بەسىنشى تومدا ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان «ۇشكە قارسى» (قياناتشىلدىق، ىسىراپقورلىق، بيۋروكراتيزم) دەگەن ناۋقاننىڭ، قولونەر، ساۋدا ونەركاسىبىندەگىلەرگە ارنالعان «بەسكە قارسى» (قياناتشىلدىق، ىسىراپقورلىق، بيۋروكراتيزم، ۇكىمەت مۇلكىن قىمقىرۋ، ارزان الىپ، قىمباتقا ساتۋ) دەگەن ناۋقاننىڭ اياقتالىپ، «بارلىق گۇل تەگىس اشىلسىن، بارلىق ءتىل جارىسا سويلەسىن» دەگەن سۋ جاڭا ناۋقان باستالادى. 1957 جىلدىڭ جازىندا ابدەن كۇشىنە ەنگەن بۇل ناۋقاندا بيعابىل سياقتى وقىمىستىعا دا «سايراۋعا» تۋرا كەلەدى. سايراماسا، حالىق جاۋىنا اينالاتىن بولعاندىقتان، كەزەكتى جينالىستا بيەكەڭ «سايراپ» بەرەدى. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا ۇلتتىق مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ، ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ  تومەندەپ كەتكەندىگىن، مۇنى كوتەرۋ جولىنداعى  بيعابىلدىڭ ناقتى ۇسىنىستارى «شىڭجان گازەتىنە» باس-اياعى جۇلمالانىپ، قىسقارىپ شىققانى بىلاي تۇرسىن، «پارتيانىڭ باسشى كادرلارى پومەششيككە اينالىپ كەتتى» دەگەن سياقتى ورەسكەل بۇرمالانعان سوزدەر قوسىلىپ شىعادى. سايراۋ ناۋقانى باسىلا بەرگەن كەزدە ىلە «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانى باستالىپ، بيعابىل سياقتى وقىمىستىلار ەڭ الدىمەن قولعا الىنادى. مۇندا دا قازاقتىڭ جاۋى  - تاعى قازاق. قۇتجان مەن ماقۇلبەك سياقتىلاردىڭ كاسىبى - تەك جالا جابۋ. تاڭعى سەگىزدەن كەش باتقانشا ەكى اپتاعا سوزىلعان كوپشىلىك جينالىسىندا بيعابىلدى بىردە-ءبىر ادام جارىس سوزدەن جەڭە المايدى.

