قازاق جۇرتىنىڭ باسىنان ءوت¬كەن قيلى كەزەڭدەر ءتاۋ ەتەر تاۋەل¬¬سىزدىگىمىزدى العان سوڭ قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ، كىتاپ بولىپ جارىق كورىپ جاتىر. سول كىتاپتاردى پا¬راقتاپ وتىرعاندا، بوداندىقتىڭ قامىتى باسىڭا شەڭبەر بولىپ كيىلگەنىن، شەر-شەمەن بولىپ، ءجۇ¬رەكتەردە قاتىپ قالعانىن كورەسىڭ. وسىنىڭ جەرگە بايلانىستىسىن شە¬جىرە قى¬لىپ، شەرتىپ جۇرگەن جازۋ¬شى سا¬پا¬بەك ءاسىپۇلى دەسەك قاتە¬لەس¬پەي¬مىز. ول كىسىنىڭ تاياۋدا ال¬ماتى¬داعى “قازاقستان” باسپا¬سى¬نان “قاۋ¬قارسىز قازاق ماسە¬لەسى”  دە¬گەن كىتابى جارىق كوردى.  مۇ¬نىڭ الدىندا “قازاق قاسىرەتى”، “قا¬¬تەر¬لى دەرت، قالجىراعان حا¬لىق” دەگەن كولەمدى دۇنيەلەرى جۇرت قو¬لىنا تيگەن ەدى.
مىنا  كولەمدى كىتاپتىڭ ال¬عاش¬قى بەتىن اشقاندا ورىس پات¬شا¬سىنىڭ قازاق جۇرتىنا جاساعان قىساستىعىنا كۋا بولاسىڭ.  جە¬رى¬نەن ايىرىپ، ءوز بيلىگىن وزىنە بەرمەي ۋىستا ءبۇرىپ ۇستايدى. ونى وزگە ەمەس، سول ۇلتتىڭ زيالى وكىل¬دەرى جاندارى كۇيىپ تۇرىپ ايتادى. مىسالى، ورىس دۋماسىنىڭ دەپۋ¬تاتى سيدەلنيكوۆ دەگەن ازامات 1907 جىلى  بىلاي دەپتى: “جەرى¬نەن ايىرىلعان قازاق سورلىلار – 92 مىڭ ءۇي، قىستىڭ كۇنى سۋدان شىعارىپ الىپ مۇزدىڭ ۇستىنە تاستاعان بالىق سياقتى تۋلاپ جاتتى”. سۋدان شىققان بالىقتىڭ كۇيى بەلگىلى. قازاق وسىنداي ادام ايتسا  سەنگىسىز سۇمدىقتاردى باس¬تان از وتكەرگەن جوق. بىراق، ەش¬كىمگە زالالى جوق، جاۋىنا دا قو¬لىنداعى بارىن بەرەتىن ۇلى قاسيەت ونى قانشا زارداپ شەكسە دە، اققا قۇداي جاق دەپ جويى¬لۋدان ساقتاپ قالدى.

قازاق جۇرتىنىڭ باسىنان ءوت¬كەن قيلى كەزەڭدەر ءتاۋ ەتەر تاۋەل¬¬سىزدىگىمىزدى العان سوڭ قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ، كىتاپ بولىپ جارىق كورىپ جاتىر. سول كىتاپتاردى پا¬راقتاپ وتىرعاندا، بوداندىقتىڭ قامىتى باسىڭا شەڭبەر بولىپ كيىلگەنىن، شەر-شەمەن بولىپ، ءجۇ¬رەكتەردە قاتىپ قالعانىن كورەسىڭ. وسىنىڭ جەرگە بايلانىستىسىن شە¬جىرە قى¬لىپ، شەرتىپ جۇرگەن جازۋ¬شى سا¬پا¬بەك ءاسىپۇلى دەسەك قاتە¬لەس¬پەي¬مىز. ول كىسىنىڭ تاياۋدا ال¬ماتى¬داعى “قازاقستان” باسپا¬سى¬نان “قاۋ¬قارسىز قازاق ماسە¬لەسى”  دە¬گەن كىتابى جارىق كوردى.  مۇ¬نىڭ الدىندا “قازاق قاسىرەتى”، “قا¬¬تەر¬لى دەرت، قالجىراعان حا¬لىق” دەگەن كولەمدى دۇنيەلەرى جۇرت قو¬لىنا تيگەن ەدى.
مىنا  كولەمدى كىتاپتىڭ ال¬عاش¬قى بەتىن اشقاندا ورىس پات¬شا¬سىنىڭ قازاق جۇرتىنا جاساعان قىساستىعىنا كۋا بولاسىڭ.  جە¬رى¬نەن ايىرىپ، ءوز بيلىگىن وزىنە بەرمەي ۋىستا ءبۇرىپ ۇستايدى. ونى وزگە ەمەس، سول ۇلتتىڭ زيالى وكىل¬دەرى جاندارى كۇيىپ تۇرىپ ايتادى. مىسالى، ورىس دۋماسىنىڭ دەپۋ¬تاتى سيدەلنيكوۆ دەگەن ازامات 1907 جىلى  بىلاي دەپتى: “جەرى¬نەن ايىرىلعان قازاق سورلىلار – 92 مىڭ ءۇي، قىستىڭ كۇنى سۋدان شىعارىپ الىپ مۇزدىڭ ۇستىنە تاستاعان بالىق سياقتى تۋلاپ جاتتى”. سۋدان شىققان بالىقتىڭ كۇيى بەلگىلى. قازاق وسىنداي ادام ايتسا  سەنگىسىز سۇمدىقتاردى باس¬تان از وتكەرگەن جوق. بىراق، ەش¬كىمگە زالالى جوق، جاۋىنا دا قو¬لىنداعى بارىن بەرەتىن ۇلى قاسيەت ونى قانشا زارداپ شەكسە دە، اققا قۇداي جاق دەپ جويى¬لۋدان ساقتاپ قالدى.
