ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس¬تىڭ بولاتىنىن قازاق دالاسىندا تۇڭعىش رەت، ياعني 12 جىل بۇرىن بول¬جاعان قازاق اقىنى ەكەنىن بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن بولار. بۇل سوزىمىزگە جۇرت جىراۋ¬لار ساپىنا قوسىپ جۇرگەن سىر سۇلەيى نۇرتۋعان كەنجەعۇلۇلى¬نىڭ “قۇبىلا بەتكە كوز سالدىم” دەگەن 1929 جىلدىڭ ماۋسىم اي¬ىن¬دا جازىلعان تولعاۋ ولەڭى تو¬لىق ايعاق بولا الادى.
الدىمەن نۇرتۋعان اقىن تۋ¬را¬لى بىرەر ءسوز. نۇرتۋعان — ءحىح عا¬سىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە (1889-1930 ج.ج.) سىرداريانىڭ ارال وڭىرىندە تۋىپ، ءومىر كەشكەن قازاق اقىندارىنىڭ ءبىرى. وعان اقىن¬دىق تالانت 12-13 جاسىنان باستاپ قونىپ، ونىڭ اتىن قازاق دالاسى¬نا ءماشھۇر ەتە باستاعان.
نۇرتۋعان اقىن قىرىق جاستان اسا بەرە اۋىر تۇرمىس پەن ءۇزىرلى دەرتتەن كوز جۇمعان. ايتسە دە تۋ¬ما تالانت يەسى از ومىرىندە قىرۋار جىر-داستاندار جازعان. وعان كوزى تىرىسىندە باسپا بەتىن كورگەن جۇ¬قانا جىرلارى مەن تاۋەلسىزدىك ال¬عاننان كەيىنگى 2 توم بولىپ جا¬رىق كورگەن باي مۇراسى تولىق ايعاق.
نۇرتۋعان قازاق پوەزياسىنا بۇرىن اڭىز، ەرتەگى كۇيىندە اۋىز¬دان-اۋىزعا كوشىپ كەلگەن ء“ماۋ¬لىم¬نياز – ەدىگە”، “وراق – ما¬ماي”، “قاراساي – قازي”، “تا¬عاي¬مۇرات”، “قوبىلاندى”، “اقتا¬بان شۇبىرىندى”، “اقكەتە شەر¬نياز” اتتى داستاندار قوستى. ءسوي¬تىپ، كەيىنگى ۇرپاققا 40 مىڭ جولداي ولەڭ-جىر قالدىردى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس¬تىڭ بولاتىنىن قازاق دالاسىندا تۇڭعىش رەت، ياعني 12 جىل بۇرىن بول¬جاعان قازاق اقىنى ەكەنىن بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن بولار. بۇل سوزىمىزگە جۇرت جىراۋ¬لار ساپىنا قوسىپ جۇرگەن سىر سۇلەيى نۇرتۋعان كەنجەعۇلۇلى¬نىڭ “قۇبىلا بەتكە كوز سالدىم” دەگەن 1929 جىلدىڭ ماۋسىم اي¬ىن¬دا جازىلعان تولعاۋ ولەڭى تو¬لىق ايعاق بولا الادى.
الدىمەن نۇرتۋعان اقىن تۋ¬را¬لى بىرەر ءسوز. نۇرتۋعان — ءحىح عا¬سىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە (1889-1930 ج.ج.) سىرداريانىڭ ارال وڭىرىندە تۋىپ، ءومىر كەشكەن قازاق اقىندارىنىڭ ءبىرى. وعان اقىن¬دىق تالانت 12-13 جاسىنان باستاپ قونىپ، ونىڭ اتىن قازاق دالاسى¬نا ءماشھۇر ەتە باستاعان.
نۇرتۋعان اقىن قىرىق جاستان اسا بەرە اۋىر تۇرمىس پەن ءۇزىرلى دەرتتەن كوز جۇمعان. ايتسە دە تۋ¬ما تالانت يەسى از ومىرىندە قىرۋار جىر-داستاندار جازعان. وعان كوزى تىرىسىندە باسپا بەتىن كورگەن جۇ¬قانا جىرلارى مەن تاۋەلسىزدىك ال¬عاننان كەيىنگى 2 توم بولىپ جا¬رىق كورگەن باي مۇراسى تولىق ايعاق.