بەسىنشى تومدا ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان «ۇشكە قارسى» (قياناتشىلدىق، ىسىراپقورلىق، بيۋروكراتيزم) دەگەن ناۋقاننىڭ، قولونەر، ساۋدا ونەركاسىبىندەگىلەرگە ارنالعان «بەسكە قارسى» (قياناتشىلدىق، ىسىراپقورلىق، بيۋروكراتيزم، ۇكىمەت مۇلكىن قىمقىرۋ، ارزان الىپ، قىمباتقا ساتۋ) دەگەن ناۋقاننىڭ اياقتالىپ، «بارلىق گۇل تەگىس اشىلسىن، بارلىق ءتىل جارىسا سويلەسىن» دەگەن سۋ جاڭا ناۋقان باستالادى. 1957 جىلدىڭ جازىندا ابدەن كۇشىنە ەنگەن بۇل ناۋقاندا بيعابىل سياقتى وقىمىستىعا دا «سايراۋعا» تۋرا كەلەدى. سايراماسا، حالىق جاۋىنا اينالاتىن بولعاندىقتان، كەزەكتى جينالىستا بيەكەڭ «سايراپ» بەرەدى. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا ۇلتتىق مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ، ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ  تومەندەپ كەتكەندىگىن، مۇنى كوتەرۋ جولىنداعى  بيعابىلدىڭ ناقتى ۇسىنىستارى «شىڭجان گازەتىنە» باس-اياعى جۇلمالانىپ، قىسقارىپ شىققانى بىلاي تۇرسىن، «پارتيانىڭ باسشى كادرلارى پومەششيككە اينالىپ كەتتى» دەگەن سياقتى ورەسكەل بۇرمالانعان سوزدەر قوسىلىپ شىعادى. سايراۋ ناۋقانى باسىلا بەرگەن كەزدە ىلە «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانى باستالىپ، بيعابىل سياقتى وقىمىستىلار ەڭ الدىمەن قولعا الىنادى. مۇندا دا قازاقتىڭ جاۋى  - تاعى قازاق. قۇتجان مەن ماقۇلبەك سياقتىلاردىڭ كاسىبى - تەك جالا جابۋ. تاڭعى سەگىزدەن كەش باتقانشا ەكى اپتاعا سوزىلعان كوپشىلىك جينالىسىندا بيعابىلدى بىردە-ءبىر ادام جارىس سوزدەن جەڭە المايدى. اقىرى باسقا دا «قىلمىستارىن» سانامالاي كەلىپ، سونىڭ ىشىندەگى ەڭ قيىن ءىرى قىلمىسى 1933 جىلدىڭ  باسىندا كەڭەستەر وداعىنان قاشۋى «سوتسياليزمگە قارسى باندىلىق»، ال 1945جىلدىڭ باسىندا وسپانعا قاراي قاشۋى «قاندى اۋىز قاراقشىلىقتى اڭساعان تاعىلىق» دەپ تانىلىپ، سونى دالەلدەتۋ ءۇشىن كۇنىنە 10-15 رەت جالا جاپسا دا، مۇنى ءوز سوزىنەن قايتارا المايدى. جينالىس سايىن جالا جابۋشىلاردى سوزدەن ءسۇرىندىرىپ وتىرادى. ورىندى ايتىلعان  كەكەسىندى ءارى كۇلدىرگى جاۋاپقا تىڭداۋشىلار شەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى. ءوزىنىڭ ەشقانداي قىلمىسى جوقتىعىن دالەلدەيتىنى سونشا بۇرىن تانىمايتىن ادامداردىڭ دا مىسالى  گۇلنيسا سياقتى اتاقتى ءانشىنىڭ بيعابىل جاعىنا شىعۋى ادامشىلىق دەگەن قاسيەتتىڭ ەشۋاقىتتا ولمەيتىندىگىن كۋالاندىرادى. كەيىن وسى ايەل دە «وڭشىلعا ءىشتارتتى» دەگەن سىلتاۋمەن  تۇرمەگە جابىلادى. بيعابىلدى كوپشىلىك الدىندا قايتا-قايتا سىناي بەرۋ ونىڭ «كىناسىن» مويىنداتقاندى قويىپ،  ابىرويىن ارتتىرىپ، بەدەلىن بيىكتەتە تۇسەدى. سوندا دا ىشكى ەسەپتىڭ كۇشتىلىگىنەن بيعابىلدى ات-ءجونسىز ءۇش اي قاتال رەجيمدە ۇستايدى. بۇل -  كۇندىز-ءتۇنى پارتيا اكتيۆتەرى سانالاتىن شولاق بەلسەندىلەردىڭ بىرەۋ ەمەس ەكەۋ ەمەس، التى-التىدان كەلىپ، اڭدىزداي سۇراق قويىپ، ۇيىقتاتپاۋ ارقىلى شاتىستىرۋ، جاڭىلدىرۋ ءتاسىلى بولاتىن. الايدا ەشتەڭەنى تولىق مويىنداتا الماسا دا، «وڭشىل ۇلتشىل» دەگەن قالپاق كيگىزىپ، تارىمعا جەر اۋدارادى. مىنە 504-بەتتەن تۇراتىن بەسىنشى تومنىڭ 127-ءشى بەتىندەگى «بوران» دەگەن ەكىنشى بولىمىنەن باستالاتىن اباقتى حيكاياسى التىنشى تومدا شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى.

ويىمىزعا اتىن الەم بىلەتىن جازۋشى الەكس لا گۋما (1925-1985)  ورالىپ وتىر. نەگە دەيسىز عوي؟ ەكەۋىنىڭ تاعدىر تارتقان سىباعاسى مەن دارىن قۋاتىندا، كورگەن مەحناتىندا كەرەمەت ۇقساستىق  بار، ال ايىرماسى دا جەر مەن كوكتەي. ۇقساستىعى -  الەكس لا گۋما مەن قاجىعۇمار شابدانۇلى تۇيدەي قۇرداس. بۇل - ءبىر; ەكىنشىدەن، ويلاۋ جۇيەسى، قابىلەت قارىمى مولشەرلەس; ۇشىنشىدەن، ەكەۋى دە ەركىندىكتى اڭسايتىن ارمانداس;  تورتىنشىدەن ەكەۋى دە تاعدىرلاس، ەكەۋى دە ساياسي كوزقاراسىنا بايلانىستى اباقتىعا تۇسەدى; بەسىنشىدەن، ەكەۋى دە اباقتى ازابىنان رومان جازادى. الەكس لا گۋما بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن اعىلشىن تىلىندە «تاس عالام» اتتى رومان جازىپ جاريالاتقان. («كامەننايا سترانا» (1970) دەگەن ورىسشاسىنان اۋدارعان س.مۇراتبەكوۆ (1973);   ال قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ  بەسىنشى تومى دا  اباقتى ازابىنان تۇراتىنىنى جوعارىدا ايتىلدى.

