قازاقتىڭ تاياۋ زامان باتىرلارىنىڭ ىشىندە ەلىسحان ءالىپۇلىنىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالۋعا ءتيىس. سەبەبى، قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا بولماعان بوستاندىق كوشىن باستاپ، مۇز قۇرسانىپ، قار جاستانعان اتاقتى گيمالايدان اسقان ەل سەركەسى. شىڭجاڭنىڭ قۇمىل ايماعى، باركول جەرىنەن باستالعان وسى كوش قىتايمەن قيدالاسىپ، دۇڭگەن، مۇڭعۇلمەن شارپىسىپ، تاڭعىت، تيبەتپەن تەكە-تىرەسىپ، ۇندىمەن دە قاقتىعىسىپ، نەبىر قيىندىقتى باستان كەشكەن. بۇل تۋرالى جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىندا جان-جاقتى باياندالادى.

ەلىسحان ءالىپۇلىنىڭ ارعى اتالارى قۇمىلدىڭ باركول وڭىرىنە التاي ايماعىنان كوشىپ بارعان ەكەن. اكەسى ءالىپ جامىسبايۇلى باركول جەرىندە ۇكىردايلىق ءمانسابىر بار، ەل باسقارعان، قول باستاعان باتىر بولعان. 1930 جىلدارى شىڭجاڭدى بيلەگەن قىتاي ۇلىعى جين شۋرىنعا قارسى قوجانياز باستاعان ۇيعىر كوتەرىلىسى تۋادى. ءدىن مۇسىلمان باۋىر رەتىندە بۇعان العاشىندا باركولدەن ءالىپ تە قولداۋ بىلدىرەدى. كەيىن ولارمەن تالاپ-تىلەكتەرى ۇيلەسپەي قالادى. بىراق، قوجانياز كوتەرىلىسىن باسۋعا شىققان قىتاي شەرىكتەرى ءالىپتىڭ اۋىلىن باسىپ الىپ، ولاردى «قوجانيازعا قولداۋ كورسەتتىڭ» دەگەن سىلتاۋمەن قىرعىنعا ۇشىراتادى. ەڭكەيگەن كارىدەن، ەڭبەكتەگەن بالاسىنا دەيىن امان قالتىرمايدى. ىشىندە ءالىپ باتىردىڭ ءوزى بار، ءجۇزدىڭ ۇستىندە ادام قانعا باتادى. بۇل كەزدە ەلىسحان مەن ءالىپتىڭ ءىنىسى قوجاقىن باستاعان جاساقتار باسقا ءبىر ەلدىك شارۋامەن الىسقا ساپار شەگىپ كەتكەن ەدى. كەيىن ولار قايتا اينالىپ، قىرىلعان اۋىلدى ءبىر-اق كورەدى. سودان باستاپ، قىتاي بيلىگىنە جۇرەكتە قاتقان كەك ەرىمەيدى...

ەلىسحان (1908-1943) جىلدارى ءومىر سۇرگەن باتىر. اۋىلى قىرىلىپ، اكەسى مەن جاقىن تۋىستارىنان، اياۋلى جارى مەن بالالارىنان ايىرىلعان ول قالعان ەلىن باستاپ، شىعىسقا اۋا كوشەدى. ۇدەرە تارتىپ گانسۋ، چيڭحاي ولكەلەرىنە دەيىن بارادى. ودار ارى تيبەت جەرىنە ءوتىپ، سول ارقىلى ءۇندىستان، پاكىستان جەرىنە اسىپ، تۇركياعا بارۋدى كوزدەيدى. ولاي ەتپەسكە امال دا جوق ەدى. ويتكەنى، جاۋىز قىتاي بيلىگىنە ەش سەنىم قالماعان. بۇل كەزدە جين شۋرىننىڭ ورنىنا كەلگەن شىڭ شىساي دەگەن اككى بيلەۋشى شىڭجاڭدى قاندى قاساپقا اينالدىرۋعا دايىندالىپ جاتقان.

