ءابساتتار قاجى دەربىسالى. يسلام. قۇران. عىلىم
«يسلام - ءدىن عانا ەمەس، ول ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز».
ن. ءا. نازارباەۆ
يسلام ءدىنى بۇگىنگى تاڭدا جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ شامامەن تورتتەن ءبىرى ۇستانىپ، بيىك باعالاپ، ايالاپ، قاستەرلەپ وتىرعان سوڭعى ءيلاھي ءدىن. ونىڭ ادام بالاسىن ۇنەمى تازالىققا، ادالدىققا شاقىراتىنى، اللا تاعالا مەن پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) جانە دۇنيەدەگى بۇكىل جاراتىلىستارعا وپالى بولۋعا ءۇندەيتىنى انىق.
سان عاسىردان بەرى تىپ-تىنىش، بەيبىت ءومىردى ناسيحاتتاپ كەلگەن اسىل ءدىنىمىزدى سوڭعى جىلداردا لاڭكەستىك، ەكسترەميستىك سەكىلدى نەبىر جاعىمسىز ۇعىمدارمەن بايلانىستىراتىن پىكىرلەر پايدا بولۋى جۇرەگىمىزگە اۋىر تيەتىنى راس. نەگىزىندە، يسلام ەش ۋاقىتتا ادامداردى بۇلىككە، بۇزاقىلىققا، ءتارتىپسىزدىككە نەمەسە بىرەۋدىڭ جازىقسىز قانىن توگۋگە شاقىرعان ەمەس. كەرىسىنشە، ول وزگەنىڭ اقىسىنا قىلداي قيانات جاساماۋعا ۇيرەتەتىن ۇلكەن ءتاربيە قاينارى.
«يسلام - ءدىن عانا ەمەس، ول ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز».
ن. ءا. نازارباەۆ
يسلام ءدىنى بۇگىنگى تاڭدا جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ شامامەن تورتتەن ءبىرى ۇستانىپ، بيىك باعالاپ، ايالاپ، قاستەرلەپ وتىرعان سوڭعى ءيلاھي ءدىن. ونىڭ ادام بالاسىن ۇنەمى تازالىققا، ادالدىققا شاقىراتىنى، اللا تاعالا مەن پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) جانە دۇنيەدەگى بۇكىل جاراتىلىستارعا وپالى بولۋعا ءۇندەيتىنى انىق.
سان عاسىردان بەرى تىپ-تىنىش، بەيبىت ءومىردى ناسيحاتتاپ كەلگەن اسىل ءدىنىمىزدى سوڭعى جىلداردا لاڭكەستىك، ەكسترەميستىك سەكىلدى نەبىر جاعىمسىز ۇعىمدارمەن بايلانىستىراتىن پىكىرلەر پايدا بولۋى جۇرەگىمىزگە اۋىر تيەتىنى راس. نەگىزىندە، يسلام ەش ۋاقىتتا ادامداردى بۇلىككە، بۇزاقىلىققا، ءتارتىپسىزدىككە نەمەسە بىرەۋدىڭ جازىقسىز قانىن توگۋگە شاقىرعان ەمەس. كەرىسىنشە، ول وزگەنىڭ اقىسىنا قىلداي قيانات جاساماۋعا ۇيرەتەتىن ۇلكەن ءتاربيە قاينارى.
ءVىى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا تاياۋ شىعىس پەن ورتا شىعىس حالىقتارى ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەكى ۇلكەن وقيعا كوزگە ۇرىپ تۇرعانداي ايقىن كورىنىپ جاتتى. ءبىرىنشىسى، ادامزات بالاسىنا ەكى دۇنيە باقىتىمەن سۇيىنشىلەي كەلگەن يسلامنىڭ پايدا بولۋى، ال ەكىنشىسى، تارىداي شاشىلىپ، ءوزارا جانجالدان كوز اشپاي كەلگەن اراب رۋ-تايپالارى جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، جاڭا اراب مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ جاتۋى ەدى. يسلامنىڭ ءيلاھي دىندەردى ءتامامداۋشى موردەي بولىپ ەڭ سوڭىنان ءتۇسۋى جانە جەكەلەگەن قاۋىمدارعا عانا ەمەس، بارشا ادامزات بالاسىنا كەلۋى ونىڭ حاقتىعىن بىلدىرەتىن بۇلتارتپاس انىق دالەلدەرگە جاتادى. دەمەك، بۇل ءدىننىڭ ياھۋديلىك پەن حريستياندىققا قاراعاندا الەۋمەتتىك سيپاتى باسىم.
اراب تۇبەگىندە اسا قۋاتتى ءدىني مەملەكەتتىڭ ورناۋى اراب ەلى تاريحىنا عانا ەمەس، جەر جاھاننىڭ تىنىسىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا لەپ الىپ كەلدى. بۇل ەلدىڭ بۇرىننان تابىنىپ كەلگەن جالعان قۇدايلارى مەن پۇتتارىن تاستاپ، مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، جالعىز اللاعا عانا قۇلشىلىق ەتۋىنىڭ يگى اسەرى ەدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىعىن اراب ەلىنىڭ يسلامعا دەيىنگى جانە يسلامنان كەيىنگى جاي-كۇيىن سالىستىرۋ ارقىلى دا وپ-وڭاي باعامداي الماقپىز.
ەجەلگى اراب رۋ-تايپالارىنىڭ ارقايسىسى ءوز الدىنا جەكە جاساندى قۇدايلارعا كوزسىز تابىنىپ كەلدى. ءتىپتى حالىق ساناسىندا «تايپالىق-رۋلىق قۇداي» دەگەن دە ۇعىم بولدى. ادامدار جاساندى قۇدايلار تەك وزىنە قاتىستى رۋلار مەن تايپالاردى عانا ساقتاپ-قورعايدى دەپ سەندى. وسىلايشا، ءاربىر رۋدىڭ وكىلى ءوزى تابىنىپ جۇرگەندەرىنەن «وزگە دە پۇتتار بار، ولار ءوزارا تالاسىپ، جاۋلاسۋى دا مۇمكىن» دەگەن ويمەن ءومىر ءسۇردى. پۇتتار تاستاردان، اعاشتاردان، ءتىپتى كەيدە نان، قۇرما سەكىلدى ازىق-تۇلىك تۇرلەرىنەن دە جاسالدى. اركىم ءوز تايپاسىنىڭ پۇتتارىنا قۇرباندىق شالدى. ءتىپتى جاڭا تۋىلعان قىز بالالاردىڭ تىرىدەي جەرگە كومىلۋىن تەك ەكونوميكالىق سەبەپپەن نەمەسە نامىستىڭ تاپتالۋىمەن عانا ەمەس، «قۇرباندىق» دەگەن تۇسىنىكپەن دە بايلانىستىراتىن عالىمدار بار.
دەسەك تە، اراب ەلىنىڭ قىم-قۋىت تاريحىنا ۇڭىلسەك، سول كەزدىڭ وزىندە جەر بەتى دۇنيەسىنەن الدەقايدا جوعارى تۇراتىن اسا ۇلى ءبىر قۇدىرەتتىڭ بار ەكەندىگىنە بۇلىڭعىر بولسا دا سەنىم بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز. الگى پۇتتار سول قۇدىرەتكە جاقىنداۋدىڭ ءبىر دانەكەرى دەپ سانالعان سىڭايلى. كەيبىر ارابتار ول قۇدىرەتتى قاسيەتتى قاعبانىڭ يەسى دەپ ۇقتى. سوندىقتان، ءوز پۇتتارىن سول قاسيەتتى قارا تاستىڭ ۇستىنە نەمەسە ماڭىنا ورناتۋعا تىرىستى. يسلام ءدىنى كەلگەنگە دەيىن، قاعبا ماڭىندا پۇتتاردىڭ 360 ءتۇرى بولدى دەگەن دەرەك كەزدەسەدى. مۇنىڭ ءوزى اراب دۇنيەسىنىڭ يسلامعا دەيىنگى رۋحاني ءومىرىنىڭ قاي دەڭگەيدە بولعاندىعىن كورسەتەتىن ءبىراز شىندىقتىڭ وزەگىن ارشىسا كەرەك.
ارابتار ادەبيەتكە جاقىن حالىق بولعاندىقتان، ءوز پۇتتارىنا ارناپ ولەڭ-قيسسالار جازۋمەن دە اينالىستى. ولاردىڭ سول داۋىردەگى ادەبيەتتەرىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى وسى جەلىگە قۇرىلدى دەسەك، اقيقاتتى اينالىپ وتكەندىك بولماس. كوپ قۇدايعا سەنىپ كەلگەن اراب دۇنيەسىنىڭ تاريح ساحناسىنداعى بۇرىنعى بەت-بەينەسى وسىنداي كۇيدە ەدى.
ال بۇكىل عالامداردىڭ جالعىز يەسى، ۇلى اللا تاعالاعا بويۇسىنۋعا شاقىرعان يسلام ءدىنى كەلگەندە، ارابتار اراسىنداعى وسىنداي ميفتىك وي-تۇسىنىكتەر بىرتىندەپ سەيىلىپ، ناعىز اقيقاتتىڭ نۇر ءساۋلەسى بىلىنە باستادى. ادامداردىڭ ءدۇنيەگە، بۇكىل جاراتىلىستارعا دەگەن كوزقاراسى وزگەردى. ولەڭ-داستانداردىڭ تاقىرىپتارى دا جالعاندى جىرلاۋدان ارىلىپ، وزگە ارناعا ويىسۋعا بەت الدى. ال اللانىڭ اياتتارى وقىلعاندا، ازۋىن ايعا بىلەگەن مايتالمان اقىنداردىڭ ءوزى ءسوزىن توقتاتىپ، عاجايىپ ءيلاھي سوزدەردىڭ تۇڭعيىق سىرلارىنا تاڭعالىپ، تاڭداي قاعۋدان وزگە شارا تاپپادى. اقىندار قۇراننىڭ اياتتارى ادامزاتتىڭ ءسوزىنەن الدەقايدا بيىك تۇرعانىن تولىق مويىندادى.
يسلامعا دەيىنگى كەزەڭدە ءدىني تۇسىنىگى ەجەلگى حريستياندىققا جاقىن كەيبىر وتىرىقشى ەلدەر دە بولدى. بۇل جاراتۋشى جالعىز قۇداي مەن اقىرەت كۇنىنە سەنۋگە شاقىراتىن حانيفتىك سەنىمنەن تۋىنداسا كەرەك.
يسلام ءدىنى ياھۋديلەر مەن حريستيانداردىڭ تۇسىنىكتەرىندەگى ميفولوگيالىق كەلەڭسىزدىكتەردى دە تارتىپكە كەلتىرىپ تۇزەتە باستادى. تەك كوزگە كورىنەتىن ناقتىلىققا عانا سۇيەنگەن قاسىرەتتى كوزقاراس يسلامنىڭ كەلۋىمەن رۋحاني-عايىپتىق ۇلاعاتتى سەنىمنىڭ تۇنىعىنا قاراي ىعىستى. ۇلى اللا تاعالاعا دەگەن سەنىم بىرتىندەپ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرمەن دە تولىقتى.
يسلام ءدىنى «تايپالىق پۇتتار مەن جالعان قۇدايلارعا سەنۋدەن» باس تارتىپ، اسا قۇدىرەتتى، ءبارىن كورۋشى، ءبارىن ەستۋشى، ەرەكشە راحىمدى، جاراتۋشى، ەسەپ-قيساپ كۇنىنىڭ يەسى جالعىز اللاعا قۇلشىلىق ەتۋگە شاقىردى. اراب تۇبەگىنىڭ تۇرعىندارى يسلام كەلمەي تۇرىپ، تابيعاتتىڭ سۇراپىل كۇشتەرىنىڭ الدىندا باس ءيىپ كەلسە، ەندى يسلام ءدىنىنىڭ بيلىگى ءجۇرگەن كەمەل كەزەڭدە تاعدىرعا يمان كەلتىرىپ، ەكى دۇنيەنىڭ تەرەزەسىن تەڭ ۇستاۋعا كوشتى. مۇنىڭ سىرى يسلامنىڭ يگىلىگىندە جاتقاندىعى حاق.
يسلام قوعامدىق قاتىناستارعا ىقپال ەتىپ، جالپاق جۇرتتىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن دە وپ-وڭاي شەشە باستادى. مىسالى، الەۋمەتتىك داعدارىس پەن قىم-قيعاش ىشكى قايشىلىقتارعا ۇشىراپ، حالىقتىڭ ىشتەي ىدىراي باستاۋى اراب تايپالارىنىڭ باسىنا تونگەن قاسىرەت بۇلتى ىسپەتتەس ەدى. تەك اراب ەمەس، مۇنداي ءدىني-رۋحاني قاراڭعىلىق بۇلتى جەر بەتىندەگى بۇكىل ادامزات اتاۋلىنىڭ باسىنا ءۇيىرىلىپ تۇرعان بولاتىن.