ال ايىرماشىلىعىنا كەلسەك، ەكەۋى جارىم شاردىڭ ەكى بەتىندە دۇنيەگە كەلگەن. الەكس لا گۋما وڭتۇستىك  افريكادا تۋسا، قاجىعۇمار ورتا ازيادا تۋعان. بۇل - ءبىر; ەكىنشىدەن، الەكس لا گۋمانىڭ رومانى كوپ تىلدەرگە اۋدارىلىپ، اتىن الەم بىلسە، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ روماندارى باسقا تىلگە اۋدارىلماق تۇگىل ءيىسى قازاق وقىرماندارىنا ەندى عانا جەتىپ وتىر. ۇشىنشىدەن  الەكس لا گۋما  اباقتىعا تۇسكەنىمەن، باسىنا ازاتتىق الىپ، قاناتتى قۇستاي دۇنيەجۇزىن ەركىن شارلاسا، قاجىعۇمار شابدانۇلى جارىق دۇنيەنى كورە الماي ۇزاق جىل اباقتىدا وتىردى;  تورتىنشىدەن، الەكس لا گۋما «Lotus» اتتى حالىقارالىق ادەبي جۋرنالدىڭ باس رەداكتورلىعىنا دەيىن كوتەرىلىپ، بەدەل بيىگىنە شىقسا، قاجىعۇمار شابدانۇلى ۇزاق ءومىرىنىڭ قاق جارتىسىن قاراڭعى قاپاستا وتكىزىپ، وسى ارقىلى گيننەستىڭ رەكورتار كىتابىنا جازىلدى. بەسىنشىدەن، الەكس لا گۋما سول ەركىندىكتىڭ ارقاسىندا دۇنيەجۇزىندەگى القالى ماجىلىستەردى اداقتاپ، 1973 جىلى الماتىدا وتكەن ازيا-افريكا جازۋشىلارىنىڭ بەسىنشى كونفەرەنتسياسىنا نەگىزگى تۇلعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە قاتىسسا، قاجىعۇمار شابدانۇلى جانىمەن جازعان شىعارمالارىن شيراتپا قاعاز ارقىلى اباقتىنىڭ سىرتىنا ارەڭ شىعارىپ وتىردى ەمەس پە؟ التىنشىدان، ەكەۋىنىڭ ءسوز ەتكەنى ەكى باسقا اباقتى، ەكى باسقا قىسپاق; جەتىنشىدەن، الەكس لا گۋمانىڭ زورلىق-زومبىلىقتى جىرلايتىن، «تاس عالام» اتتى رومانى جالعىز بولسا، قاجىعۇمار شابدانۇلى ونى التى وراپ وتىر عوي. وسىدان ويلاعاندا، شىنايى ونەر ادامىندا بولاتىن قايسارلىقتىڭ، باتىلدىقتىڭ، باتىرلىقتىڭ بۇدان ارتىق الەمدە قانداي ۇلگىسى بولۋى مۇمكىن. وسىدان بارىپ دۇنيەجۇزىندە جازۋشىعا تاعايىندالعان  قانداي باعالى سىيلىق بولسا دا، قاجىعۇمار شابدانۇلىنا جاراسا كەتەر ەدى-اۋ دەگەن وي كەلەدى ەكەن كوڭىلگە.