نۇرتۋعان قازاق پوەزياسىنا بۇرىن اڭىز، ەرتەگى كۇيىندە اۋىز¬دان-اۋىزعا كوشىپ كەلگەن ء“ماۋ¬لىم¬نياز – ەدىگە”، “وراق – ما¬ماي”، “قاراساي – قازي”، “تا¬عاي¬مۇرات”، “قوبىلاندى”، “اقتا¬بان شۇبىرىندى”، “اقكەتە شەر¬نياز” اتتى داستاندار قوستى. ءسوي¬تىپ، كەيىنگى ۇرپاققا 40 مىڭ جولداي ولەڭ-جىر قالدىردى.
نۇرتۋعان ۇلى ابايدى ءومىر بويى ءپىر تۇتىپ، وعان بىرنەشە ولەڭ ارناعان. ابايدى ۇلىق تۇتۋ¬دى ۇندەپ، وعان جالىقپاي ۇيرە¬نۋ¬گە كۇللى الاش بالاسىن شاقى¬رىپ وتىرعان. بۇل ءسوزىمىزدى ءدا¬لەل¬دەۋ ءۇشىن ونىڭ ابايعا ارنا¬عان ولەڭدەرىنەن ءبىر اۋىز مىسال كەلتىرەيىك:
– قولدانساڭ ءسوز اسىلىن
ابايدى ءبىل،
وزىڭشە داۋرىققانمەن قالاسىڭ قۇر.
جۇرەككە جىلى ءسوزدى ۇيالاتقان –
ول ماڭگى تاريحتىڭ تورىندە تۇر.
تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان سوڭ نۇرتۋعان مۇراسىن زەرتتەپ كادەگە اسىرۋعا ىقىلاس تۋدى. بۇل تىڭعا تۇرەن سالۋدى بەلگىلى عالىم اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ باستاپ بەردى. سوسىن ادەبيەتشى، زەردەلى تاريحشى ءابسات¬تار وسپانوۆتىڭ اقىن شىعار¬مالا¬رىن جيناپ، قۇراستىرىپ، باس¬تىرۋ¬داعى ادال ەڭبەگىن ازاماتتىق دەپ با¬عالاعان ءلازىم. سونداي-اق، اقىن¬نىڭ نەمەرەسى نيازبەك ماحا¬جان¬ۇلى¬نىڭ پەرزەنتتىك پارىزىن وتەۋ¬دەگى تىندىرىمدى تىرلىگىن ايتۋ ادىلدىك بولادى.
ايماقتاعى كونەكوزدەر مەن اقىن¬نىڭ جەرلەستەرى نۇرتۋ¬عاننىڭ كورىپكەلدىگىن الداعىنى بولجاعىشتىعىن، اۋا رايىن، تابي¬عات قۇبىلىستارىن كۇنى بۇرىن ءبى¬لىپ، بولجام جاساپ وتىراتىن قاسيەت¬تەرى بولعانىن اڭىز قىلىپ ايتادى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اقىن 1941 جىلعى فاشيستىك باس¬قىنشىلىق سوعىستى 12 جىل بۇرىن بولجاپ، تولعاۋ جازعان. “اللا مەنى سول زۇلماتتى كورسەتپەي الا كور. باۋ¬ىرلارىم، ەل-جۇرتىم، ءوز ۇرپا¬عىم قۇربان بولاتىن بولدى-اۋ”، – دەپ اڭىراعان.
ايتقانداي، 12 جىل وتكەن سوڭ اقىن بولجامى اينىماي كەلىپ، سول سوعىستا ءوزىنىڭ دە 2 بالاسى شەيىت بولعان. ەندى سول 1929 جىلدىڭ ماۋ¬سىم ايىندا “بوز¬توبەنىڭ” باسىندا شارتا جۇگىنىپ، قۇبىلاعا قاراپ وتىرىپ ايتقان ولەڭىن وقيىق:
قۇبىلا بەتكە كوز سالسام،
وتىرىپ، شارتا جۇگىنىپ.
كوكتى باستى سۇر بۇلت،
الا-قيعاش جوڭكىلىپ.
دۇنيە قاراپ بولعانداي،
جەردىڭ ءجۇزىن سۋ الىپ.
وسى اراسىن ويلاسام،
كەتەدى ءجۇزىم قۇبارىپ.