كوشپەلى تايپالاردىڭ ۇجىمدىق مۇلكى بولعان جايىلىمدار مەن قۇدىقتار ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتكەن. ال تۇرمىسى ناشار، ءالسىز ءباداۋيلەر بۇرىنعىدان دا ءسىڭىرى شىعىپ كەدەيلەنە تۇسكەن. وسىمقورلىق كەڭىنەن ەتەك الىپ، قۇلدىق كوبەيگەن. باسى بوس، ازات ءباداۋيدى ءوز تايپاسى قورعاپ، اراشا تۇسە المايتىنداي جاعدايعا دا جەتتى. تايپاسىنان بەزىپ، شولگە بارىپ قاراقشىلارعا قوسىلعانداردىڭ سانى دا كۇن ساناپ ارتتى. ال ءبىر-بىرىمەن شابىسىپ-قىرقىسىپ جاتقان اراب رۋ-تايپالارىنىڭ ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگۋى حالىقتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ، مەرەيىن اسىردى. يسلام ءدىنى ادامداردى جاڭا قۇقىقتىق قارىم-قاتىناسقا شاقىرىپ، جاڭا سەنىمنىڭ كەڭىنەن جايىلۋىنا جاعداي تۋدىردى.
جاڭا ءدىن كەلۋىنەن ون جىل وتپەي جاتىپ ارابتاردىڭ ۇلان-اسىر تەرريتوريانى باعىندىرعان داڭقى جان-جاققا جايىلا باستادى. ال حازرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ قاۋىمى اقيقات ءدىندى جايۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ ماڭىزىن جان-تانىمەن قابىلداپ، ونى تابيعي مىنەزدەرىنە اينالدىرىپ الدى.
اراب ەلىنىڭ بيلىك جۇرگىزۋشى تابى ەجەلگى وركەنيەتتىڭ ورتالىقتارى بولىپ سانالعان سيريا، مەسوپوتاميا، مىسىر سىندى ءونىمى مول ەلدەردى جاۋلاپ الىپ، مول ولجا مەن قازىناعا كەنەلۋگە بۇرىننان-اق قۇلىقتى ەدى. الايدا بىتىراپ، التىباقان الاۋىز بوپ جاتقان اراب تايپالارىنىڭ بۇل ويدى جۇزەگە اسىرۋعا شامالارى كەلمەيتىنى ايدان انىق-تى. ال يسلام ءبىر دىنگە بىرىككەن مۇسىلمانداردىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، جاراتۋشى يەمىزدى الەمگە پاش ەتۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن قۇران كارىمنىڭ ايقىن اياتتارىمەن بەكىتىپ بەردى: «سەندەر كىتاپ يەلەرىنەن اللاعا، اقىرەت كۇنىنە سەنبەگەندەر، اللا مەن ونىڭ ەلشىسى ارام ەتكەن نارسەلەردى ارام دەپ بىلمەگەندەر، حاق ءدىندى (يسلام ءدىنىن) ءدىن ەتىپ ۇستاماعاندار سەندەرگە كىشىرەيىپ، بويسۇنىپ، ءوز قولىمەن سالىق (جيزيا) تولەگەنگە دەيىن سوعىسىڭدار» («تاۋبە» سۇرەسى، 29-ايات).
ءسويتىپ، يسلام ءدىنى ازيا مەن افريكا حالىقتارىنىڭ اراسىندا، ەۋروپانىڭ ءبىر بولىگىندە، جالپى ءۇندىستاننان يسپانياعا دەيىنگى ۇلان-عايىر دالادا كەڭىنەن جايىلدى. ءۇش قۇرلىقتىڭ تۇرعىندارىنان قۇرالعان كوپتەگەن حالىقتار ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي بىرىگىپ، رۋحاني-ساياسي كۇشكە اينالدى. سول كەزدە الەمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ تۇرعان ەكى الىپ يمپەريا يران مەن ۆيزانتيا دا مۇسىلمانداردىڭ ىعىنا جىعىلدى.
اراداعى نەبىر اۋىر قاقتىعىستار ناتيجەسىندە يران تولىعىمەن مۇسىلماندارعا باعىنىپ، يسلام ءدىنىن قابىلدادى دا، ۆيزانتيا ازيا قۇرلىعىنداعى يەلىگىنەن تولىقتاي ايىرىلدى.
قاسيەتتى قۇران كارىمدەگى: «ءتۇپ-تۇگەل اللانىڭ ارقانىنان (دىننەن) جابىسا ۇستاڭدار، اجىراماڭدار ء(بولىنبەڭدەر). ءارى وزدەرىڭە اللانىڭ بەرگەن نىعمەتىن ەسكە الىڭدار. ويتكەنى، ءبىر-بىرىڭە دۇشپان ەدىڭدەر، اللا ءجۇرەكتەرىڭنىڭ اراسىن جاراستىردى. ونىڭ نىعمەتىمەن تۋىسقا اينالدىڭدار» («ءالي يمران» سۇرەسى، 103-ايات) دەگەن ايات ومىردەن كورىنىس تاپتى.
ال اللانىڭ سوڭعى ەلشىسى، ارداقتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) سول كەزدە اراب ەلىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ءدىني ورتالىعى سانالعان مەككە قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. بۇل قالانىڭ تۇرعىندارى ەگىنشىلىكپەن دە، قول ونەرىمەن دە، باۋ-باقشا وسىرۋمەن دە اينالىسپايتىن. ولار سولتۇستىك جاعىنان سيريا، يراك، مىسىر قالالارىنان، ال وڭتۇستىگىنەن ءۇندىستان، قىتاي، شىعىس افريكا ەلدەرىنەن كەلەتىن ۇلكەن-ۇلكەن ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ كۇتىمىمەن اينالىساتىن. حالىقتىڭ دەنى نەگىزىنەن وسى ىسپەن شۇعىلداناتىن. مەككەدەگى ەڭ بەدەلدى، ءارى باي سانالاتىن قۇرايىش تايپاسى ساۋدا ەكسپەديتسيالارىن ۇيىمداستىرىپ باسقاراتىن. سونداي-اق، وسىمقورلىق تا بۇل تايپانىڭ كاسىبى بولدى. ويتكەنى، حيدجازدىڭ كوشپەلى تايپالارى كوبىنە-كوپ قارىز استىندا ەزىلىپ، ودان قۇتىلۋ ءۇشىن وسىممەن اقشا الاتىن. قۇرايىش تايپاسى اراب تۇبەگىندەگى وزگە تايپالاردىڭ ءبىرى عانا بولعانمەن، ول ەكونوميكالىق جاعدايى جاعىنان وزگەلەردەن كوش ىلگەرى-ءتىن.
مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س.) وسى قۇرايىش تايپاسىنىڭ حاشيم رۋىنان شىقتى. اكەسى شاعىن داۋلەتتى ابدۋللا دەگەن كىسى ەدى. ول ومىردەن ەرتە وزىپ، سودان سوڭ التى جاسىندا اناسى ءامينادان دا ايىرىلىپ، پايعامبارىمىز (س.ع.س.) جەتىم قالادى. ءسويتىپ، سۇيىكتى پايعامبارىمىز (س.ع.س.) كوكەسى ءابۋ ءتالىبتىڭ قامقورلىعىنا ءوتتى. ونىڭ قولىندا ءجۇرىپ، قوي دا باعادى. ەر جەتە كەلە ساۋدا كەرۋەندەرىنە قوسىلىپ، ولارعا اتقوسشىلىق تا جاسايدى.
قۇران كارىمدە اللا تاعالا مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدى بۇكىل عالامدارعا راحىم نۇرى، ءارى اقيقات ءدىندى جەتكىزۋشى ەتىپ جىبەرگەنى جايلى: «ءاي ادامدار! مەن سەندەردىڭ بارلىعىڭا اللانىڭ جىبەرگەن ەلشىسىمىن. جەر مەن كوكتىڭ پاتشالىعى اللانىكى. ودان وزگە ەشبىر قۇداي جوق. ول تىرىلتەدى دە ولتىرەدى. سوندىقتان اللاعا جانە اللانىڭ سوزدەرىنە سەنەتىن، ونىڭ وقۋ-جازۋدى بىلمەيتىن پايعامبار ەلشىسىنە يمان كەلتىرىڭدەر. تۋرا جول تابۋلارىڭ ءۇشىن وعان ىلەسىڭدەر!»، - دەيدى («اعراف» سۇرەسى، 158-ايات).
بۇعان دەيىنگى سان مىڭداعان پايعامبارلاردىڭ اراسىندا ءبىر قاۋىمعا عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات پەن جىندارعا جىبەرىلگەن اقىرزامان پايعامبارى حازىرەتى مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) الار ورنى ەرەكشە. اللا تاعالا: "سەنى بۇكىل الەمگە راحمەت ەتىپ قانا جىبەردىك", - دەپ وعان (س.ع.س.) وزگەشە ءىلتيپات تانىتتى. سوندىقتان اللانىڭ سوڭعى ەلشىسى (س.ع.س.) قاسيەتتى قۇران كارىمدى بارشا ادامزات بالاسىنا ءتۇسىندىرىپ، ناسيحاتتادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى مىندەتتى قالتقىسىز اتقاردى. قۇران بولسا، جەر بەتىنە وزىنەن بۇرىن تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپتار مەن پاراقتاردىڭ (سۋحۋف) مازمۇنىن تولىقتاي قامتىدى. ولاردا بەرىلگەن ءدىني ۇكىمدەردى بەكىتە كەلدى.
مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىز ادامدارعا ۇلى اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىنە سۇيەنە وتىرىپ، نەبىر عاجايىپ مۇعجيزالاردى كورسەتتى. بىردە ءدىنىمىزدىڭ اقيقاتتىعىنا كوزىن جەتكىزگىسى كەلگەن ءبىر كىسىنىڭ سۇراۋى بويىنشا، اللانىڭ قالاۋىمەن، اسپانداعى ايدى قاق بولگەنى جايلى دەرەك بار. اعاشتىڭ وعان سالاۋات ايتاتىنىنا سەنىمىن ناقتىلاعىسى كەلىپ، سۇراق قويعان كىسىگە: «اعاشتىڭ ءوزى ايتسىن» دەۋى مۇڭ ەكەن، ۇلكەن ءبىر اعاش تامىرىمەن قوپارىلىپ، پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) جاقىنداپ كەلىپ، ءيىلىپ سالا بەردى. اللا ەلشىسىنىڭ كەيبىر جان-جانۋاردىڭ دا ءتىلىن بىلگەنىن دالەلدەيتىن تاريحي وقيعالار بولعان. بىراق، پايعامبارىمىز (س.ع.س.) بۇلاردىڭ ەشبىرىن وزىنە تاڭعان ەمەس، ءبارى دە ۇلى قۇدىرەت يەسى اللا تاعالانىڭ بۇيرىعىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقاندىعىن ايتىپ وتىراتىن. ءوزى تەك اللانىڭ ءامىرىن جەتكىزۋشى ەكەنىن بىلدىرەتىن.
اراب جۇرتى اللانىڭ اقيقات ءدىنىن تۇسىنگەن سايىن بۇرىنعى سەنىمدەرىنەن بەت بۇرىپ، لەك-لەگىمەن يسلام دىنىنە كىرىپ جاتتى. ال مەككەنى بيلەۋشى تابىنا بۇل، ارينە، ۇنامادى. ولار ادامداردىڭ يسلامعا وسىلايشا ۇدەرە اۋىتقۋىن ءوز ءدىندەرىنەن بەزۋشىلىك دەپ ۇقتى. قولدارىنان كەلگەنشە بۇعان توسقاۋىل بولۋعا تىرىسىپ باقتى. الايدا مۇسىلماندىقتى قابىلداۋشىلار سانى ءبىر كىسىگە دە ازايمادى. قايتا كۇن وتكەن سايىن ولار كوبەيە بەردى. مەككەنىڭ ۇستەم تاپ وكىلدەرى بۇل ءىستىڭ ماتەريالدىق جاعدايمەن بايلانىسى بولار دەپ، مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارعا مول دۇنيە، سۇلۋ جار، بيىك مانساپ ۇسىنىپ تا كوردى. الايدا، ارداقتى ەلشى (س.ع.س.): «ءبىر قولىما ايدى، ەكىنشى قولىما كۇندى بەرسەڭدەر دە، اللانىڭ ءدىنىن تۇسىندىرۋدەن باس تارتپايمىن»، - دەپ ءوز ۇستانىمىن ايقىن ءبىلدىردى. ەندى ءدىن دۇشپاندارى مۇحاممەد پايعامباردى تەك ءولتىرىپ قانا قۇتىلۋعا بولار دەپ، بىرنەشە مارتەبە ونىڭ مۇباراك جانىن و دۇنيەلىك ەتۋگە ارەكەت ەتىپ كوردى. ونى ولتىرگەن كىسىگە كوپ دۇنيە بەرەتىنىن ايتىپ جار سالىپ تا بايقادى. الايدا، ولاردىڭ ەشقايسىسى ناتيجە بەرگەن جوق.
