قازاق  تىلىندە  ەلىباي، بۇكىل الەمگە لي بو ەسىمىمەن تانىلعان، شىعىستاعى كورشى  قىتاي  ەلى لي باي  نەمەسە  «پەرىشتە  اقىن» اتاپ  اسا  قۇرمەتپەن  دارىپتەيتىن  ۇلى  اقىننىڭ  ءومىرى  تۇركى  داۋىرىمەن، سونداي-اق، تۇركىنىڭ  ءبىر  بۇتاعى  قازاق ۇلتىنىڭ  تاريحىمەن  ەتەنە  تىعىز  بايلانىستى  ەكەنى زەرتتەلىپ  انىقتالدى. ەندى  ءسوزىمىز  تۇسىنىكتى  بولۋ ءۇشىن  اڭگىمەنىڭ  باسىن  تۇركى داۋىرىنەن  باستايىق....

«تۇركى» ءسوزى قىتاي  جىلنامالارىندا  ەڭ  العاش  ب.ز. 542 جىلىنان باستاپ  تاڭبالانىپ كەلەدى. ال، «تۇركىلەر كىم بولادى؟» دەسەڭىز، كىشكەنە ارتقا  شەگىنۋگە  تۋرا  كەلەدى، ياعني،  داڭقتى  تۇمار پاتشايىم جايلى  اڭىزبەن، ەسىك  قورعانىنان  تابىلعان  «التىن  ادام» ت.ب. كوپتەگەن  ارحەولوگيالىق  دەرەكتەردى  قالدىرعان، ءبىزدىڭ ءتۇپ-تەگىمىز بولاتىن – ساقتار، ودان  كەيىن  تاريحتا ەۋرازيانى  ءدۇر سىلكىندىرىپ مودە، اتتيلا ەسىمدى  قولباسشىلارىمەن  ايگىلى بولعان – عۇنداردىڭ، بەرى  كەلە  ءۇيسىن  ەلىنىڭ  تىكەلەي  مۇراگەرلەرى.

ءسويتىپ، ب.ز. 552 جىلى  ورتالىق  ازيا  اۋماعىن  مەكەندەۋشى  دۋلۋلاردىڭ  باسشىسى  اعىن  شادتىڭ  ۇلى  بۋمىن  كوكتۇرىكتەردى  باستاپ  جۋجان (اۆارلار)  قاعانى اناعۇيعا قارسى ازاتتىق  كۇرەسىن  باستايدى. ناتيجەسىندە  جۋجاندار  جەڭىلىپ، ماسقارالىققا  شىداماعان  قاعانى ءوزىن-ءوزى  ولتىرەدى. بۋمىننان  كەيىن  قارا ىسسىق، ودان  مۇقان قاعان تاققا  وتىرىسىمەن اكەسىنىڭ ءىنىسى  ىستەميدى تاق  مۇراگەرى جاريالاپ، وعان جابعۋ لاۋازىمىن بەرەدى، بۇل ۋاقىتتاردا تۇركى  پاتشالىعىنىڭ  داۋىرلەپ  گۇلدەنگەن  كەزەڭى بولاتىن. سودان، ب.ز. ءVى عاسىرىندا تاريح ساحناسىنا شىققان تۇرىك قاعاناتى – عۇنداردان  كەيىنگى  كوشپەندى  تۇركى  رۋلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ەكىنشى مەملەكەت ەدى. مىنە، ءبىزدىڭ ارعى  بابالارىمىز ەجەلگى تۇركىلەر  قۇرعان وسى ءبىر الىپ  يمپەريا  شىعىسىندا  قىتايمەن، وڭتۇستىگىندە  پارسى جەرىمەن، ال باتىسىندا ريم يمپەرياسىنىڭ  شىعىس بولىگى ۆيزانتيامەن شەكتەسىپ  جاتتى.