ەلىسحان باتىر، زايىپ ءتايجى، (بۇل كىسى جولدا كوز جۇمادى) قۇسمان ءتايجى زايىپۇلى باستاعان ەل ون جىلعا تاياۋ ۋاقىت بوسا كوشىپ، نەبىر قاندى، قارالى كۇندەردى باستان وتكىزەدى. ولاردى دۇڭگەن دە شابادى، تاڭعىت، تيبەتتەر دە توناماق بولادى. بىراق، قانداي قيىن كۇندە دە باسىن يمەيتىن، نامىسىن جاتقا بەرمەيتىن ەلىسحان ءباھادۇر بەلدەسكەننىڭ بەلىن سىندىرىپ، تىرەسكەننىڭ تىرسەگىن قيىپ وتىرادى. ارينە، كوشكەن ەلدى جاسانعان جاۋ، بۇرىننان قونىستانعان جالپاق ەل كەيدە ىعىستىرىپ تا جىبەرەدى. بىراق، ەلىسحان باستاعان جاۋجۇرەك جىگىتتەر ولارعا ۇنەمى تويتارىس بەرەدى. وسى بارىستا ەلىسحان ەلىنە ەرەكشە قورعان بولادى. ازۋى التى قارىس كوكجال ءبورى تەكتى باتىر بىلەكتىڭ كۇشىمەن دە، ءسوزدىڭ دەسىمەن، ءوزىنىڭ مىسىمەن دە ەشكىمگە ەسە جىبەرمەيدى. ءبىر ەرەكشەلىگى – ەلىسحاننىڭ قىتاي، مۇڭعۇل تىلدەرىن بىلەتىنى. زەرەكتىگىنىڭ ارقاسىندا بارعان جەرىندە تاڭعىت، تيبەت تىلدەرىن دە يگەرەدى. جاس كەزىندە ۇرىمجىدە اسكەري تاكتيكا ۇيرەنگەنى بار ەدى. قيانكەسكى شايقاستاردا سونى دا پايداسىنا جاراتىپ، قىتايدىڭ وزىنە قانجار قىلىپ قادايدى. ايتا بەرسە، بۇل ۇزىن سونار حيكايا تالاي تاڭعا جۇك بولماق. ەڭ سوڭىندا، ەلىسحان باستاعان الەمدەگى ەڭ بيىك تاۋ گيمالايدان اسىپ، ءۇندىستان جەرىنە وتەدى. جولدا تالاي ەسىل ەر، ارداقتى انا، قىرشىن جاس، كۇناسىز ءسابيدىڭ ءومىرى قيىلادى. بۇل كەزدە التاي بەتىندە جاۋىز شىڭ شىساي بيلىگىنە قارسى ەسىمحان، رىسقان، اقتەكە باستاعان كوتەرىلىس «لاپ» ەتە تۇسكەن. كەيىن ونى اتاقتى وسپان باتىر جالعاستىرادى... وكىنىشكە وراي، بۇل ازاتتىق كۇرەستە ەلىسحان باتىر جوق ەدى. ول بوسقىن اۋىلىن باستاپ، ءۇندى اسىپ كەتكەن بولاتىن...

ءۇندى جەرىنە وتكەننەن كەيىنگى قازاقتاردىڭ تاعدىرى دا قيىنا سوقتى. ەلىسحان باتىر 1943 جىلى اۋىر ناۋقاستان ءۇندىستاندا قايتىس بولدى. سۇيەگى سوندا جەرلەندى. وت پەن وق كەشىپ ءجۇرىپ، ەلىن قاۋىپسىز قونىسقا جەتكىزگەن ەسىل ەر وسىلاي كوز جۇمادى. 1951 جىلى بوسقىن قازاقتارعا ارت جاقتان قاليبەك حاكىم، دالەلحان جانىمحانۇلى، قۇسايىن ءتايجى، ءسولتانشارىپ زۋقاۇلى باستاعان ەل قوسىلادى. اقىرى ولار كوپ قيىندىقتى باستان كەشە ءجۇرىپ، انادولى جەرىنە جەتەدى. 1952 جىلى تۇركيا ۇكىمەتى باس مينيستر ادنان مەندەرەستىڭ باسشىلىعىندا قازاقتاردى ءوز ەلىنە قابىلداپ، ولاردى ءۇندىستان مەن پاكىستاننان كوشىرىپ الادى. وسىلايشا التايدان اۋعان ەل تۇركياعا قونىستانىپ، كەيىن بىرتە-بىرتە ەۋروپاعا تارالدى. بۇگىندە، ولاردىڭ ۇرپاعى بەيبىت ءومىر كەشىپ، ءوسىپ-ونۋدە.