ۇلى اللا تاعالا ءوزىنىڭ سۇيىكتى قۇلىن قاشان دا امان ساقتاپ، وعان قارسى شىققانداردى، ءاماندا قۇردىمعا باتىردى. بىراق، مەككەلىك اق سۇيەكتەر زىميان پيعىلدارىن ەش باسەڭدەتپەدى. اللانىڭ ەلشىسىنە زۇلىمدىق جاساۋدى ۇدەتە بەردى. اقىرى، اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) قاسىنا ون شاقتى ساحاباسىن ەرتىپ الىپ، مەككەدەن مەدينەگە قونىس اۋدارۋىنا تۋرا كەلدى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىز بويىنشا 622 جىلى جۇزەگە اسقان وسى كوش مۇسىلمانشا جىل ساناۋدىڭ (ھيجرا - قونىس اۋدارۋ) باسى سانالادى.
مەدينە قالاسىندا پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ۇگىت-ناسيحاتتارى كەڭىنەن تارقادى. جاڭا ءدىن جايلى ءىلىم-ءبىلىمدى اۋس، حازرادج سەكىلدى وتىرىقشى رۋ-تايپالار تولىقتاي قۇپتادى. وسى جەردە قۇرىلعان شاعىن عانا قاۋىم كەلەشەكتە ءۇلكەن يسلام يمپەرياسىنىڭ العاشقى يادروسى سانالادى. يسلامدى قابىلداعان مەدينەلىك انسارلار ەندى اراب تۇبەگىندەگى ءباداۋي تۇرعىندار اراسىنا مۇسىلماندىقتى تاراتا باستادى. رۋ-تايپالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى حاق ءدىندى قابىلداي بەردى. ءسويتىپ، 630 جىلى ارابيانىڭ كوپ بولىگى اللانى جالعىز، مۇحاممەدتى (س.ع.س.) ونىڭ قۇلى جانە ەلشىسى دەپ مۇسىلماندىقتى قابىل ەتكەن ەدى. سودان سوڭ، اراداعى بىرقاتار قاقتىعىستاردان كەيىن مەككە تۇرعىندارى دا اللاعا بويۇسىنا باستادى. ال اللانىڭ سۇيىكتى قۇلى مۇحاممەدكە (س.ع.س.) ەلدىڭ باسقارۋشى كوسەمى رەتىندە باعىندى. جۇرەگى جايساڭ، مەيىرىم جارشىسى مۇحاممەد (س.ع.س.) مەككەلىكتەردىڭ بۇرىنعى زورلىق-زومبىلىق، قاستاندىقتارىنىڭ ءبارىن كەشىردى. وسىلايشا بۇگىندە الەم جۇرتشىلىعى جيىلىپ قاجىلىق پارىزدارىن وتەيتىن قاسيەتتى قالا مەككە مۇسىلمان الەمىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. قاسيەتتى قاعباداعى جالعان قۇدايلار مەن پۇتتار ءبىرى قالماي قيراتىلدى.
مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) اراب ەلىندەگى توزىعى جەتكەن ءداستۇرلەرمەن كوپ كۇرەسۋىنە تۋرا كەلدى. ويتكەنى، حالىقتىڭ ابدەن ەتى ۇيرەنگەن سەنىمىنەن بىردەن قايتا قويۋى قيىن ەدى. وسىنى ەسكەرگەن اللانىڭ ەلشىسى جاماعاتقا ۇنەمى ادامزات تاريحىنان، يبراھيم، ھۋد، ساليح، شۋايب (الەيھيم ءسالام) سەكىلدى پايعامبارلاردىڭ ومىرىنەن ۇلگى-ونەگە كەلتىرىپ وتىردى.
ارينە، ءدىنىمىز العاش قالىپتاسا باستاعان جىلدارى جاڭادان مۇسىلمان بولعان باداۋيلەر ءۇشىن يسلامعا جات ادەت-داعدىلارىمەن بىردەن قوش ايتىسۋ وڭاي بولعان جوق. بىرەۋدىڭ جامانشىلىعىنا كەشىرىممەن قاراۋ، ءۇش كۇننەن ارتىق كەك ساقتاماۋ دەگەن قاعيدالاردى العاشىندا جۇرەگىنە سىيىستىرا الماعاندار دا ۇشىراسىپ جاتتى. الايدا، اللانى جالعىز ۇكىمدار، مۇحاممەد (س.ع.س.) ونىڭ ەلشىسى دەپ تولىق يمان كەلتىرگەندەر اراق-شاراپ ءىشۋ، قۇمار ويناۋ، زيناقورلىقپەن اينالىسۋ سەكىلدى ءناپسىنىڭ ارباۋلارىنىڭ قانشالىقتى زيان ەكەندىگىن سانالى تۇردە ۇعىنىپ، ولاردان باس تارتتى. ال مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س.) اسىل ءدىنىمىزدىڭ قۇندى قازىنالارىن تاپتىشتەپ ۇيرەتۋدەن جالىقپادى. ول اللانىڭ ەلشىسى رەتىندەگى مىندەتتەرىن تولىق، ءتىپتى اسىرا ورىندادى. اللا تاعالادان جابرەيىل (ا.س.) ارقىلى ءتۇسىپ وتىرعان قاسيەتتى قۇران اياتتارىن ەڭ قاراپايىم ادام ءۇشىن دە ۇعىنىقتى بولاتىنداي ەتىپ ءتۇسىندىرىپ وتىردى. ارداقتى راسۋلدىڭ (س.ع.س.) سويلەۋ مانەرىنىڭ ءوزى وزگەگە ۇقسامايتىنداي ەرەكشە بولعانىن دا ءبىلۋىمىز كەرەك. ايشا انامىز: «اللا ەلشىسىنىڭ انىق جانە ايقىن ءسويلەيتىنى سونشا، تىڭداعان ادامدار ونى تولىق تۇسىنەتىن»، دەپ ەسكە العانى بار. وسىلايشا قۇران كارىمدەگى اقيقات شىندىقتار پايعامبارىمىزدىڭ ءمۇباراك اۋزىنان نۇر بولىپ قۇيىلا بەرەتىن. اللا ەلشىسىنىڭ جارقىن جۇزىنە قاراپ: «مىناداي عاجاپ ديداردىڭ يەسىنەن جالعان ءسوز شىعۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ مۇسىلماندىقتى قابىلداعاندار دا بولدى. ونىڭ ونەگەلى ومىرىنە قاراپ وتىرىپ، تاڭ قالۋشىلار دا توپ-توبىمەن يسلامدى قابىلداپ جاتتى. حاق دىندەگى تاڭعاجايىپ قاعيدالاردى ەستىپ بىلگەندە، تالاي ادام كوزدەرىنە جاس الىپ اللاعا مويىنسۇنىپ جاتتى. قىز بالاعا، اناعا، جالپى ايەل زاتىنا جاسالاتىن قۇرمەتكە ريزا بولعان كوپتەگەن نازىك جاندىلار اسىل دىنىمىزگە كوپتەپ بەت بۇردى.
يسلام ءدىنىنىڭ پايدا بولۋى قۇران كارىمنىڭ تۇسۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. جالپى اراب حالقى ەجەلدەن ءسوز ونەرىنە باي حالىق. اقىندارى سۋىرىپ سالىپ ولەڭ شىعارۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن. مىنە، وسىنداي ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەتىن حالىقتىڭ اراسىنا قاسيەتتى قۇران كىتابىمىز ءتۇستى. دەمەك، مۇنىڭ وزىندە ءبىر سىر بار. حالىقتىڭ بۇعان دەيىن تىڭداپ جۇرگەن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىندا اللا، ءدىن، اقىرەت، يمان جايلى ايتىلمادى. ولاردىڭ ءبارى كوبىنشە كوركەم سوزگە قۇرىلاتىن. كەنەت مۇسىلماندار كەلىپ، اللا تاعالانىڭ قاسيەتتى كالام شارىپتەرىن وقىپ بەرگەندە، ەستىگەن جۇرت ەرەكشە تاڭ قالىپ: «بۇل ادامنىڭ سوزدەرى ەمەس» دەگەننەن وزگە ەشتەڭە دە ايتا الماي، تۇرعان ورىندارىنا قادالىپ، بەيجاي كۇيگە ۇشىرادى. قۇران كىتاپتىڭ ۇشقىر قيالدان نەمەسە شالقار شابىتتان تۋاتىن ءسوز ەمەستىگىنە ەستىگەن ادام بىردەن يلاندى.
پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ءوزى ءبىر حاديسىندە قۇران كارىمدى بىلايشا سيپاتتاپ بەرگەنى بەلگىلى:
«اللانىڭ كىتابى سونداي ءبىر كىتاپ - وندا سەندەرگە دەيىنگى ۋاقيعالار، سەندەردەن كەيىنگى حابارلار جانە ارالارىڭدا جاسالاتىن ۇكىمدەر بار. ول ەشبىر ءازىلى جوق تورەشى كىتاپ، ونى مەنسىنبەي تاستاپ قويعانداردى اللا قۇردىمعا باتىرادى، ال ودان باسقادان تۋرالىق ىزدەگەندەردى اداستىرادى. ويتكەنى، ول - اللانىڭ مىقتى ءجىبى جانە حيكمەتكە تولى ءسوزى، ءارى ول - تۋرا جول. ونىمەن جۇرگەندەر اداسپايدى، ونى ارقاۋ ەتكەن تىلدەر شاتاسپايدى. عالىمدار ونى قانشا وقىسا دا، استە تويمايدى، كوپ وقىلعاننان ول ەسكىرمەيدى، ىشىندەگى عاجايىپتارى سارقىلمايدى. جىندار ونى ەستىگەندە، «شىندىعىندا، ءبىز اسا عاجاپ قۇران ەستىدىك» دەپ تاڭدانىستارىن جاسىرا المادى. كىم وعان سۇيەنىپ سويلەسە، تۋرالىق ايتادى، ونىمەن ۇكىم ەتسە، ءادىل بولادى، ونى ۇستانىپ ءومىر سۇرسە، مول ساۋاپقا كەنەلەدى، وعان شاقىرعان تۋرا جول تابادى».
قۇران كارىم - مۇسىلمان بالاسىنىڭ تۋرا جولدان تايماي، تابان جولىن دۇرىس تاۋىپ جۇرۋىنە ارنالعان باسشى كىتاپ. اللا تاعالا قۇران مازمۇنىنا بارشا عالامنىڭ قىر-سىرى مەن بۇكىل عىلىم اتاۋلىنىڭ نەگىزدەرىن سىيعىزدى. بەينەلەپ ايتقاندا، قۇران - ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ادامزات تىلىنە اۋدارىلعان ءتۇسىندىرمەسى. تاريح، الەۋمەتتانۋ، قوعامتانۋ سەكىلدى قوعامدىق عىلىمدار دا، ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا سىندى جاراتىلىستانۋ ىلىمدەرى دە ءاۋ باستا وسى اللادان تۇسكەن ءيلاھي كىتاپتان نەگىز الاتىنىن قازىر كوپتەگەن ايگىلى عالىمدار مويىندادى. مويىنداپ قانا قويعان جوق، جاراتۋشى يەمىزدىڭ شەكسىز ىلىمىنە تاڭ قالىپ، شىن ىقىلاسپەن مۇسىلماندىقتى قابىلدادى. قۇران كارىمدە ۇكىمدەر، شاريعات تالاپتارى، مىسالدار، ونەگەلەر، اسپان الەمىنىڭ جۇيەسى تاعى باسقالار جونىندە دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن، بۇلتارتپاس ايقىن ماعلۇماتتار بار.
الايدا، وكىنىشكە قاراي، وسى اقيقاتتى مويىنداعىسى كەلمەي، قۇراندى ادامزات قولىنان شىققان جاي ءبىر قاتارداعى كىتاپ رەتىندە قاراۋشىلىق بولدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ سالقىنى دا بۇعان اسەر ەتپەي قويمادى.