ب.ز. 603 جىلى  مەملەكەت ەكىگە، شىعىس جانە باتىس بولىپ  بولىنگەندە  ىستەميدىڭ  قاراماعىنداعى  باتىس  بولىگى «ون  وق  ەلى» اتالىپ، قۇرامى  بەس نۋشيبي،  بەس دۋلۋ تايپالارىنان  تۇردى. ەندى،  اتالمىش وسىناۋ ۇلى  قاعاناتتىڭ  ءبىز  ءسوز  ەتىپ  وتىرعان  ماقالامىزداعى  نەگىزگى  وزەگى، اقىنىمىز ەلىبايعا – (لي باي)  قالاي  قاتىسى بار ەكەنىنە توقتالىپ  وتەيىك، ول  بىلاي بولعان  ەدى: ەجەلگى  داۋىردەن بەرگى  شىعىستاعى  كورشىمىز  قىتايدا ءجۇرىپ «جىر پەرىشتەسى» اتالعان ەلىبايدىڭ  بەسىنشى  اتاسى  وسىناۋ تۇرىك  قاعاناتىنىڭ  قۇرامىنداعى  16 حاننىڭ  ءبىرى  بولعان ەكەن. ول ءوزى  701 جىلى  شۋ وزەنىنىڭ وڭتۇستىك  جاعاسىنداعى  سۋياب قالاسىندا ءوزى  بي، ءوزى باي  كوپەستىڭ  شاڭىراعىندا  دۇنيەگە كەلىپ، ول بەس جاسقا  تولعاندا اتا – اناسى  قىتايدىڭ  سىچۋان پروۆينتسياسىنا قونىس اۋدارعان. ال،  ونىڭ  تۋعان  ەلدى  مەكەنى  تۋرالى  «قازاقستان» ۇلتتىق  ەنتسيكلوپەدياسىندا (8 – توم، 89 بەت) سۋياب قالاسىنىڭ  ورنى  قىرعىزستاننىڭ  توقماق  قالاسىنان وڭتۇستىك – باتىسقا  قاراي  8 شاقىرىم  جەردەگى شۋ  وزەنىنىڭ  وڭتۇستىك  جاعاسىنداعى كونە  اقبەشىم قالا جۇرتى  ەكەنى  دالەلدەندى -  دەگەن، مالىمەتتەر  كەلتىرىلگەن.

ەندى  تاريحي دەرەكتەرگە  كەزەك  بەرەر  بولساق، قۇرىلعان  ساتىنەن  بەرگى  بەسىنشى  حانى  تۋن  شەگۋدىڭ  زامانىندا  وسى  مەملەكەتتىك  بىرلەستىك  اتاعى  دۇركىرەپ،  شارىقتاۋ  شەگىنە  كوتەرىلگەن  بولاتىن. بۇنى  سىرتتاي  باقىلاپ  وتىرعان كورشى  قىتايدىڭ  ساياساتكەرلەرى  وزدەرىنىڭ  ۇيرەنشىكتى  ءادىسى  «ىشتەن  ءىرىتۋ  ساياساتىن»  ىسكە  قوسادى. قاعاندى  ەرەكشە  ىقلاسپەن  ىشكە  تارتىپ، تاي – تاي جىبەك، ءتۇرلى  قىمبات  سىيلىقتار  مەن  ايەلدىككە  قىزدارىن  بەرىپ،  سەنىمىنە  كىرگەن  سوڭ،  شىعىس  تۇرىك  قاعانى  حەليگە  ايداپ  سالادى،  ول  از  دەسەڭىز جالعاسىن  تاپقان  بۇل  سۇرقيا  ساياسات  وسىنداي  ىشكى  قىرقىستىڭ  كەزەكتى  قۇربانى  اشينا  حەلۋگە تۇتقىندالۋىنا  دەيىن توقتالمادى. ناتيجەسىندە، ەندى  بوس  قالعان تاققا  تان  مەملەكەتىنە  قالتقىسىز  بەرىلگەن  اشينا  رۋىنان  شىققان  قۋىرشاق  قاعانداردى  بيلىككە  وتىرعىزۋدى  باستايدى. ولاردىڭ  ءبارى  بار  بولمىسىمەن  قىتايلانىپ  كەتكەن  اتى  تۇرىك،  زاتى  قىتايلانعان   ەكىجۇزدىلەر  ەدى. ءوستىپ،  تاريحتا  كۇڭگىرت  كەزەڭ  باستالىپ  باتىس  تۇرىك  قاعاناتى  قىتايدىڭ  تاڭ  يمپەرياسىنىڭ  ىقپالىنا  ءتۇستى. بۇل  ءۇردىس  ءبىزدىڭ  جىل  ساناۋىمىزدان  بۇرىنعى  داۋىردەن  باستالعان،  كەزىندەگى  حۋانحە  وزەنى  القابىنداعى  كوپتەگەن  رۋلاردى كۇشەيىپ  الىپ  وزىنە  باعىندىرعان  قىتايلاردىڭ اتا  ءتاسىلى  بولاتىن. ماسەلەن، سول  زامانداردا  امان  قالعانى – مونعولداردىڭ  ارعى  اتاسى  دۋن –حۋلار، تيبەتتىكتەردىڭ  ارعى  تەگى «باتىستاعى  تسياندار»  مەن  تۇركىلەردىڭ باباسى  عۇندار عانا. ال،  اتالمىش  كەزەڭدەگى -  «وڭتۇستىك  تاعىلار»  اتانعان  سىچۋاننىڭ،  يۋننان  مەن  شىعىس  قىتايدىڭ  ورمان – توعايى  مەن  تاۋلارىنداعى  ءبىرشاما  رۋلار  قۇرتىلىپ – جويىلىپ، امان  قالعاندارى  تەگىن  جوعالتىپ  قىتايلانىپ  كەتكەن – ءدى.

