىزىندا اقتوعاي اۋدانىندا ۇلان-اسىر اس بەرiلگەن ەكەن. ارادا جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، ولاردىڭ ەسiمi جوعارى جاقتان ەلەپ-ەسكەرiلمەي كەلەدi. وعان دالەل 2006 جىلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 140 جىلدىعىنا ەشكiم ءمان بەرگەن جوق. ال "تiرi بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدi, قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن" دەگەن الەكەڭنiڭ مەرەيتويىن قالاي اتاپ وتسە دە ورىندى ەمەس پە ەدi? "ەزiلگەن ەلi ءۇشiن امالسىزدان... قارا جۇمىستىڭ كiرiنە بىلعانىپ، ساياساتتىڭ ساندالىنا تۇسۋگە" ءماجبۇر بولعان الەكەڭ تۋرالى قوشكە كەمەڭگەرۇلى: "ۇكiمەتتiڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرiندە، ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشiن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلiندەي عانا ازامات توبى بولدى. بۇل توپتى باۋلىعان ءاليحان. ءاليحاننىڭ قازاق ەلiنە iستەگەن تاريحي قىزمەتi: ادەبي تiل تۋىنا سەبەپ بولدى، وزiنە ەرگەن توپتى دiني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدi. بۇدان بارىپ تاتاردان iرگەسiن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى" دەي كەلە: "باسقا جۇرتتىڭ باسشىلارى تىم-تىراقاي بولىپ شەت پاتشالىقتارعا شىعىپ كەتكەندە، ءاليحاننىڭ قونىس اۋدارماي قالۋى دا - ەلiن سۇيگەندiككە دالەل" دەگەن ىستىق ىقىلاسىن بiلدiرەدi.

حالقىمىزدىڭ تۇسiنiگiندە ەلەۋسiزدەۋ توي-جيىندى "جەتiم قىزدىڭ تويىنداي ءوتتi" دەۋشi ەدi. وكiنiشكە قاراي، الەكەڭنiڭ 145 جىلدىعى "جەتiم قىزدىڭ تويىنداي دا" اتالىپ وتiلمەيتiن سياقتى. بۇگiندە يسi قازاققا ورتاق ازاماتتىڭ مەرەيتويى ءوزiنiڭ تۋعان ولەكەسiندە عانا اتالىپ وتۋگە تيiس دەگەندەي قيسىنسىز كوزقاراس قالىپتاسقان. وسى قاساڭ قاعيدامەن قارايتىن بولساق، الەكەڭنiڭ مەرەيتويىن قاراعاندى وبلىسى اتاپ وتۋگە تيiس ەدi. امال نە، نەبارi جيىرما بەس كۇنەن كەيiن 145 جاسقا تولاتىن الاش ارداقتىسىنىڭ مەرەيتويى اتالمىش وبلىستا دا اتالىپ وتiلمەيتiن ءتارiزدi.

«تۇركىستان» گازەتى