ال يسلام الەمىنىڭ بۇل كىتاپتى وقۋ دا، جاتتاۋ دا، تىڭداۋ دا قۇلشىلىق ەكەندىگىن تەرەڭ سەزىنگەن زاماندار بولدى. ادامدار قۇراننىڭ قادىرىن جاقسى ءتۇسىنىپ، ونىمەن بايلانىسى كۇشەيگەن عاسىرلاردا ەلدىڭ دە ءال-اۋقاتى جاقساراتىنىن تاريح دالەلدەپ ۇلگەردى. ماسەلەن، ومار يبن ابدۋل ازيزدىڭ كەزىندە حالىقتىڭ تۇرمىسى ورلەگەنىن كورەمىز. ولاي بولسا، اللانىڭ رازىلىعىن كوزدەپ، قاسيەتتى قۇراندى كوبىرەك وقۋعا تىرىسقانىمىز ءجون.
قۇران كارىمنىڭ 114 سۇرەدەن تۇراتىنى ءمالىم. ولار «فاتيحا» سۇرەسىنەن باستالىپ، «ناس» سۇرەسىمەن ءتامامدالادى. ونداعى ەڭ ۇزىن سۇرە «باقارا» سۇرەسى بولسا، ەڭ قىسقا سۇرە «كاۋسار» سۇرەسى. قۇران سۇرەلەرىنىڭ ارقايسىسى باتپان-باتپان سالماق كوتەرىپ تۇرعانى انىق. ءماسەلەن، ءبىر عانا «فاتيحا» سۇرەسى نەبارى جەتى اياتتان تۇرعانىمەن، ول ءبۇكىل قۇراننىڭ مازمۇنىن قامتىپ تۇراتىنىن مۇسىلمان عۇلامالارى ءدالەلدەگەن. ونىڭ ءاربىر ءسوزىنىڭ تولىق ءمانىن اشۋ ءۇشىن عالىمدار توم-توم كىتاپتار جازۋدا. ايتالىق، ادام بالاسى اللا تاعالانىڭ جەر بەتىندەگى حاليفاسى ەكەندىگىن بىلدىرگەن اياتتى قانشا ۇزاق ءتۇسىندىرسەك تە بولادى. دۇنيەدەگى وزگە جاراتىلىستاردىڭ بارلىعى ادامعا قىزمەت ەتەتىنىن بىلدىرگەن بۇل ايات ءدىني تۇرعىدان دا، تاريحي تۇرعىدان دا، دۇنيەتانىم ءپالساپاسى تۇرعىسىنان دا اشىلا بەرەدى. ادامنىڭ جاراتىلۋى مەن عالامنىڭ جاراتىلۋى دا ءوز الدىنا بولەك قوزعالۋى ءتيىس اۋقىمى كەڭ تاقىرىپ.
ادامزاتتىڭ قازىرگى بيىگىنەن كوز سالساق، تاريح كوشىنىڭ بەت الىسىن تۇزەپ، الەمگە ۇلى وزگەرىس ەنگىزگەن ءىرى قۇبىلىستارعا كۋا بولامىز. يسلام ءدىنى ەكەنى ءسوزسىز. باقىتقا باستايمىز-سونىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە دەپ ۇرانداتقان كۇللى يدەولوگيالاردىڭ توقىراۋعا ۇشىراۋى جاڭا ىزدەنىستەرگە جول اشىپ، جىل وتكەن سايىن يسلام ءدىنىنىڭ الەمدى باۋراپ بارا جاتقانى بارشامىزعا ايان. بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ عاسىرىندا مادەني-رۋحاني فاكتور رەتىندە يسلام ءدىنىنىڭ ماڭىزى نەلىكتەن ەسەلەپ ارتۋدا؟ ول ادامزاتقا نە بەردى؟ دامۋعا قانداي ۇلەس قوستى؟ قۇندىلىقتارى نە؟
العاشقى بۇيرىعى «وقى!» دەپ كەلگەن يسلام ءدىنى ەڭ اۋەلى ادامزاتتى بىلىمگە، وقۋعا ۇندەدى. قۇرانعا ۇڭىلۋمەن قاتار مىنا الىپ عالام كىتابىن دا قوسا زەردەلەۋگە شاقىرىپ، ۇلى شەبەردىڭ قۇدىرەتىنە سانالى تۇردە باس ءيدىردى. قاسيەتتى قۇرانداعى «بىلەتىندەر مەن بىلمەيتىندەر تەڭ بە؟» («ءزۇمار» سۇرەسى، 9-ايات); «بۇلاردىڭ ىشىندەگى عىلىمعا بويلاعاندارعا زور سىي بەرەمىز» («نيسا» سۇرەسى، 162-ايات); «سونداي-اق، قۇلدارىنان (ەڭ الدىمەن) عالىمدار اللادان قورقادى» («فاتىر» سۇرەسى، 28-ايات); «راببىم، ءبىلىمىمدى ارتتىرا گور!» («تاھا» سۇرەسى، 11ايات) دەگەن اياتتاردى، پايعامبارلاردىڭ ميراسقورلارى» ء(ابۋ داۋىد),-سونداي-اق، «عالىمدار «تال بەسىكتەن كور بەسىككە دەيىن ءبىلىم ىزدەڭدەر» ء(ال-اجلۋني), «ءبىلىم مۇسىلمان ايەلگە دە، ەرگە دە پارىز» (يبن ءماجا. مۇقادديما. 17),-ىزدەۋ اللا جولىندا» (مۋسليم، زيكر. 38) دەگەن-«ءىلىم ۇيرەنۋگە شىققان ادام سەكىلدى حاديستەردى كوكەيگە تۇيگەن مۇسىلماندار ءىلىم ۇيرەنۋگە تالپىنىپ، ساۋاتتىلىقتى بارىنشا جايۋعا تىرىسقان. پايعامبارىمىز ون مۇسىلمانعا وقۋ-جازۋ ۇيرەتكەن تۇتقىنداردى بوساتىپ، سۋففا ساحابالارىن مەشىتكە جيناپ، تەك قانا ىلىممەن شۇعىلدانۋعا جۇمىلدىرعان. العاشقى ءىلىم وشاعى ءال-ءماسجيدۋل ناباۋيمەن باستالعان.
830 جىلى حاليفا ءال-ءمامۋن تۇرعىزعان باعداتتاعى ايگىلى ءبايتۋل-حيكما وسىنىڭ ءبىرى. ءبايتۋل-حيكما اۋدارما ورتالىعى،-(وقۋ-اعارتۋ ءۇيى) كىتاپحانا، سونداي-اق العاشقى جوعارى وقۋ ورنى ءرولىن دە اتقارعان. ءتىپتى ءبايتۋل-حيكماعا قاراستى ارنايى وبسەرۆاتوريا دا سالىنعان. بۇل كەزەڭدە تاراعان وبسەرۆاتوريالار ءبىر جاعى استرونوميا ءپانىن ۇيرەتەتىن مەكتەپ قىزمەتىن دە اتقارعان.
<!--pagebreak-->
باعداتتا ءۋازىر نيزامۋل مۇلك تۇرعىزعان «نيزاميا» مەدرەسەسى سول كەزەڭنىڭ ەڭ وزىق، ەڭ ءىرى وقۋ ورنى مىندەتىن اتقارعان. اندالۋسيالىق اماۋيلەر مەن ءباني احمار مەملەكەتىندە دە وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارىنا قاتتى كوڭىل بولىنگەن.
ابباسيلەر كەزەڭىندە دە ءبىلىم باستى نازاردا تۇرعان. حاليفا حارۇن راشيد انكارانى وزىنە قاراتقان كەزدە، سونداي-اق حاليفا ءال-ءمامۋن ۆيزانتيا يمپەراتورى ميشەل ءىىى-ءتى جەڭگەندە، ەكى حاليفا دا تولەم رەتىندە اقشا ەمەس، كونە جازبالاردى تالاپ ەتكەنى وي سالارلىق.
اسىرەسە، اماۋيلەر كەزەڭىندە يران، ءۇندى، سيريا، گرەك تىلدەرىنەن كوپتەگەن ەڭبەكتەر ارابشاعا اۋدارىلعان. ەجەلگى گرەك تىلىنەن اريستوتەل مەن گەلەن، پتولەمەي، پيفاگور، ەۆكليد، گيپپوكرات، پلاتون، ارحيمەدتىڭ ولمەس-وشپەس شىعارمالارى، پارسى جانە سانسكريت تىلدەرىنەن دە تەرەڭ وي، پاراساتقا شاقىراتىن تالاي اسىل دۇنيەلەر اراب تىلىنە اۋدارىلدى. ولارعا تۇسىندىرمەلەر جاسالدى. اۋدارما جۇمىستارى ابباسيلار كەزەڭىندە ءتىپتى ۇدەگەن. اۋدارۋدىڭ ارقاسىندا كونە مادەنيەتتەرمەن كەڭىنەن تانىسقان مۇسىلمان عالىمدارى بۇل مالىمەتتەردى ءوز بىلىمدەرىمەن بايىتىپ، جەتىلدىرە ءتۇسكەن. يسلام الەمىندە عىلىمي جۇمىستار ماسەلەسىندە اندالۋسسيا اماۋيلەرى وزىپ شىققان. باعدات پەن كوردوۆادان باستاپ، يسلام الەمىنىڭ قالالارىندا كىتاپحانالار مەن مەدرەسەلەر كوپتەپ بوي كوتەرگەن. VIII-ءحىى عاسىرلاردا عىلىمنىڭ دامۋى تۇرعىسىنان مۇسىلماندارعا جەتەر ەشكىم بولماعان. ەۋروپاداعى مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا، رەنەسسانس پەن رەفورمالىق قوزعالىستارعا يسلام مادەنيەتى زور ۇلەس قوسقان.
مۇسىلماندار ءتاپسىر، قيراعات، فيقھ، كالام، حاديس سەكىلدى يسلامي بىلىمدەردى دامىتقان. تاپسىردە ءتاباري، زاماحشاري، يبنۋل ارابي، فاھرۋددين رازي، يبنۋل كاسير سىندى عالىمدار كوزگە تۇسسە، فيقھتا ءابۋ حانيفا، يمام ماليك، يمام شافيعي، يبن حانبال سەكىلدى بىلىمگە ەرەكشە تەرەڭ بويلاعان عالىمدار شىققان. كالام سالاسىندا يمام ءال-عازالي، يبنۋل ارابيلەر ءوز قولتاڭباسىن قالدىرسا، حاديس سالاسىندا يمام بۇحاري، يمام تيرميزي، يمام مۋسليم، ماليك يبن ءاناس سىندى بىلگىرلەر الدىنا جان سالماعان.
مۇسىلماندار يسلامي ىلىمدەرمەن قاتار مەديتسينا، ماتەماتيكا، استرونوميا، حيميا، فيلوسوفيا، تاريح، گەوگرافيا سەكىلدى جاراتىلىس پاندەرىن دە دامىتقان. اسىرەسە حاليفا حارۇن راشيد پەن ءمامۋن كەزەڭدەرىندە مۇسىلماندار بىلىمدە ەشكىمگە ات وزدىرماعان. ءار سالادا الەم مويىنداعان ابۋ باكىر ءار-رازي، يبن-وزىق عۇلامالار جەتىلگەن. ايتالىق، مەديتسينادا جابير- ءال-حورەزمي، يبن ءجامشيد، ءال-بيرۋني، حيميادا -سينا، ماتەماتيكادا ابۋ ناسىر ءال-فارابي، ءال-كيندي;-يبن حايان، ءال-ماقسيدي; ءپالساپادا ال-ماسۋدي، ات-تاباري،- ءال-باتتاني، الي كۋششى، تاريحتا -استرونوميادا يبن باتۋتا، يبن حاۋكال ت.ب.-يبن حالدۋن، گەوگرافيادا
يسلام ءدىنى عالىمدارعا ەرەكشە قۇرمەت قالىپتاستىرعان. مۇسىلمان ۇمبەتى قاي عاسىردا دا عالىمداردى قۇرمەتتەپ، ءار ءسوزىن التىنعا بالاعان. ۇستازعا ءشاكىرتتەرى ەكىنشى اكە رەتىندە قاراعان. ومىردە العان ءىلىمىنىڭ بەرەكەتىن كورۋ ءۇشىن ۇستازىنىڭ اق باتاسىن، ريزالىعىن الۋعا قۇلشىنعان. حازىرەت ءالي (ر.ا.) «كىم ماعان ءبىر ءارىپ ۇيرەتسە سونىڭ ءومىر بويى قىزمەتشىسى بولۋعا بارمىن» دەسە، يمام اعزام ءابۋ حانيفا «ارامىزدا جەتى كوشە بولعانىنا قاراماستان ۇستازىم حاممادتىڭ ءۇي جاعىنا ادەپسىزدىك بولماسىن دەپ ەشقاشان اياعىمدى سوزىپ جاتىپ كورگەن ەمەسپىن. قانشا جىلدان بەرى ءار نامازدارىمنان كەيىن اتا-اناممەن قوسا ۇستازىمدى دا قايىرلى دۇعاما قوسىپ كەلەمىن» دەپ ۇستازعا، عالىمعا قانشالىقتى قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەكتىگىن بىلدىرگەن. شاكىرت ۇستازدى عانا ەمەس، ۇستازدىڭ جاقىندارى مەن بالا-شاعاسىنا دا قۇرمەت كورسەتكەن.