سوڭعى تومنىڭ تۇيىنىندە ق.شابدانۇلىنىڭ تاعى دا «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىنە  تابان تىرەگەنىن كورەمىز. سانداعان عاسىر بويى سىلەمى ۇزىلمەي كەلە جاتقان قۇنارلى ارنا بۇل شىعارمادان دا ءوز جۇلگەسىن تاپقان.  «مىڭ ءبىر ءتۇن» كەيىپكەرلەرى قانداي ازاپ-توزاق كورسە دە، الىستان قول بۇلعاپ كورىنگەن ارمانعا قالايدا جەتۋشى ەدى عوي. ال  قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ كىتابىندا روماننىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى ياعني اۆتوردىڭ ءوزى شىعارما سوڭىندا اتاجۇرتقا ورالىپ، بالا-شاعاسىمەن قاۋىشاتىنى بار. مىنا تۇرعان شاۋەشەكتەن ۇرجارعا جەتە الماي وتىرىپ، اۆتوردىڭ بۇلاي سويلەۋى الدىعا قارايتىن وپتيميستىگىنەن، ومىرىندە بولماعاندى كوڭىلىندە بولدىرعان جازۋشىنىڭ ارمان-قيالى دەۋ كەرەك. كىندىك قانى تامعان تۋعان جەر سۇيىكتى ۇلىن قانشا قول بۇلعاپ شاقىرسا دا، ونىڭ ءۇي قاماقتان وسى ۋاقىتقا دەيىن شىعا الماۋى ارينە ۇلكەن قاسىرەت. بىراق «قىلمىس» سياقتى كلاسسيكالىق روماننىڭ جازۋشىنىڭ كوزى تىرىسىندە اتامەكەندە جارىق كورۋى دىتتەگەنىنە جەتۋ ەمەس پە؟ ەندەشە جازۋشىنىڭ ينتۋيتسياسى ءوزىن الداماعانىن كورەمىز. وسى ارقىلى ونىڭ رۋحى وقىرمان جۇرەگىنە وزىنەن بۇرىن جەتىپ، جازۋشىنى ەكى ەسە قۋانىشقا بولەپ وتىر. قازاقستاننان كەلگەن جۋرناليسكە ق.شابدانۇلىنىڭ كوز جاسىن تيا الماي ۇزاق جىلاۋى - ءبىر جاعىنان ەڭبەگىنىڭ جانعان قۋانىشىنان بولسا، ەكىنشى جاعىنان ىشكى كۇيىكتىڭ سىرتقا شىعۋى عوي. وعان التى تومدى اقتارىپ شىققاندا كوزىڭىز جەتىپ، كوڭىلىڭىز سەنەر ەدى.

الپىس گرادۋس ىستىعىنان «ۇشقان قۇستىڭ قاناتى كۇيەتىندەي» تاكلاماكان شولىندەگى تارىم تۇرمەسىنەن روماننىڭ باس كەيىپكەرى ەكى رەت قاشادى. ەكەۋىندە دە - ماقسات ايقىن. ول - تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش، سۇيگەن جارعا دەگەن ماحاببات. اۆتوردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن قانداي ازاپ-توزاق كورسە دە، ونىڭ ءتىرى قالۋىنىڭ قۇدىرەت كۇشى وسى ەكەۋىندە جاتىر. 85 جاسقا كەلگەن قاريانىڭ 2010 جىلدىڭ باسىندا شاۋەشەككە ارنايى ىزدەپ بارعان ەرىك راحىم دەگەن جۋرناليستكە بەرگەن جاۋابىندا: «مەنى ولتىرمەي جۇرگەن - قۋانىش پەن ءۇمىت» دەۋىندە جالىنداعان وت وشسە دە، شوعى سونبەگەن ابستراكتىلى دۇنيەنىڭ عاجايىپ عالاماتى بوي كورسەتەدى. «قىلمىس» رومانىنداعى ءتۇيىندى وي «دۇنيەدە ءوز وتانىنان ايرىلۋدان زور قىلمىس جوق ەكەن!» دەپ اياقتالۋى جازۋشىنىڭ ومىرلىك تانىمىن تانىتادى، ياعني  اۆتوردىڭ ءوز تۇسىنىگى بويىنشا ول ەشۋاقىتتا قىلمىستى بولىپ كورگەن جوق. دەسە دە ءومىرىنىڭ جارتىسىن تار قاپاستا وتكىزۋى نەنى مەڭزەيدى؟ ونىڭ قىلمىسى قايسى؟ ول - تۋعان جەرگە ساعىنىش، سۇيگەن جارعا دەگەن ماحاببات، بىرگە تۋعاندارىنا دەگەن ىستىق ىقىلاس، دوس-جاراندارىنا دەگەن ادالدىق، السىزگە قامقورلىق، جەسىر-جەتىمگە اياۋشىلىق، جالپى العانعا بار نارسەگە دەگەن وبال-ساۋاپ، مىنە وسى ماقسۇت جولىندا ءوز ۇستانىمىن بەرىك ساقتاعان ادام  قاشان دا ادامزاتتىڭ ۇلگىسى بولاتىندىعىن كورسەتىپ وتىر. رومان سوڭىندا قاستاڭدىق جاساعانداردان باق تايىپ، ال باس كەيىپكەردىڭ بارشا مۇراتىنا جەتۋى وسى ويىمىزدى ايعاقتايدى.

سوڭى

رۋدا زايكەنوۆا، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

«اباي-اقپارات»