ءادىلجان ۇمبەت. ويسىلقارانىڭ ورنى ويسىراپ قالماسىن
ەجەلدەن كوشپەلى ءومىردىڭ قازانىن قايناتقان قازەكەم تۇيەنى تۇلىكتىڭ تورەسى دەپ باعالادى. سولاي بولاتىن دا ءجونى بار سەكىلدى. اتالمىش جانۋار كۇتىم تالعاي بەرمەيدى. ونى ءاربىر قازاق جاقسى بىلەدى. قايتالاپ ايتىپ جاتقانىمىز ارتىق سەكىلدى. ال تۇيەنىڭ ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزدە تيگىزەتىن پايداسى وراسان. ءزىل باتپان جۇكتەردى ارقالاپ، قانشاما شاقىرىمدى ارتقا سالسا دا، مىڭق ەتە قويمايتىن تۇلىك ءتۇرى ءبىز ءۇشىن تاپتىرماس كولىك بولدى. ودان قالدى، ەتى مەن ءسۇتىنىڭ ءدامى ءتىل ءۇيىرىپ، ءدام تاتقان ادامنىڭ تاڭدايىنان كەتپەيتىنى تاعى دا بار. تۇيە جۇنىنەن نەبىر جىلى كيىمدەر توقىلاتىن. وسىنداي قاسيەتتەرى ارقىلى ويسىلقارا تۇقىمى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ومىرىنەن ويىپ ورىن الدى. قازىر شە؟ تۇيە تۇلىگىنىڭ قانشالىقتى باعاسىنا جەتىپ ءجۇرمىز؟ اڭگىمەنىڭ القيسساسىن باستاعاندا وسى ساۋال ءتىل ۇشىنا ورالا بەرەدى.
بۇگىنگى تاڭدا جەر شارىندا 20 ميلليوننان استام تۇيە بار. ونىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى افريكا قۇرلىعىنداعى سومالي مەملەكەتىندە ەكەن. ال 3 ميلليوننان استامى اتالمىش قۇرلىقتاعى سۋداندى مەكەن ەتەدى. سونداي-اق تۇيە ازيانىڭ ارابيا تۇبەگى مەن ورتالىق ايماعىندا دا كەزدەسەدى. اسىرەسە ءشولدى وڭىرلەردە ءجيى كوزگە ۇشىراسادى. قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، اقتوبە جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا ولاردىڭ سانى كوبىرەك. جالپى سانى - 160 مىڭعا جۋىق. ونىڭ ىشىندە 80 پايىزعا جۋىعى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. ال سىر وڭىرىندە 30 مىڭ باسقا جۋىقتاسا، قالعانى ەلىمىزدىڭ باسقا ايماقتارىندا كەزدەسەدى.
ەجەلدەن كوشپەلى ءومىردىڭ قازانىن قايناتقان قازەكەم تۇيەنى تۇلىكتىڭ تورەسى دەپ باعالادى. سولاي بولاتىن دا ءجونى بار سەكىلدى. اتالمىش جانۋار كۇتىم تالعاي بەرمەيدى. ونى ءاربىر قازاق جاقسى بىلەدى. قايتالاپ ايتىپ جاتقانىمىز ارتىق سەكىلدى. ال تۇيەنىڭ ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزدە تيگىزەتىن پايداسى وراسان. ءزىل باتپان جۇكتەردى ارقالاپ، قانشاما شاقىرىمدى ارتقا سالسا دا، مىڭق ەتە قويمايتىن تۇلىك ءتۇرى ءبىز ءۇشىن تاپتىرماس كولىك بولدى. ودان قالدى، ەتى مەن ءسۇتىنىڭ ءدامى ءتىل ءۇيىرىپ، ءدام تاتقان ادامنىڭ تاڭدايىنان كەتپەيتىنى تاعى دا بار. تۇيە جۇنىنەن نەبىر جىلى كيىمدەر توقىلاتىن. وسىنداي قاسيەتتەرى ارقىلى ويسىلقارا تۇقىمى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ومىرىنەن ويىپ ورىن الدى. قازىر شە؟ تۇيە تۇلىگىنىڭ قانشالىقتى باعاسىنا جەتىپ ءجۇرمىز؟ اڭگىمەنىڭ القيسساسىن باستاعاندا وسى ساۋال ءتىل ۇشىنا ورالا بەرەدى.
بۇگىنگى تاڭدا جەر شارىندا 20 ميلليوننان استام تۇيە بار. ونىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى افريكا قۇرلىعىنداعى سومالي مەملەكەتىندە ەكەن. ال 3 ميلليوننان استامى اتالمىش قۇرلىقتاعى سۋداندى مەكەن ەتەدى. سونداي-اق تۇيە ازيانىڭ ارابيا تۇبەگى مەن ورتالىق ايماعىندا دا كەزدەسەدى. اسىرەسە ءشولدى وڭىرلەردە ءجيى كوزگە ۇشىراسادى. قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، اقتوبە جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا ولاردىڭ سانى كوبىرەك. جالپى سانى - 160 مىڭعا جۋىق. ونىڭ ىشىندە 80 پايىزعا جۋىعى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. ال سىر وڭىرىندە 30 مىڭ باسقا جۋىقتاسا، قالعانى ەلىمىزدىڭ باسقا ايماقتارىندا كەزدەسەدى.