تاريحقا ۇڭىلسەك، باتىستىقتاردان بۇرىن كوپتەگەن عىلىمي جاڭالىقتاردى مۇسىلمان عالىمداردىڭ اشقانىنا كۋا بولامىز. ايتالىق، العاش كۇن ساعاتىن ويلاپ تاپقان جابير يبن ءافلاھ (ورتا عاسىردا), اتوم بومباسى جايلى العاش تۇسىنىك بەرگەن جابير يبن حايان (721-805), اۆتوماتتىق جۇيەنى العاش ويلاپ تاپقان ءجازاري 1136-1206), زوولوگيالىق ەنتسيكلوپەديا كىتابىن جازعان مۇحاممەد يبن مۋسا (1349-1405), تريگونومەترياعا تانگەنس، كوتانگەنس، سينۋس جانە كوسينۋس زاڭدىلىقتارىن قوسقان ءابۋل ءۋافا (940-998), الگەبرا كىتابىن جازعان ءال-حورەزمي (780-850), اگرونوميا سالاسىندا تۇڭعىش ەڭبەك جازعان يبن اۋام ء(حىى ع.), العاشقى قاعاز فابريكاسىن قۇرعان يبن فازىل (739-805), ىشەك، قۇرت ميكروبىن تاپقان كامبۋر ۋاسيم (؟-1761), جەر شارىنىڭ ديامەترىن العاش ءولشەگەن مۇحاممەد يبن مۇسا، الگەبراداعى «بينوم» فورمۋلاسىن تاپقان ومار حايام (؟-1123), قازىرگى دۇنيەجۇزى كارتاسىنا وتە جاقىن كەيىپتە دۇنيەجۇزى كارتاسىن سىزعان پيري رەيس (1465-1554), العاش ۇشاق جاساعان يبن فيرناس (؟-888), تۇڭعىش رەت كومپاستى ويلاپ تاپقان (كاباجاكي ءحىىى ع.), تاريح عىلىمىن العاش جۇيەلەگەن يبن حالدۋن (1332-1406), حيميا سالاسىندا كانتيتاف ءتاسىلىن اشقان ءابۋل-قاسىم ءال-كاشي (؟-1436), 1000 جىل بۇرىن مايدا تامىرلاردى تاۋىپ، العاش رەت راك اۋرۋىنا وپەراتسيا جاساعان ءالي يبن ابباس (؟-994) سەكىلدى جۇزدەگەن عالىمدار مۇسىلماندار ەدى (جولدىبايۇلى ق. «كۇدىكپەن كۇرەس»).
العاشقى تۇسكەن امىرلەردىڭ ءبىرى «كيىمىڭدى تازا ۇستا!» («ءمۇدداسسير» ءسۇرەسى، 4-5-اياتتار) بولعاندىقتان، مۇسىلماندار تازالىققا قاتتى كوڭىل ءبولدى. كۇن سايىن بەس نامازدىڭ الدىندا كەمى بەس رەت دارەت الىپ، اياق، قول، بەت، ءجۇز، قۇلاق، مۇرىن، اۋىزعا دەيىن شايىپ وتىرادى. اپتاسىنا ءبىر رەت جۇما كۇندەرى عۇسىل الۋدى ساۋاپتى ءىس دەپ ۇعادى. پايعامبارىمىز «اللا تاعالا جومارت - جومارت قۇلدارىن جاقسى كورەدى، اللا تاعالا وتە پاك - تازا قۇلدارىن جاقسى كورەدى. ەندەشە، اۋلالارىڭىزدى تازا ۇستاڭىزدار» (تيرميزي. «ءاداب»، 41.) دەگەندىكتەن مۇسىلماندار ءوزى تۇراتىن ءۇي مەن اۋلا تازالىعىنا دا كوڭىل بولگەن. حاديستە «اللا تاعالا قارعىستايتىن ەكى نارسەدەن ساق بولىڭىزدار: ەل جۇرەتىن جەرلەر مەن كولەڭكە جەرلەرگە دارەت سىندىرىپ لاستاماۋ» ء(مۇسليم، «تاھارات»، 68.) دەلىنگەندىكتەن، مۇسىلماندار قوعامدىق ورىنداردىڭ تازالىعىن دا قاداعالاعان. قۇراندا «ءبىز ءناسىپ ەتكەن تازا رىزىقتان جەڭدەر» («اعراف» سۇرەسى، 160-ايات) دەلىنگەندىكتەن، مۇسىلماندار جەگەن اسىنىڭ ادال بولۋىنا كوڭىل ءبولگەن. حارام جولمەن پايدا تابۋدان جەرىنىپ، حارام نارسەنى اۋىزعا الۋدان ساقتانعان. مۇسىلمان ەلدەرىنە ساياحاتتاعان باتىستىقتار كوشەدەگى بۇرقىراعان سابىن يىسىنە، مۇسىلمانداردىڭ تازالىعىنا تاڭ قالعان. مۇسىلماندار ءۇشىن ءسۇندەتكە وتىرۋ مەن قان الدىرىپ تۇرۋ ادەپكى ءىس بولعان. بۇنىڭ پروفيلاكتيكالىق ءارى گيگيەنالىق تۇرعىدان پايدالى ەكەندىگىن باتىس ەندى عانا ۇعىپ جاتقانى شىندىق. ءحىح عاسىرعا دەيىن باتىستاعى پاتشا سارايلارىنىڭ وزىندە مونشا بولماعان كەزدە، يبن سينا، رازي، ابدۋلقاھير جانە ساحير يبن ناسرۋللاھ سىندى مۇسىلمان عالىمدار سابىندى ويلاپ تابۋ ءوز الدىنا، مونشانىڭ ادام تازالىعىنا قانشالىقتى پايدالى ەكەندىگىن زەرتتەپ تە ۇلگەرگەن.
ح عاسىردىڭ ورتالارىندا كوردوۆا قالاسىنىڭ وزىندە ەلۋ شاقتى ەمحانا بولعان. حارۇن راشيد ءداۋىرىنىڭ وزىندە باعداتتاعى ەمحانالار ۇلگى تۇتارلىق دەڭگەيگە جەتكەن. ادۋد ءاد-ءداۋلا سۇلتان باعداتتا جاڭا ەمحانا سالدىرماقشى بولعاندا، ورىن تاڭداۋ ءىسىن مەديتسينا ءىلىمىنىڭ بىلگىرى ءار-رازيگە تابىستايدى. ول ءبىر جاس شاماسىنداعى بىرنەشە قوي سويعىزىپ، ءاربىرىنىڭ مۇشەلەرىن باعداتتىڭ ءار ءتۇرلى جەرلەرىنە ىلگىزگەن. ءسويتىپ، ءبىر تاۋلىك بويىنا تۇرعان ەتتىڭ قايسىسى ەڭ از بۇزىلعانىنا قاراپ، سول تازا ورىنعا ادۋدي ەمحاناسىن سالدىرعان.
باعداتتاعى وسى ادۋدي ەمحاناسى، نەگىزگى عيماراتقا كەيىننەن ءتۇرلى كلينيكالاردىڭ قوسىلۋىمەن تۇرعىزىلعان شامداعى نۋري اۋرۋحاناسى، كايردەگى مانسۋري اۋرۋحانالارى يسلام الەمىندەگى ەڭ ايگىلى مەديتسينا ورتالىقتارى بولعان («ءمۇسلۇمان يليم ونجۋلەري»، حەيەت، ىستامبۇل، 2005, 98 ب.).
ەمحانالاردا ناۋقاس ادامدار باي، كەدەي دەپ بولىنبەي، اقىسىز قارالعان. جاتىن ورىن، اسپەن قامتاماسىز ەتىلۋ تەگىن بولۋ ءوز الدىنا، ەمحانادان شىعاردا كيىم مەن ءبىر ايلىق كۇنكورىسكە جەتەتىن قاراجات دا بەرىلەتىن ەدى. بۇعان قوسا، دارىگەر، اسسيستەنت، مەدبيكە، ناۋقاس كۇتۋشى سەكىلدى باسقا دا قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسى قايىرىمدىلىق قوردان تولەنەتىن.
اندالۋسسيانىڭ ەڭ ايگىلى دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى، ەۋروپادا وپەراتسيالار جاساۋداعى جەتىستىكتەرىمەن اتى شىققان ابۋل قاسيس دەگەن اتپەن تانىمال ءابۋل قاسىم ءاز-ءزاھراۋي (936-1013). الەمگە ايگىلى كىتابى - «ءات-تاسريف لي ءمان ءاجيزا انيتتاليف» اتتى 30 ءبولىمنەن تۇراتىن مەديتسينا ەنتسيكلوپەدياسى. ول حيرۋرگيا سالاسىنا دا كوپ ۇلەس قوسقان. ءاز-ءزاھراۋيدىڭ كىتابىنىڭ حيرۋرگياعا بايلانىستى ءبولىمى گەرحارد تاراپىنان لاتىن تىلىنە اۋدارىلىپ، ءحVىىى عاسىرعا دەيىن بىرنەشە رەت باسىلىپ، ەۋروپادا مەديتسينا فاكۋلتەتتەرىندە نەگىزگى كىتاپتاردىڭ اراسىندا وقىتىلعان.
جارالاردى كۇيدىرۋ، ءتىرى جانۋارلارعا وپەراتسيالار جاساۋ، ىشەك تىگىستەرى، اياقتا گانگرەنا بولعان جەردى كەسۋدىڭ تاسىلدەرى، قۇرتتاعان تىستەردى سىندىرماي جۇلۋ ءۇشىن ءىشىن قورعاسىنمەن تولتىرۋ، شىققان جانە سىنعان جەرلەردى ەمدەۋگە بايلانىستى ماڭىزدى جاڭالىقتارى بار. گينەكولوگيا سالاسىندا ءوز عاسىرىنىڭ ەڭ اتاقتى حيرۋرگى بولعان. ول «ءات-تاسريف» كىتابىندا Watcher پوزيتسياسىن ءتۇسىندىرگەن. بۇعان قوسا، وپەراتسيالار جاساۋ بارىسىندا 200-گە جۋىق قۇرال قولدانىپ، ولاردىڭ كوبىسىن ءوزى جاساپ، سۋرەتتەرىن سالعاندىقتان دارىگەرلەردىڭ قولدانۋى ءۇشىن جەڭىلدىكتەر جاساعان.
يسلام ءدىنى سىرتقى تازالىقپەن قاتار، ىشكى رۋحاني تازالىققا دا شاقىرعاندىقتان مۇسىلماندار جۇرەك تازالىعىنا دا قاتتى كوڭىل بولگەن. سول سەبەپتى وتىرىك، وسەك، بىرەۋدى بىرەۋمەن شاعىستىرۋ، بالاعات ءسوز، كۇندەۋ، قىزعانىش سەكىلدى ناشار قىلىقتاردان بويدى اۋلاق ۇستاعان. ءاردايىم وزىنە بەرىلگەن نەسىبەنى قاناعات تۇتىپ، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋعا تىرىسقان. باتىستىقتار ارمانداعان ۋتوپيا مۇسىلمانداردا ءىس جۇزىندە ورناعانى شىندىق.
«ەشتەڭەدەن سۇرالمايتىن شەيىتتەردىڭ ءوزى اقىرەتتە كىسى اقىسىنان سۇرالادى» ء(مۇسليم) دەپ ەسكەرتىلگەندىكتەن، مۇسىلمانداردىڭ تۇسىنىگىندە كىسى اقىسىن جەۋ ۇلكەن كۇنا سانالعان. حازىرەت وماردىڭ مەملەكەت ءىسىن مەملەكەتتىڭ مايشامىن، جەكە ءىسىن جەكە مايشامىن جاعىپ قاراعانى وسىنىڭ ايعاعى. حاديستە: «بىرەۋدى جۇمىسقا جالداساڭىزدار، ماڭدايىنىڭ تەرى قۇرعاماي تۇرىپ ەڭبەكاقىسىن بەرۋگە مىندەتتىسىزدەر» (حايسامي، «ءماجماۋ ءزاۋايد»، 4/97.) دەۋ ارقىلى مۇسىلمانداردىڭ ەشكىمنىڭ اقىسىن جەمەۋىنە قاتتى ءمان بەرگەن.