بيىل ەلىسحان باتىر ءالىپۇلىنىڭ 110 جىلدىق مەرەيتويى. بۇگىن ستامبۇلدا تاعدىرلى باتىرعا ارناپ اس بەرىلدى. وعان مىڭعا تارتا ادام جينالدى. اسقا باتىردىڭ كوشىمەن بىرگە اۋىپ، كەيىن پاكىستاندا قالىپ قويعان ەلدەگى ۇرپاقتارى ارنايى كەلدى. ەۋروپادان نورۆەگيا، شۆەتسيا، گەرمانيا، فرانتسيا، اۆستريا قاتارلى مەملەكەتتەردەگى قازاق دياسپورالارى مەن ستامبۇلداعى بەس قازاق مادەني ورتالىعى قاتىستى. سونداي-اق، قىتاي مەن موڭعوليا قازاقتارىنىڭ تۇركياداعى وكىلدەرى بولدى. قازاقستاننان ارنايى قوناق رەتىندە استانادان جازۋشى ءجادي شاكەنۇلى، الماتى قالاسىنان «ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى جەڭىس تۇركيا شاقىرىلدى. باسقوسۋدا ەۋروپا قازاق مادەني قاۋىمداستىقتارىنىڭ توراعاسى مۇرات ەرمىش، فرانتسيا قازاقتارى مادەني قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى مۇستافا ۋسلۋجان جانە وزگە دە قازاق مادەني ورتالىقتارىنىڭ وكىلدەرى بولدى. سونىمەن قاتار، اسقا جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى قولداۋ كورسەتىپ، جيىننىڭ ىشىندە بولدى. ال، قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىلىگى ەلىسحان باتىردىڭ 110 جىلدىق ەسكە الۋ اسىنا قۇتتىقتاۋ حات جىبەردى.

ايتا كەتەرلىگى، استا جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «ەل باستاعان ەلىسحان» دەرەكتى كىتابىنىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. وسىلايشا، ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ وتكەن ۇلت-ازاتتىق باتىرىنىڭ ەسىمى ەل ەسىندە قايتا جاڭعىردى. بارىنەن بۇرىن، اسقا كەلگەن جاس ۇرپاق وتكەن تاريحقا وي جالعاپ، ءىزى سۋىپ بارا جاتقان كوش جولىن، ونى باستاعان ەلىسحانداي باتىردىڭ بولمىسىن زەردەسىنە توقىدى. استا مارقۇمعا ارناپ قۇران باعىشتالىپ، حاتىم ءتۇسىرىلدى. الداعى ۋاقىتتا دا باتىردىڭ ەسىمىن ەستە بەرىك ساقتاپ، اتىن جاڭعىرتىپ وتىرۋ كەرەكتىگى ايتىلدى.  ەسكە سالا كەتەيىك، استى ۇيىمداستىرۋشىلار «قوجا احمەت ياسساۋي» قورى جانە ادۆوكات يبراھيم مۋتلۋ مەن مۇباراك شالشقان باستاعان ازاماتتار باستاماشى بولدى.

«باتىرلاردىڭ ءومىرى باتىپ بارا جاتقان كۇنمەن تەڭ» دەگەن ءسوز بار. ول راس. باتىردىڭ بارى حالقىنا ارنالعان. قاجەت كەزىندە قۇربان بولۋعا دايىن. بىراق، ونىڭ باتقان كۇندەي ءومىرى، كەلەشەك ۇرپاعىنا شىعىستان قايتا جارقىراپ تۋعان كۇن بولىپ ورالادى. وعان ەلىسحان باتىر ءالىپۇلىنىڭ ەرلىگى مەن تاعدىرى كۋا.

باتىردىڭ ارۋاعى ريزا بولسىن! ەسىمى ەل ەسىندە جاتتالىپ، رۋحى ۇرپاقتىڭ بويىنا قونسىن!

مۇرات الماسبەك

Abai.kz