قازاق ەلىندەگى تۇيە سانى بۇرىنعى جىلدارمەن سالىستىرعاندا وتە ازايىپ كەتكەن. قولداعى دەرەكتەرگە ءسۇيەنسەك، وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنا دەيىن ەلىمىزدە 1 ميلليوننان استام ويسىلقارا تۇقىمى بولعانعا ۇقسايدى. وكىنىشكە قاراي، قازىر ولاردىڭ سانى سول جىلدارمەن سالىستىرعاندا التى-جەتى ەسەگە دەيىن كەمىپ كەتكەنىن اڭعارۋ قيىنعا سوعا قويماس. نەگە؟ نە سەبەپتى؟
ونى ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعادى. بولماسا، كۇتىم تالعاي بەرمەيتىن تۇيە وسىنشاما ازايىپ كەتەر مە ەدى؟ ودان بەرى دە ۋاقىت مىرزانىڭ قانشاما پاراعى جىرتىلىپ، ءبىز جەكە ەل رەتىندە ءتۇتىن تۇتەتىپ جاتىرمىز. الايدا مال شارۋاشىلىعىندا تۇيەگە دەگەن كوزقاراس ءوز دەڭگەيىندە ەمەس. ءبىز نەگىزىنەن سيىر جانە قوي مالدارىن اسىلداندىرۋعا ماڭىز بەرىپ، قالعانىن ەستەن شىعارىپ العان سەكىلدىمىز. مەملەكەت باسشىسى بيىلعى جولداۋىندا الداعى ۋاقىتتا مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ارقىلى ەكسپورتقا مال ونىمدەرىن شىعارۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن اتاپ كورسەتتى. سوندىقتان بۇل باعىتتا تۇيەنى تاعى دا ەستەن شىعارىپ الماعانىمىز ورىندى بولار ەدى.
جالپى، تۇيە سۇتىنەن وندىرىلەتىن ونىمدەر ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى تاعامدارى قاتارىنا جاتادى. ءتىل ۇيىرەر شۇباتتان ءدام تاتقان شەتەلدىكتەر تاڭداي قاققانىن تالاي كورگەنبىز. وكىنىشتىسى، ءبىز ولارعا وسى ونىمدەردى ەكسپورتقا شىعارا الماي وتىرمىز. راسىن ايتۋ كەرەك، وعان ەشقانداي شامامىز كەلەر ەمەس. بالكىم، دايىن اسقا ۇيرەنىپ قالعانىمىزدان شىعار. ەلىمىزگە اعىل-تەگىل اعىلىپ، وزگە جاقتان كەلگەن تاۋارلار دۇكەن سورەسىندە تولىپ تۇر. دەگەنمەن ءبىز شەتەلگە شىعارماق تۇگىل، تۇيە مالىنان وندىرىلەتىن ونىمدەردى ءوز تۇتىنۋشىلارىمىزعا جەتكىزە الماي وتىرمىز.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى جىلداردا اتالمىش تۇلىك ءتۇرىنىڭ باسى ارتىپ كەلەدى. الايدا ودان الىناتىن ءونىم دەڭگەيى كوڭىل كونشىتپەيدى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن 5,5 مىڭ توننا شاماسىندا تۇيە ەتى، 11,5 مىڭ توننا قىمىران وندىرىلگەن ەكەن. ارادا ءبىر جىلداي وتكەندە بارلىعى 200-800 توننا شاماسىندا كەمىپ كەتكەن. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ وسى سالاعا دەگەن كوزقاراستىڭ ءالى دە ءوز دەڭگەيىندە ەمەس ەكەنىن اڭعارتادى. سونىمەن قاتار اسىل تۇقىمدى تۇيەلەردىڭ ازدىعى دا الاڭداتادى.
داۋلەت يبراگيموۆ، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ كانديداتى:
- الەمدە تۇيە شارۋاشىلىعىنان ءونىم ءوندىرۋ بولاشاعى زور جۇمىستاردىڭ بىرىنە جاتادى. وكىنىشكە قاراي، بىزدە اسىل تۇقىمدى مالدىڭ قۇندىلىعىن باعالايتىن ماماندار جوقتىڭ قاسى. جالپى، ءتورت تۇلىكتىڭ قاي ءتۇرى دە، باعالاي بىلسەڭ، مول كىرىس كىرگىزەدى. سول سەبەپتى ەڭ الدىمەن مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەنىمىز ارتىق ەمەس.
كەزىندە تۇلىك تۇرلەرىن باعۋمەن ارنايى شارۋاشىلىقتار اينالىستى. قازىر باسقاشا جاعداي قالىپتاسىپ وتىر. ەلىمىزدەگى ءتورت تۇلىكتىڭ كوپشىلىگى - جەكە ادامداردىڭ قولىندا. ارينە، بۇرىنعىداي بۇل سالانى قولداۋ جوق. اركىم ءوز شارۋاسىن كۇيتتەپ ءجۇر. سوندىقتان جەكەنىڭ قولىنداعى مالدى اسىلداندىرۋ ءماسەلەسى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ماسەلەن، قازاقستانداعى ويسىلقارا تۇقىمىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى شارۋا ادامدارىنا تيەسىلى ەكەن. سول سەبەپتى تۇلىك تورەسىن اسىلداندىرۋ ازىرگە قيىن سوعىپ تۇرعان جايى بار.
تالعات دۇيسەباەۆ، قىزىلوردا وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى:
- وبلىستاعى ءتورت تۇلىك تۇرلەرىنە الداعى ۋاقىتتا باسا نازار اۋدارىلادى. قازىرگى تاڭدا وسى باعىتتا جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىرمىز. تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا دا كوڭىل ءبولىنبەكشى.
قىزىلوردا وبلىسى
«الاش ايناسى» گازەتى