قۇراندا «كىم كىسى ولتىرمەگەن نەمەسە جەر جۇزىندە بۇزاقىلىق قىلماعان ءبىرەۋدى ولتىرسە، سوندا شىنايى تۇردە بارلىق ادامدى ولتىرگەنمەن تەڭ بولادى» («مايدا» سۇرەسى، 32-ايات) دەلىنگەندىكتەن، مۇسىلماندار بەيبىت ءومىردى، تاتۋ-ءتاتتى تىرلىكتى جاقتاعان. سول كەزدەگى كورشىلەس ەۆرەي، حريستيان حالىقتارىمەن جاقسى كەلىسىمدە، ءوزارا ىمىرالاستىقتا ءومىر ءسۇرگەن. العاشقى اتا زاڭ، ياكي ادام قۇقىقتارىنىڭ دەكلاراتسياسى ىسپەتتى «مەدينە كەلىسىمىنىڭ» 2, 25-باپتارى ياھۋديلەرگە ءدىن ەركىندىگىن تانۋ ماسەلەسىن قامتىعان. ارداقتى پايعامبارىمىز (س.ا.س.) «سەندەرگە كىتاپ يەلەرىن، ياعني حريستيان مەن ياھۋديلەردى امانات ەتەمىن»، - دەپ كىتاپ يەلەرىن ءجابىرلەمەۋگە (سۋيۋتي، ءال-جاميۋس-ساعير، ءىى، 473) شاقىرعان.
كىتاپ يەلەرىنەن (حريستياندار مەن ياھۋديلەر) قىز الۋعا بولاتىنى، بۇكىل پايعامبارلارعا قۇرمەتپەن قاراۋعا شاقىرۋىنىڭ ءوزى دە يسلامنىڭ باسقا ءدىن وكىلدەرىنە قانشالىقتى ىلتيپاتپەن قاراعانىنا دالەل. حاليفالار داۋىرىندە دە مۇسىلمانداردى پانالاعان وزگە ءدىن وكىلدەرىنە ەشقانداي قىسىم جاسالماعان، قايتا ولاردىڭ قۇقى اركەز قورعالىپ وتىرعان. وسىنىڭ اسەرىمەن مۇسىلمانداردىڭ ادىلەتتىگى مەن ءدىني توزىمدىلىگى ەرەكشە باعالانىپ، (ياھۋديلەردىڭ ابدۋللاھ يبن ءسالام اتتى عالىمى سەكىلدى) وزگە ءدىن وكىلدەرىنىڭ كوپتەپ يسلامدى قابىلداعانى بەلگىلى.
يسلام قوعامىندا حريستياندارعا جانە ولاردىڭ شىركەۋلەرىنە قۇرمەتپەن قارالدى. شىركەۋدەگى ءتۇرلى ءمۇسىندى تاستارعا، موزايكالارعا، سۋرەتتەرگە، ارنايى مەرەكەلەردە تاعاتىن ايقىشتارىنا، قابىرلەرى مەن جانازالارىنا ىىى-قۇرمەت كورسەتىلدى. ماسەلەن، سيناي تاۋىنداعى سيناي شىركەۋى عاسىردا سالىنعان عيمارات. ول حريستيان تاريحىندا العاشقى شىركەۋلەردىڭ قاتارىندا بولعاندىقتان، مۇسىلمانداردىڭ قولىنا وتكەندە مەشىتكە اينالدىرىلماعان. تەك قانا مۇسىلمانداردىڭ نىشانى رەتىندە ءبىر ءبولمەسى عانا ناماز وقۋعا ازىرلەنگەن. ىستامبۇلداعى اياسوفيا مەشىتى دە وسىنىڭ ايعاعى. ءالى كۇنگە دەيىن حريستيانداردىڭ شىركەۋى رەتىندە تاريحي ەستەلىك بولىپ ساقتالعان. بۇنداي ۇلگىلەر يسلام الەمىندە ءجيى كەزدەسكەن. ايتالىق، داماسك مەشىتىن كەڭەيتۋ ءۇشىن حاليفا ءال-ءۋاليد يبن ابد ءال-ماليك بۇزدىرعان ياحوننا شىركەۋىن كەيىننەن حاليفا ومار يبن ابدۋلازيز قايتا قالپىنا كەلتىرتكەن (بۇل دا سوندا).
مۇسىلمان بيلىگىنە قاراستى تولەنەتىن سالىقتىڭ ءوزى شاماسى كەلەتىن ەر كىسىلەردەن الىنىپ، ايەلدەردەن، بالالاردان، پوپتار مەن مۇمكىندىگى جوق ناۋقاس، سوقىر، كەدەيلەر مەن قۇلداردان الىنباعاندىعىن حريستيان زەرتتەۋشىلەرى زور قۇرمەتپەن جازعان (ارنولد س.ءاد-داۋتۋل يلال يسلام.).
قۇراندا: «ناماز وقىلعاننان كەيىن جەر بەتىنە تاراڭدار، اللانىڭ مول راحمەتىن ىزدەڭدەر. (اقىرەتتە ازاپتان) قۇتىلۋدى ءۇمىت ەتىپ، اللانى كوپ زىكىر ەتىڭدەر» («جۇما» سۇرەسى، 10-ايات.), حاديستەردە «ريزىقتىڭ وندا ساۋدادا» ء(مۇناۋي، ءفايزۋل-قادير. 3/244.) دەلىنگەندىكتەن-توعىزى - مۇسىلماندار ساۋدا-ساتتىقتى بارىنشا دامىتقان. الايدا مۇسىلماندار ساۋدانىڭ ادال بولۋىنا كوڭىل بولگەن. حاديستەردە «شىن ءسوزدى سەنىمدى ساۋداگەر (قيامەت كۇنى) پايعامبارلارمەن، سىددىقتارمەن جانە شەيىتتەرمەن تىرىلەدى»، «كىم تاۋاردىڭ كەمىستىگىن ايتپاي ساتسا، اللانىڭ ازابىنا ۇشىرايدى، پەرىشتەلەر ۇنەمى وعان قارعىس ايتادى» («ءات-تاج»، 2/196) دەلىنگەندىكتەن، ساتقان زاتىنىڭ كەمىستىگى بولسا الۋشىعا جاسىرماي ايتاتىن بولعان. يسلام بويىنشا ساتۋشى قالايدا تاۋارىن وتكىزۋ ءۇشىن وتىرىك انت ىشپەۋى كەرەك. باسقانىڭ الۋشىسىنا ءوز تاۋارىن وتكىزۋگە تىرىسپاۋى كەرەك، الۋشى ءوز دۇكەنىنىڭ ەسىگىنە كەلگەنگە دەيىن ونى وزىنە شاقىرماۋى ءتيىس. بۇل ساۋدا ەتيكاسىنا جاتقان. حاديستە «اللا ساتۋدا جەڭىلدىكتى جانە جۇمساقتىقتى، ساتىپ الۋدا جەڭىلدىك پەن سىپايى مىنەز كورسەتكەندى، قارىز قايتارۋدا وڭاي ءارى سىپايىلىقتى جاقسى كورەدى» ء(ات-تارعيب ءۋات-تارحيب، 3/354) دەلىنگەندىكتەن، مۇسىلماندار ساۋدادا دا ءبىر-ءبىرىن سىيلاپ تۇراتىن ادامگەرشىلىك مىنەزدەن اجىراماعان. پايعامبارىمىز كوزى تىرىسىندە يسلامدا ساۋداعا ەنگىزگەن ەرەجەلەرىن باقىلاپ، بازار ىشىنە شىعىپ تۇرعان. سونداي وقيعانىڭ بىرىندە، قاپتاعى بيدايىنىڭ بەتىنە جاقسىسىن سالىپ، استىنا جامانىن سالعانىن بايقاپ، استىڭعى بيدايدىڭ نەلىكتەن دىمقىل ەكەنىن سۇراعان. ساتۋشى جاڭبىردان دىمقىل تارتىپ قالعانىن ايتقاندا «ونى ەل كورەتىن جاعىنا نەگە قويمايسىڭ. ءبىزدى الداۋشى بىزدەن ەمەس» دەگەن سوگىس ەستىگەن («ات-تاج»).
قۇراندا «كۇمانسىز، مۇسىلماندار ءبىر-بىرىمەن باۋىر» («حۋجۋرات» سۇرەسى، 10-ايات.), «ولار مۇمىندەرگە وتە مەيىربان» («مايدا» سۇرەسى، 54-ايات.), حاديستەردە «ءناپسىمدى قۇدىرەتىندە ۇستاعان اللاعا انت ەتەيىن، سىزدەر يمانعا كەلمەيىنشە جۇماققا كىرە المايسىزدار. ءبىر-بىرلەرىڭىزدى جاقسى كورمەيىنشە يمانعا كەلە المايسىزدار. سىزدەرگە ءبىر-ءبىرىڭىزدى جاقسى كورۋگە سەپتىگى تيەتىن نارسە ايتايىن با؟ ارالارىڭىزدا سالەمدەسۋدى جايىڭىزدار!» (مۋسليم، ساحيح. 93. ), «مۇسىلماندار ءبىر-ءبىرىن مىقتاپ ۇستاپ تۇرعان قابىرعا ءتارىزدى» (مۋسليم، «ساحيح».), «مۇميندەر ءبىر-ءبىرىن جاقسى كورۋدە، جان اشۋدا، ءبىر-بىرىنە مەيىرىمدىلىك تانىتۋدا، ءبىر مۇشەسى اۋىرعاندا باسقا مۇشەلەرى قوسىلا سىزدايتىن دەنە ءتارىزدى» (مۋسليم، «ساحيح»), «ۋا، مۇسىلماننىڭ باۋىرى.-اللانىڭ قۇلدارى! باۋىر بولىڭىزدار! مۇسىلمان وعان ارقاشان قول ۇشىن بەرەدى. وزىنەن تومەن كورمەيدى. تاقۋالىق دەگەن وسىندا. ادامعا مۇسىلمان باۋىرىن قور ساناۋى كۇنا رەتىندە جەتكىلىكتى» (مۋسليم، «ساحيح») دەگەندىكتەن، مۇسىلماندار ءبىر-ءبىرىن باۋىر ساناپ، جاقسى كورگەن، قۇرمەتتەگەن. ارالارىندا تاتۋلىقتى نىعايتىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ كەم-كەتىگىن تولىقتىرىپ، قينالا قالسا قول ۇشىن بەرۋگە اسىققان. وسى ورايدا ءانسار مەن مۇھاجيرلەردىڭ باۋىرلاستىعى تاريحتا التىن ارىپتەرمەن جازىلعانى انىق.
يبن وماردىڭ ايتۋىنشا، ساحابالار ءوزارا قوي سويىپ، باستى بىرەۋىنە ۇسىنادى. ول «پالەنشەنىڭ قارنى مەنەن دە اش، باستى سوعان بەرىڭدەر» دەيدى. ول كىسى دە ءدال وسىلاي دەپ باستى باسقاعا ۇسىنادى. وسىلايشا جەتى كىسىدەن ءوتىپ بارىپ باس العاشقى كىسىنىڭ وزىنە كەلەدى. ويتكەنى، وتىرعانداردىڭ ەڭ قارىن اشى سول ەدى» (ي. عازالي. «يحيا-ۋلۋم اد-دين»، ءىى ت. 434 ب.).
مەدينەگە كەلگەن مۇھاجير ابدۋرراحمان يبن اۋف (ر.ا.) پەن انسارلىق سااد يبن ءرابي ەكەۋىن پايعامبارىمىز باۋىر دەپ جاريالاعاندا، سااد ابدۋرراحمانعا: «باۋىرىم، مەدينەلىكتەر ىشىندەگى ەڭ داۋلەتتىسى مەنمىن. ەندىگى جەردە بايلىعىمنىڭ تەڭ جارتىسى وزىڭدىكى. ەكى ءۇيىم بولسا، بىرەۋى سەنىكى. باۋ-باقشام دا سونداي. قالاساڭ، ەكى جارىمنىڭ دا ءبىرىن ساعان نەكەلەيىن. ءوزىڭ تاڭدا» دەيدى. سوندا ابدۋرراحمان يبن اۋفتىڭ وعان: «اللا نيەتىڭدى قابىل الىپ، بايلىعىڭا بەرەكەسىن بەرسىن. سەن ماعان بازاردىڭ قايدا ەكەنىن كورسەتسەڭ بولدى، سول جەتكىلىكتى» دەگەنى يسلامدا باۋىرلاستىقتىڭ قانشالىقتى شىنايى بولعاندىعىن دالەلدەيدى.