جالپى، كىتاپتاعى ماقالالار¬دىڭ ءبارى وتانىمىزداعى بەلدى دە، بەلگىلى باسىلىمداردا جارىق كو¬رىپتى. تاۋەلسىزدىگىمىزدەن كەيىنگى ەڭسە تىكتەگەن جىلدار ىشىندەگى قول جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز بەن اتتەگەن¬اي¬لارىمىز دا جيناقتان ورىن تاۋىپ¬تى. سول سەكىلدى ۇلت زيالىلا¬رىنىڭ ۇلتتى قايتسەك وزگەلەرگە تە¬ڭەس¬تىرەمىز، قاتاردان قالدىرماي¬مىز دەگەن ويلارى دا ادەمى بەرىلگەن ەكەن. ماسەلەن، حاس باتىر باۋىر¬جان مومىشۇلى قازاق تاريحىنىڭ شىنايى شىراقشىسى بولعان ەر¬مۇحان بەكماحانوۆ تۋرالى ايتا كە¬لىپ، ونىڭ مىنانداي ءسوزىن مىسالعا كەلتىرىپتى: “قياناتتىڭ ۇلكەنى – حالىقتىڭ ءوز تاريحىن وزىنەن جاسى¬رۋى ەكەن. بۇل – ۇلتتىق سانانى جويۋدىڭ توتە جولى عوي. ال ۇلتتىق سانادان ايىرىلعان ۇلت بولۋدان قالادى. وسىنى ءبىزدىڭ كوپ تاريح¬شىلارىمىز تۇسىنسە دە، ءتۇسىن¬بە¬گەن ءتۇر تانىتىپ ءجۇر... كەنەسارى كو¬تەرىلىسىنىڭ باستى قوزعاۋ كۇشى حال¬قى¬مىزدىڭ ار-نامىسىن وتار¬شىل¬دار تابانىنا تاپتاتپاۋ، ەرىك¬تى ەل بولۋ يدەياسىن العا شى¬عا¬رۋ ەدى. وسى يدەيانى اشىپ كور¬سەتكەنىم ءۇشىن “حالىق جاۋى” اتانىپ، جازىقسىز¬دان 25 جىلعا سوتتالىپ كەتە بار¬دىم”. ۇلى تا¬ريح¬شىنىڭ تاعدىرى وسىلاي بولعان.
كىتاپتاعى تاعى ءبىر قوزعالعان ماسەلە، قازاقتاردىڭ گەوساياسي قۋ¬عىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا اينا¬لۋى¬¬نىڭ سەبەپ-سالدارى ەدى. ءاسى¬رەسە، پات¬¬شا وكىمەتىنىڭ قازاق حال¬قىن تارىداي شاشىپ جىبەرىپ بي¬لەي بەرۋ جونىندەگى سۇرقيا يدەيا¬سى، وعان قو¬سا، ۇلان-بايتاق جەرىن باسىپ الۋ¬دىڭ زىميان جولدارىن ويلاستىرۋى ناقتى دالەلدەرمەن قاراستىرى¬لىپ¬تى. 
جيناقتىڭ نەگىزگى قۇرىلىمى قا¬زاق جەرىن ساقتاپ قالۋ، ءشول-ءشو¬لەيت ايماقتاردى حالىقتىڭ يگىلى¬گىنە جاراتۋ دەسەك، قازىر ءبىراز ءاڭ¬گى¬مەگە ارقاۋ بولا باستاعان سا¬تىل¬عان جەرلەر مەن جالعا بەرىلگەن وڭىرلەردىڭ بولاشاعى تۋرالى دا اۆتور ءوز بايلام-پايىمدارىن العا تارتا وتىرىپ، وي وربىتەدى. ۇرپاق¬تى ۇلتىن سۇيۋگە، حالقىن قادىر¬لەۋگە تاربيەلەۋ جايى دا تىلگە تيەك بولىپ، وتانىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى ءۇشىن قاجەت ماسەلەلەر دە ورتاعا سالىنعان.
قارت قالامگەردىڭ قازاق ۇلتىن قايتسەك ساقتاپ قالامىز، قازاق يدەياسىنىڭ قالاي التىن قازىعىن قاعىپ جۇرتتى سونىڭ اينالاسىنا توپتاستىرامىز دەگەن تۇجىرىمدا¬رى كىمنىڭ دە بولسا ساناسىنا ءساۋ¬لە تۇسىرەرى انىق. ءار ازامات ءدال ساپابەك ءاسىپۇلىنداي  ۇلتىنا قىزمەت ەتسە، ۇيقىداعى وي ويانىپ، جىگەرگە قانات بىتەر ەدى. ارينە، جيناقتى وقىپ وتىرعاندا، “اشىن¬عاننان شىعادى اششى دا¬ۋى¬سىم” دەپ قالىپتان اسىپ كەتە¬تىن تۇستار جوق ەمەس. اشىق قو¬عام¬دا، دەموكراتيالىق ءۇردىس قالىپ¬تاسىپ كەلە جاتقان زاماندا ونداي وي-پىكىر دە كەرەك سەكىلدى. قالاي دەسەك تە، بۇل كىتاپ قازاق ۇلتىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىن تارازى باسىندا تەڭدەگەن شەرلى شەجىرە دەسەك اسىرىپ ايتقاندىق ەمەس.

سۇلەيمەن مامەت.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 10 ماۋسىم 2009 جىل