شىڭجاڭداعى 1,5 ملن قانداستىڭ سول ەلدىڭ زاڭىنا باعىنۋى كەرەكتىگى ءبىز مويىندايمىز. الايدا ءبىز بولىنگەن وتباسىلاردىڭ، كوشىپ كەلگەندەردىڭ زەينەتاقىلارىنىڭ توقتاتىلۋىنا، ستۋدەنتتەردىڭ جاعدايىنا، زاڭسىز تاربيەلەۋ لاگەرلەرىنە جىبەرىلۋىنە، تولقۇجاتتارىنان ايىرىلۋىنا قالاي بەيجاي قارايمىز؟

قىتاي وكىمەتى كەزىندە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ الدىندا ورىنداۋى ءتيىس ءوز مىندەتتەمەلەرىن قابىلداعان. قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، كونسۋلدىق مەكەمەلەر، كوشى-قون قۇرىلىمدارى دەڭگەيىندە ەكىجاقتى قۇجاتتار قابىلدانعان. سوعان وراي ءبىز قانداستار ماسەلەسىن تالاپ ەتۋگە قۇقىلىمىز، ەكىنشىدەن، قىتايدىڭ زاڭ الدىندا ورىنداۋى ءتيىس ءوز مىندەتتەمەلەرى بار.

قىتاي كونستيتۋتسياسى بويىنشا بارلىق ۇلتتىڭ قۇقى تەڭ ساقتالىپ، تىلدىك، ناسىلدىك، الەۋمەتتىك تۇرعىدان كەمسىتىلمەۋى كەرەك. ماسەلەن، اقش-قا، ەۋروپاعا كوشكەن حانزۋ ازاماتتارى زەينەتاقىلارىن الىپ، ستۋدەنتتەرىنە ەش شەكتەۋ بولماي، ەكى ارادا ەمىن-ەركىن جۇرەدى، ال نەگە ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قۇقى بۇزىلادى؟ رەسەيدى، تۇركيانى، گەرمانيانى، وزگە دە ەلدەردى قاراڭىز، ءار قانداسى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىر. سىرتتاعى قانداستار ءۇشىن ءبىز دە الاڭدايمىز.

بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كونۆەنتسياسىندا ءاربىر ازاماتتىڭ ءوزى قالاعان ەلىنە كوشۋىنە، شەكارادان ەمىن-ەركىن وتۋىنە، ونىڭ ءوز وتباسى مۇشەلەرىنەن سەبەپسىز بولىنبەۋىنە، قايدا تۇرۋدى تەك ءوزى شەشۋىنە قۇقىلى ەكەنى جازىلعان. قىتاي مۇنداي قۇقىقتىق كەلىسىمدەرگە مۇشە بولا وتىرىپ، ونى ءوز تاراپىنان ورەسكەل بۇزىلىپ وتىر. بۇعان باتىس ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش جانە ادام قۇقىعى جونىندەگى مەملەكەتتىك ەمەس حالىقارالىق ۇيىمدار جايدان-جاي قاراپ وتىرعان جوق.

اقش بيلىگى قىتاي ۇكىمەتىنەن ادام قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىن ءجيى تالاپ ەتە باستادى. ەگەر بۇل الەمنىڭ ساياسي ساحناسىندا قارقىندى كوتەرىلە بەرەتىن بولسا، ونىڭ ارتى سانكتسيالارعا جەتۋى مۇمكىن. قىتاي ەكونوميكالىق قۋاتى بار الىپ ەل بولعانىمەن، مۇنداي كەلىسپەۋشىلىكتەر ولارعا دا كەرەك ەمەس. سوندىقتان قىتاي بيلىگى ۇلتارالىق جاعدايدى ودان ءارى ۇشىقتىرىپ الماۋدى ويلايتىنى انىق.

پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءوزى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا: "قازاقستان – دۇنيەدەگى قازاقتاردىڭ اتامەكەنى، تارىداي شاشىلعان قانداس­تارىمىزعا پانا بولۋ، قورعاۋ تاۋەلسىز ەلدىڭ بورىشتارىنىڭ ءبىرى" دەپ قاداپ ايتقان بولاتىن. ارينە، ءار ەل ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى قىمبات، الايدا ءبارى زاڭ اياسىندا، اسىرا سىلتەۋشىلىككە جول بەرىلمەي رەتتەلۋى كەرەك. قالىپتاسقان جاعدايدى شەشۋ ەكى جاققا دا ماڭىزدى، ەكى جاقتىڭ دا رەسمي تارابى مۇددەلى. بۇل ماسەلەنىڭ ۋشىعۋى، قىتايعا دەگەن تەرىس كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋى ەكى تاراپتىڭ وزگە سالالارداعى قارىم-قاتىناسىنا سىزات تۇسىرەدى. ءتيىستى ءىس-شارالاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن بۇل ماسەلە ۋشىعىپ كەتتى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بىرنەشە رەت رەسمي نوتا دا جولدادى. بىراق وعان قحر-نىڭ رەسمي جاۋابى ءوز دەڭگەيىندە بەرىلمەگەندىكتەن قوعامدىق پىكىر قالىپتاسىپ، ەلدىڭ نارازىلىعى ءورشىپ، حالىقتىق ديپلوماتيانىڭ ارالاسۋىنا دەيىن الىپ كەلدى.

وسى جولعى ساپار بارىسىندا مەنىڭ تۇسىنگەنىم – قىتاي تاراپى تىم ارتىق قادامدارعا بارىپ جاتقانىن سەزە باستاعان سەكىلدى. مۇندا بىرنەشە ىشكى فاكتور – قاۋىپسىزدىك، قاتىناۋ، بىرىزدىلىك، ءتارتىپ، جۇيەگە كەلتىرۋ ماسەلەسى بار. ءبىز وسى ساپاردا ءبىراز جاعدايعا رەسمي بيلىكتىڭ كوزىن جەتكىزگەنىمىزبەن، كەيبىر تالاپتارىمىز ورىندالمادى. ماسەلەن، تاربيەلەۋ لاگەرلەرىن كورۋ، قازاق زيا­لىلارىمەن كەزدەسۋ دەگەن سەكىلدى.

شىڭجاڭداعى جاعداي سوڭعى جارتى جىلدا حالىقارالىق دەڭگەيدە تالقىلانىپ جاتىر، ءتىپتى بۇۇ-نىڭ مىنبەسىنەن ايتىلدى. سەبەبى قىتاي ءوز زاڭدارىن عانا ەمەس، بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى حالىقارالىق كونۆەنتسيالاردى دا بۇزىپ وتىر. ءبىر عانا رەسمي سوتتىڭ ۇكىمىنسىز باس بوستاندىقتارىنان ايىرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جانجالعا اكەلۋى عاجاپ ەمەس. مۇندايعا ءۇشىنشى ءبىر مەملەكەتتەردىڭ ارالاسۋى قاۋىپتى. ولار دامىپ كەلە جاتقان قىتايدى السىرەتۋدى، كىشى ۇلتتاردىڭ باسىنداعى قايشىلىقتار ەسەبىنەن حالىقارالىق دەڭگەيدە ۇپايلاردى تۇگەندەۋدى كوزدەيدى. ولار شىڭجاڭداعى نەمەسە تيبەتتەگى جاعدايلارعا جانى اۋىرىپ وتىرعان­دىقتان ەمەس، وزدەرىنىڭ ساياسي مۇددەلەرى بار. سول سەبەپتى قىتاي تاراپى دا بۇل جاعىن ويلاماي جاتقان جوق.

راسۋل جۇمالى

Abai.kz