تاقۋالىقتا ىلگەرى-«اللانىڭ الدىندا ەڭ ارداقتى، ءۇستەمدەرىڭ بولعاندار» («حۋجۋرات» سۇرەسى، 13) دەگەن ايات، سونداي-اق حاديستەردە «ادامداردىڭ بارلىعى تاراقتىڭ تىستەرىندەي ءبىر-بىرىمەن تەڭ» ء(ابۋ شۋدجا اد دايلامي، 1986, ت. 4. 300.), «اقتىڭ قارادان، ارابتىڭ اراب ەمەستەن تاقۋالىقتا» (احماد يبن حانبال، «ءمۇسناد»،-ارتىقشىلىعى جوق. ارتىقشىلىق №22391) دەگەن يسلام ءدىنى قۇلدارعا دا جاناشىرلىقپەن قاراعانى، ولاردى دا باۋىر ساناعانى ءمالىم. حاديستەردە ولاردى شاماسى كەلمەيتىن ىستەرگە جۇمساماۋ، ونداي جاعدايدا كومەكتەسۋ، ولارعا ءوز ىشكەنىڭنەن ىشكىزىپ، ءوز كيگەنىڭنەن كيگىزۋ (ساحيح بۋحاري), «قۇلىم» دەپ ەمەس، قايتا وزىڭە جاقىن تارتىپ «ۇلىم، قىزىم» دەپ اتاۋ كەرەكتىگى ايتىلعانى ءمالىم. تۇتقىنداردى ءوزارا مۇسىلمانداردىڭ ۇيلەرىنە ءبولىپ بەرگەندە، ولار تاماقتىڭ ءدامدىسىن وزدەرى ىشپەي، سولاردىڭ الدىنا قويعان. تاڭىرقاپ سەبەبىن سۇراعان تۇتقىن «پايعامبارىمىز بىزگە تۇتقىندارعا جاقسى قاراڭدار» دەپ بۇيىرعان دەگەن جاۋاپ ەستىگەن.
يسلام ءدىنى قوعامدا جاۋاپكەرشىلىك دەگەن ۇعىمنىڭ ماڭىزىن ۇقتىردى. حاديستە: «پاتشا مەملەكەتكە جاۋاپتى. وتاعاسى وتباسىنا جاۋاپتى. مالشى مالىنا جاۋاپتى. ايەلى وتاعاسىنىڭ ءمۇلكىنە جاۋاپتى. اركىم قاراماعىنداعىلارعا جاۋاپتى» (بۇحاري، جۇما، 11.) دەلىنگەندىكتەن، ءار مۇسىلمان ءوز ىسىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارادى. ءابۋ باكىر (ر.ا.) حاليفا تاعايىندالعاندا، حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ «مەن لايىق بولماسام دا وسى مىندەتكە تاعايىندالدىم. ەگەر مەن ادىلدىكپەن باسقارا السام، وندا سوڭىمنان ەرىڭىزدەر، ال ەگەر تۋراشىلدىقتان اجىراسام مەنى تۇزەتىڭىزدەر» دەگەنى، سونداي-اق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءزىل باتپان اۋىرلىعىن سەزىپ: «ۋاللاھي، وسىنشالىقتى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلگەن ادام بولىپ جاراتىلعاننان گورى تۇيە جەيتىن جانتاق بولسامشى؟!» دەپ ءاردايىم تەرەڭ كۇيزەلىستە جۇرگەنى بەلگىلى. ال ەل باسقارعان كەزىندە حاليفا وماردىڭ (ر.ا.) «ەگەر ەفرات وزەنىنىڭ جاعاسىندا ءبىر تۇيە جوعالسا نەمەسە وزدىگىنەن سۋعا باتىپ ولسە، اللا ونىڭ دا ەسەبىن مەنەن سۇراي ما دەپ قورقام»، «ەڭ ماعان كەمشىلىكتەرىمدى ايتقان ادام» دەگەن مازمۇنى تەرەڭ-جاقسى ادام سوزدەر ايتقانى ءمالىم. بۇل يسلامدا جاۋاپكەرشىلىكتىڭ قانشالىقتى جوعارى بولعانىنا دالەل.
يسلام ءدىنى سونداي-اق، ءتۇرلى ازعىندىقتاردى اۋىزدىقتاپ، قوعامدا ىزگىلىكتىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىن قامتاماسىز ەتكەن. يسلامعا دەيىنگى اراب قوعامىنىڭ «قاراڭعىلىق ءداۋىر» دەپ اتالعانى تاريحتان بەلگىلى. نەبارى 23 جىل ىشىندە اراققۇمارلىق، ناپسىقۇمارلىق، زيناقورلىق، ادىلەتسىزدىك، قاتىگەزدىك، قىز بالانى تىرىدەي توپىراققا كومۋ سەكىلدى كوپتەگەن قوعامدىق انالاردىڭ تابانىنىڭ استىندا»-ىندەتتەردى ءتۇپ تامىرىمەن جويدى. «ءجاننات (ناساي، جيھاد، 6.) دەيتىندەي انانىڭ، قىز بالانىڭ قۇرمەتى ءوستى. «ۇيات - يماننان» (بۇحاري، «يمان») دەلىنىپ، يبالىلىق پەن ۇياتتىلىق ارتتى. «كورشىسى اش كەزدە ءوزى توق جاتقان ادام بىزدەن ەمەس» (حاكيم، ءىى، 15) دەلىنىپ، مۇسىلمانداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن جاناشىرلىعى مولايدى. «وزەننەن دارەت الساڭ دا، سۋدى ىسىراپ ەتۋگە بولمايدى» (يبن ءابي شايبا (713) ءابۋ داردا) دەگەن سىنى بيىك، سىرى تەرەڭ ۇستانىمدار جولعا قويىلدى. بۇل يسلام ءدىنىنىڭ حالىقتى جاقسىلىققا تاربيەلەۋدەگى باعا جەتپەس ەڭبەگىن كورسەتەدى. زينا جاساعىسى كەلەتىنىن اشىق ايتقان جاس جىگىتكە پايعامبارىمىزدىڭ «سەن سونداي ءىستى اناڭا، قارىنداسىڭا، اپكەڭە بىرەۋدىڭ جاساعانىن قالار ما ەدىڭ؟! دەمەك، باسقالار دا ءوز جاقىندارىنا قالامايدى» دەپ ءتۇسىندىرۋى يسلام تاربيەسىنىڭ تاعىلىمدىق ءارى پسيحولوگيالىق استارى قانشالىقتى تەرەڭ بولعانىن اڭداتادى (يمام احماد، ءمۇسناد، 5/256-257.).
يسلام ءدىنى قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەي وتىرىپ، ادامزاتتىڭ دامۋىنا جول اشتى. وسى تۇرعىدان مۇسىلماندار تاريحتا باعا جەتپەس مادەنيەت مەن ءوركەنيەتتىڭ نەگىزىن قالاعانىن دا ايتپاي كەتۋگە بولماس. ويتكەنى، يسلام مادەنيەتى مەن وركەنيەتى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە باتىس الەمىنە دە اسەر ەتتى. كرەست جورىقتارى ارقىلى ەۋروپا يسلام مادەنيەتىمەن تانىستى.
ورتا عاسىردا ساياسي بيلىك اسكەري اريستوكراتيانىڭ، ال ءدىني بيلىك ءشىركەۋدىڭ قولىندا بولعاندىقتان، باتىستا مەملەكەت جۇيەسى تولىققاندى تۇردە قالىپتاسپاعان ەدى. ەۋروپا شىعىستان مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ قانداي بولاتىنىن كوردى، كرەست جورىقتارى ءناتيجەسىندە ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن ورناتۋعا مۇمكىندىك بەردى (يسمايىل حابيب، اۆرۋپا ەدەبياتى ۆە بيز.1/396).
مۇسىلماندار كىتاپ باسۋ، جەر وڭدەۋ تەحنولوگياسى مەن جەردى قولدان سۋارۋ، جەل ديىرمەنى، كومپاس، شىنى ءوندىرۋ، ماتا شىعارۋ، باۋ-باقشالار ءوسىرۋ، ءتسيفردى تابۋ، قالالار سالۋ، اقشا مەن چەك شىعارۋ، ساۋدا جۇيەسىن قۇرۋ جانە تاعى باسقا دا قوعامدىق سالالاردىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوستى. باتىستىقتار ءتىپتى كيىنۋدى دە مۇسىلمانداردان ۇيرەنگەنى جاسىرىن ەمەس. كويلەك دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «chemise» دەگەن ءسوز ارابتىڭ «قاميس» دەگەن سوزىنەن الىندى.
ابباسيلار ۋاقىتىندا ءتۇرلى ايماقتاردا فابريكالار قۇرىلدى. ەۋروپالىقتار قاعازدى شامدا كورگەندىكتەن، ونىڭ اتىن «كارتا داماسانا» دەپ اتادى.
ەۋروپاعا تاڭداي قاقتىرعان اندالۋسسيا مادەنيەتىنىڭ ءوزى نەگە تۇرارلىق. ميلادي 711 جىلى مۇسىلمان قولباسشىسى تاريق يبن زياد 7000 اسكەرىمەن 90 000 رودريك اسكەرىن تالقانداپ، سولتۇستىك افريكانى ازات ەتتى. مۇسىلماندار بۇل ايماقتا سەگىز عاسىر بيلىك جۇرگىزدى. بۇل داۋىردە اندالۋسسياداعى يسلام مادەنيەتى كۇللى الەمگە تاڭداي قاقتىردى.
ەۋروپاعا عىلىمي ءارى فيلوسوفيالىق ۇعىمدار سيتسيليا مەن اندالۋسسيا ارقىلى تارادى. سيتسيليا ۇزاق ۋاقىت بويى مۇسىلمانداردىڭ بيلىگىنە قاراعاندىقتان ەۋروپامەن، اسىرەسە يتاليامەن تىعىز مادەني بايلانىستا ەدى.
1085 جىلى تولەدو مۇسىلمانداردان تارتىپ الىنىپ، پاپا ءى بەرنارد ەپيسكوپ بولعاندا، ماڭايىنا اراب ءتىلىنىڭ اۋدارماشى ماماندارى جينالدى. بۇل حريستيان ەۋروپانىڭ مۇسىلمان عىلىمىن پايدالانۋى ءۇشىن جاسالدى.
يسلام مادەنيەتىنە ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن قاراعان گەرمان يمپەراتورى فريدريك ءىى 1240 جىلى عالامنىڭ ءماڭگىلىكتىگى، رۋحتىڭ بولمىسى، ءدىن مەن عىلىمنىڭ قارىم-قاتىناستارى سەكىلدى، ت.ب. فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردى مۇسىلمان عالىمداردان سۇرايتىن بولعان. فريدريك مەدرەسەلەرگە شاكىرتتەر جىبەرىپ، مۇسىلمان عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارتادى، ءارى مەدرەسەدەگى وقۋ جۇيەسىن نەگىزگە الىپ ۋنيۆەرسيتتەر اشادى.
ەۋروپا يسلام مادەنيەتىن سينتەزدەي وتىرىپ، عىلىمدا، ونەردە ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزدى. ءحىى عاسىرداعى ارابشا اۋدارمالاردىڭ ىقپالى وتە زور بولدى. ميسە ءليبيريدىڭ ايتقانىنداي، «حV عاسىرعا دەيىن ارابتاردىڭ كىتاپتارىنان پايدالانباعان جانە ولاردى اۋدارماعان ەۋروپالىق عالىم نەكەن-ساياق بولاتىن. ولاردىڭ قاتارىندا ر. بەكون، لەوناردو، ا. ماگنۋستار دا بار».
ەۋروپانىڭ تۇبىندەگى اندالۋسسيا ءمادەنيەتتىڭ باي ورتالىعى ەدى. ح عاسىردىڭ باسىندا-اق كوردوۆادا ءبىر كاتالوگىنىڭ ءوزى 44 تومعا باراتىن التى ءجۇز مىڭ قولجازبا ەڭبەكتەرگە تولى كىتاپحانالار بولعان. مۇنداي باي ءبىلىم قازىناسى باتىس عالىمدارىن دا، شىركەۋ ماماندارىن دا اندالۋسسياعا بارىپ ءبىلىم الۋعا اسىقتىردى.