قيامەت-قايىم كەلگەندەي،
شامالاسام وي سالىپ،
كۇنباتىستان ءورت شىعادى،
اۋەلى جانىپ-تۇتانىپ.
سوندىرمەككە سول ءورتتى،
ەركەك كىندىك قالمايدى،
شىعادى ءبارى اتتانىپ.
ازاماتتىڭ باسىنا،
كۇن تۋادى قايعىلى،
قوڭىراۋلى نايزا ساپتالىپ.
ىنىلەرىم سوعان ءتۇس كەلىپ،
سۇرىنبەسە بولار ەدى،
قازۋلى ورعا ارانداپ.
بەلەگىر تاۋدان اسا الماي،
شالدىقپاسا بولار ەدى،
سول ارادا شابانداپ.
ايىپ ەتپە، اعا-ءىنىم،
ويلاسام بولجاپ باعامداپ.
ايتىپ كەتىپ بارامىن
بولاشاق ءىستى شامالاپ.
قۋات بەر، اللا، تىلىمە،
بولجاعان سوڭ سويلەيىن
الدى-ارتىن بايانداپ.
ەرلەرگە كىلەڭ تالاندى،
تاپ كەلمەسە بولار ەد،
قۇرۋلى قاقپان، اۋ-تۇزاق.
ەڭسەسىن جاڭا كوتەرىپ،
ەركىندىك العان ەل مىناۋ
كورگەلى تۇر ما جاۋ-توزاق؟!
قان توگىلىپ حالىقتان،
اسپان مەن جەردەن ارالاس،
اتىلار مىلتىق تارسىلداپ.
اقىل يەسى دانىشپان
ماسكەۋدە تۇرىپ ءسوز ايتار
بۇيرىق بەرىپ ساڭقىلداپ!
كەڭ قانات جايعان قالىڭ ءورت،
تۇتانىپ جىلجىر تۇس-تۇستان،
شىعىسقا قاراي جالاڭداپ.
قاراعاي اعاش ۇيلەردىڭ
جانادى ءبارى ساتىرلاپ،
ورتەنەر قالا، دالا، باق.
شارپۋى ءتيىپ سول ءورتتىڭ،
ەلدەن كەتكەن ەرلەردىڭ
ءبىرازى قالار اندىزداپ.
ءبىرازى ەلگە قوسىلار
ءبىر مۇشەدەن ايرىلىپ،
اندا-ساندا جالعىزداپ.
كىم ولەدى، كىم قالادى؟
ويىم انىق جەتپەي تۇر
ايتۋعا مۇنى ناقتىراق.
كوزىم انىق كورمەيدى
ساعىم مەن قوسا جاس بۇلاپ!
اقىننىڭ بۇل اقىرزاماندى كورمەي، ودان ون ءبىر جىل بۇرىن باقيلىق بولعانىن ايتتىق. ايتسە دە ولەڭدە سوعىس سۋرەتتەرى كوزبەن كورگەندەي جىرلانعان. كۇن با¬تىستان ءورت شىققانى، ەركەك كىن¬دىك قالماي اتتانعانى دا راس. اس¬پان مەن جەردە مىلتىق تارسىل¬داپ، بومبا جارىلعانى دا ءدال عوي. ماسكەۋدەن ساڭقىلداپ بۇي¬رىق بەرىلگەنى شە؟! قالىڭ ءورتتىڭ قا¬نات جايىپ، شىعىسقا جايىل¬عانى دا اينىماعان شىندىق. قالا دا، دالا دا ورتەنەدى، قارا¬عاي اعاش ۇيلەر ءبارى جانادى دەگە¬نى شە؟! ءدال كەلدى ەمەس پە! ەلدەن كەتكەن ەرلەردىڭ اندىزداپ قالعا¬نى دا، ءبىرازى مەرت بولىپ، ءبىرازى ءبىر مۇشەدەن ايرىلىپ كەلگەنى دە شىندىق قوي.
ءيا، اقىن بولجامىنىڭ اينى¬ماي كەلگەنى تاڭعالارلىق قۇبى¬لىس. اسىلى، تالانت الدامايدى، تەكتى ادامعا قونادى دەگەن راس شىعار.

وتەگەن جاپپارحان، ارداگەر جۋرناليست. قىزىلوردا.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 6 ماۋسىم 2009 جىل