ح عاسىردا يسلام مادەنيەتى گيمالايدان پيرينەيگە، قارا تەڭىزدەن ادانا بۇعازىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان بۇكىل مۇسىلمان الەمىنە تارادى. سيريا مەن يراك جەرلەرى يسلام مادەنيەتىنىڭ ءىرى ورتالىقتارى ەدى.
بۇل كەزەڭدە جاسالعان ەڭبەكتەردىڭ اۋقىمى وراسان. ادەبيەتتىڭ دامىعانى سونشا، عىلىم مەن ونەرگە دە ىقپال ەتكەن. يسلام ءدىنىنىڭ كەڭ جاعراپياعا تارالۋىنىڭ ارقاسىندا، سونداي-اق قۇراننىڭ ءتىلى، قۇلشىلىقتاردىڭ دا سول تىلدە جاسالۋىنىڭ ىقپالىمەن سوزدىك قورى باي اراب ءتىلى ورتاق تىلگە اينالدى. ءاماۋي حاليفاسى ابد ءال-مالىك كەزەڭىندە اراب ءتىلى مەملەكەتتىڭ رەسمي ءتىلى رەتىندە قابىلداندى. ۋاقىت وتە كەلە اراب ءتىلى عىلىم مەن ادەبيەتتىڭ ءتىلى رەتىندە قالىپتاستى. ۇلتى اراب ەمەس مۇسىلماندار دا ءوز ەڭبەكتەرىن اراب تىلىندە جازا باستادى. اراب ءتىلىن ءبىلۋ زيالىلىقتىڭ بەلگىسى سانالدى. كوردوۆا، سەۆيللا مەن تولەدوداعى اتاقتى اراب جوعارى مەكتەپتەرى كوپتەگەن باتىس ۇلتتارىنىڭ ءبىلىم ىزدەنۋشىلەرىن وزىنە تارتتى.
فرانتسۋز جوعارعى پوپتارىنىڭ ءبىرى سيلۆەستەر ءىى ح عاسىردىڭ ەڭ وزىق ويلى حريستيان تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ەدى. ءويتكەنى، تولەدودا جوعارى ءبىلىمىن ءتامامدادى. سول جەردەگى ءۇش جىل ىشىندە مۇسىلمان عالىمداردان ماتەماتيكا، استرونوميا، گەوگرافيا مەن باسقا دا عىلىمداردى يگەرگەن.
يسپانيانىڭ جاقىن بولۋى، ەكى مەملەكەت اراسىنداعى بارىس-كەلىستىڭ جەڭىلدىگى سەبەپتى فرانتسياعا يسلام مادەنيەتى اناعۇرلىم تەز ىقپال ەتكەن. ارابتاردىڭ وڭتۇستىك فرانتسيانىڭ ءبىر بولىگى مەن يسپانيانىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان پيرينەي تاۋلارىنا جارتى عاسىردان استام بيلىك جۇرگىزگەن كەزدەرىندە كوپتەگەن ءوندىرىس سالالارى، شارۋاشىلىق تاسىلدەرى، كەڭ قولدانىستاعى ءارى بارلىعى ارابتار ويلاپ تاپقان جابدىقتار، سۋ قۇبىرلارى وڭتۇستىك فرانتسياعا ەنگەن.
يسپانياعا اياق باسقان مۇسىلمانداردىڭ وي-پىكىر، تەحنولوگيا، ءىلىم سالالارىندا جوعارى بولۋى، حريستياندارعا ءدىني ەركىندىك بەرۋى، اشقان مەكتەپتەرىنە قابىلداعان وقۋشىلاردى ءدىني سەنىمىنە قاراي الالاماۋى، ءوز كەزەگىندە بىرقاتار يسپاندىقتىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا تۇرتكى بولعان.
سيتسيليانى ەكى عاسىرداي بيلەگەن ۋاقىتتا مۇسىلماندار حريستياندارعا كەڭ قۇقىقتار بەرگەن. ارالدا ءبىرتۇتاس اكىمشىلىك-باسقارۋ جۇيەسىن ورناتقان. كەيىننەن حريستيانداردىڭ قولىنا وتكەن ارالدا حريستيان پاتشالار مۇسىلماندارعا تيىسپەگەن. سارايلاردا شىعىس موداسىنا ساي كيىمدەر كيىلىپ، ساراي ءىشى شىعىس تاسىلىنە قاراي بەزەندىرىلگەن. ۋازىرلەرى، قورعاۋشىلارى، اسپازدارى مۇسىلمانداردان تاڭدالعان.
باتىس ەۋروپاعا ىقپال ەتكەن اراب-يسلام مادەنيەتىمەن قوسا، شىعىس ەۋروپا كوبىنە تۇركى يسلام مادەنيەتىنىڭ دە ىقپالىن كوردى. شىعىس حريستياندارى (ورتودوكستار مەن كەيبىر اعىمدار) كاتوليك اعىمىنىڭ بيلىگىنەن گورى ادامعا ەركىندىك بەرەتىن مۇسىلمانداردىڭ بيلىگىن جاقتادى. قارا قىلدى-يسلامنىڭ ۆيزانتيا جەرىندە تەز تاراۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى قاق جارعان ادىلدىگى بولعان.
يسلامدا سۋرەت سالۋ مەن ءمۇسىن جاساۋعا تىيىم سالىنعاندىقتان، مۇسىلماندار ونەردىڭ باسقا تۇرلەرىن جەتىلدىرگەن. ايتالىق، مۇسىلمان كالليگرافياسى - بەينەلەۋ ونەرىنىڭ جوعارى جەتىستىگى رەتىندە قابىلدانىپ، كوركەم سۋرەت جانرىندا ەرەكشە ورىن الدى. ول اياتتاردى اسەمدەپ جازۋدى دامىتا كەلە، كەيىننەن ساۋلەت ونەرىنە دە ءسىڭدى. ەسكەرتكىش، عيماراتتاردىڭ قابىرعالارىن ماعىنالى ولەڭ جولدارىمەن، حاديستەرمەن ساندەگەن بۇل جازۋلار شىعىس ساۋلەت ونەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە اينالدى.
اراب كالليگرافياسى ورنامەنتكە جاناسا وتىرىپ، ەرەكشە اسەر بەرۋىمەن ەرەكشەلەندى. كالليگرافيا ونەرى اسا كوركەمدىلىگى، ياعني ەستەتيكالىلىعى ءۇشىن وتە جوعارى باعالاندى.
ساۋلەتشىلەر سارايلار مەن مەشىتتەردىڭ قابىرعالارىن اراب جازۋىمەن، ستيلگە كەلتىرىلگەن گۇلدەر مەن گەومەتريالىق ورنەكتەرمەن كومكەرىپ وتىردى. بۇل باسقا مادەنيەتتەرگە ۇقسامايتىن سول زاماننىڭ وزىق ۇلگىلەرىن تۋدىردى. مىسالى، ءتاج ماحال، ىستامبۇلداعى كوگىلدىر مەشىت، ومار مەشىتى، ءال-ءازھار مەشىتى، يبني تۋلۋن مەشىتى، سامارقاند، يسفاھان مەشىتتەرى، گرەناداداعى الگامرا سارايى، كوردوۆا سارايلارى مەن مەشىتتەرى.
كالليگرافيانىڭ سان الۋان تۇرلەرىمەن كومكەرىلگەن يسلام ەلدەرىنىڭ گرەك، ريم-ونەرىندە كوپتەگەن تەندەنتسيالار بىرىكتىرىلدى. بۇل مادەنيەتتەرىنىڭ ءداستۇرلەرى، بۇل كەشەگى باداۋيلەر مادەنيەتى مەن يران مادەنيەتى، يراك، سيريا، مىسىر، اۋعانستان، ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ناقىشتارى. مەشىت، مۇنارالارىمەن الىستان كوز تارتاتىن ادەمى قالالار، سارايلار ءوز ستيلدەرىمەن ەرەكشەلەندى. جولاۋشىلاردىڭ ساپار جولىندا دامىلداۋىنا وڭتايلى سوعىلعان كەرۋەن سارايلار ادەمى ويۋ ورنەكپەن ناقىشتالدى. مەشىتتەردىڭ ىشكى جاعىنا كىلەم سەكىلدى ەتىپ، ادەمى موزايكالار سالىندى. وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان قالا سىرتىنداعى داۋلەتتى كىسىلەر تۇراتىن ەلدى مەكەندەر تەك بەكەم قابىرعالارىمەن عانا ەمەس، ادەمى جازبالارىمەن، اشەكەيلىلىگىمەن تامساندىرعان كەرۋەن سارايلاردى قالىپتاستىردى. ادەمى عيماراتتارمەن قاتار سۋ كوزدەرى سالىنىپ، نەشە ءتۇرلى سۋ بۇرقاقتارى الەمدى تامساندىردى.
1260-1277 جىلدارى باتىر بابامىز زاھير اد-دين بەيبارىستىڭ بيلىگى تۇسىندا مىسىردىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتى كوركەيىپ، مەشىت، مەدرەسەلەر، كوپىرلەر، كەرۋەن سارايلار كوپتەپ سالىندى. ول وزىنە دەيىن باسىمدىق كورسەتىپ كەلگەن سۇننيتتىك اعىمنىڭ شافيعي مەكتەبىنە عانا ەمەس، ءتورت مازھابقا دا تەڭ قۇقىق بەردى. بەيبارىس يسلام ءدىنى مەن مادەنيەتىنە، عىلىمىنا كوپ كوڭىل ءبولدى. بىرقاتار جۇرتپەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى.
جالپى العاندا، يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن يسلام الەمىنە ورتاق بىرەگەي مادەنيەت، ونەر، وركەنيەت قالىپتاستى. يسلام وركەنيەتى اياسىندا اراب، پارسى، تۇركى ءتىلدى ويشىلدار مەن عالىمدار ادامزات مادەنيەتىندە وشپەس ءىز قالدىردى. وعان مۇسىلمان شىعىسىنداعى ماۋارانناھر ياعني ورتا ازيالىق، سونىمەن قاتار قازاق ەلىنىڭ 30-دان استام فارابيلەرى، 40-قا جۋىق تارازيلەرى، سانداعان سايراميلەر، سىعناقيلەر، جەنديلەر، كەردەريلەر، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، جالايىريلەر جانە ت.ب. اتاقتى عۇلامالارى دا زور ۇلەس قوستى.
ادامزات ويلاپ تاپقان ەشبىر جۇيەمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن جان-جاقتى تولىسقان ءيلاھي جۇيە!-قورىتا كەلگەندە، يسلام ءدىنى
الەمدىك وركەنيەتتەردىڭ ەڭ وزىعى!-يسلام ءدىنى
مادەنيەتتەردىڭ ەڭ كەمەلى!
گۋمانيزم مەن بەيبىتشىلىكتى جاقتايتىن تاتۋلىق ءدىنى!
ونەردى قولداعان، اقىل-ويدى كەمەلىنە كەلتىرگەن، عىلىمدى دامىتقان ۇلى ءدىن!
ءارىسى پايعامبارىمىزدىڭ، بەرىسى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي،-يسلام ءدىنى قوجا احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني، سۇلتان از-زاحير بەيبارىس، حافيز اد-دين كەردەري، م.ح. دۋلاتي، حاسان ءالي جالايىري سەكىلدى اتا-بابالارىمىزدىڭ، بارىنەن بۇرىن ۇلى اللا تاعالانىڭ اسىل اماناتى، ەرتەڭگى نۇرلى بولاشاعىمىزدىڭ ءۇمىتى، باياندى باقىتىمىزدىڭ كەپىلى.
بۇگىنگى ۇرپاققا دەيىن كەلىپ جەتكەن وسى قاسيەتتى اماناتتى كوزدىڭ قازىرگى-قاراشىعىنداي قورعاۋ، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەۋ اربىر ءيسى مۇسىلمان بالاسىنىڭ قاسيەتتى بورىشى. بۇل بورىش ءبىزدىڭ قوعامدا جۇرەگى اللا دەپ سوققان، «مۇسىلمان ۇمبەتى» دەگەن اتقا لايىق ازاماتتار قاتارى كوبەيگەن سايىن ءوز دەڭگەيىندە اتقارىلا بەرەرى ءسوزسىز.
يسلام قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ سان عاسىرلار بويى جۇرەر جولى، تايانىشى، سۇيەنىشى، قورعانى، بەرىك يمانى بولدى. قازىر دە سولاي، بولاشاقتا دا سولاي بولادى.
ءابساتتار قاجى دەربىسالى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى جانە ورتا ازيا مۇفتيلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