بىراق تۇركىلەردىڭ دەربەستىككە، ازاتتىققا  دەگەن  ۇمتىلىس  كۇرەستەرى،  كوتەرىلىستەرى  ۇزدىكسىز  بولىپ  تۇردى. سوڭعى ءبىر  بولعان  كوتەرىلىستە  ۇشلىك  كوسەم  باستاعان  تۇركەش  تايپاسى  قىتايلاردى ويسىراتا جەڭىپ، بيلىكتەن  ايىرىلعان  باتىس  تۇرىك  قاعاناتىنىڭ  جۇرتىندا،  ياعني  ب.ز. 704 جىلى تاۋەلسىز  تۇركەش  قاعاناتىن  قۇرادى. تاپ  وسى    كەزدە  تاريح  ساحناسىنا  شىققان  ۇشلىك،  حىسراۋ  ءبورى  شادتىڭ  قاراماعىندا  باعا – تارحان  قىزمەتىن اتقاراتىن. وسى مەزەت  شىعىس  تۇرىك  قاعانى  قاپاعان  توسىننان  شابۋىل  جاساپ، وعان  توتەپ  بەرە  الماعان  قىتاي  بيلىگى كەزىندە  جوعارى  لاۋازىم  يەسى  بولعان  حىسراۋ ءبورى  شاد  پەن  سول  سەكىلدى ءبىرشاما اكىمدەر  وزدەرىمەن  بىرگە  بيلىگىندەگى 60 – 70 مىڭ  اداممەن  شىعىسقا  ۇدەرە  كوشىپ  قونىس  اۋدارىپ  باس  ساۋعالايدى. وسى  ءساتتى  شەبەر  پايدالانعان  ۇشلىك  مەملەكەت ورتالىعى  سۋيابتى، باسىپ  الىپ،  ودان  ءارى  شاش،  تۋرفان  مەن  بەسبالىقتى دەيىنگى  بۇرىنعى  باتىس  تۇرىك  قاعاناتىنىڭ  بارلىق  جەرەلەرىن  ءوز  بيلىگىنە  قاراتادى.  بۇنداعى  ءبىزدىڭ  ايتپاعىمىز ەلىبايدىڭ  اكەسى  القا  ءبيدىڭ  وتباسىمەن  بىرگە  ءVىىى عاسىردىڭ  باسىندا شەكارا اسىپ سىچۋان  پروۆينتسياسىنا  كەلىپ  ورنالاسۋى  وسىناۋ ءبىر دۇربەلەڭ كەزەڭدەگى تاريحي  وقيعامەن  بايلانىستى  بولار  دەپ شامالايمىز،  وعان  دالەل  لي  بونىڭ  701 جىلى  دۇنيەگە  كەلىپ، بەس  جاسىندا  شەكارا  اسۋى. وسى  ارادا اتالمىش لي بو (ەلىباي) تۋرالى  زەرتتەۋىمىزگە، ورىس  تىلىندە  جارىق  كورگەن  كەيىنگى كىتاپتاردان  ءۇزىندى  كەلتىرە  كەتۋدى  دە  ءجون  كورىپ  وتىرمىن: «... ۆ  پياتيلەتنەم  ۆوزراستە  ون  پريەحال  تۋدا  س  روديتەليامي  يز  گورودا  سۋياب  ۆ  تيۋركسكوم  كاگاناتە نا  يۋگو – زاپادنوي  گرانيتسە  كيتايا، گدە  سەگودنيا  لەجيت  كيرگيزسكي گ. توكماك  نا  بەرەگاح  رەكي چۋ»  (لي  بو.  پەيزاج  دۋشي. سپب. 2005, 9 - بەت).  ەگەردە  قىرعىزستاننىڭ  توقماق  قالاسىندا  تۋىلسا، ءبىزدىڭ  وي – سانامىزدا   «وندا ول قىرعىز  بولۋى  مۇمكىن – اۋ؟» دەگەن  سۇراقتىڭ  كولدەنەڭدەپ  شىعا  كەلۋى  زاڭدى  قۇبىلىس. بىراق  وعان  ايتار  جاۋابىمىز:  «سۋياب – قازاقستان  جەرىندەگى ىرگەسى  V – ءVى عاسىرلاردا  قالانعان  كونە قالا. قالا  ءتورت  عاسىر  بويى  ەرتە  ورتا  عاسىرداعى  ءۇش  مەملەكەتتىڭ: باتىس  تۇرىك،  تۇرگەش، قارلۇق  قاعاندىعىنىڭ  استاناسى  بولدى» دەگەن  مالىمەت «ەجەلگى قازاقستان» (ارۋنا، 2004) ەنتسيكلوپەدياسىندا  ناقتى  بەرىلگەن. وعان قوسا  ايتارىمىز بۇل  ءوڭىردىڭ باتىس  تۇرىك  قاعاناتى  كەزىندەگى  ەتنيكالىق  قۇرامىندا  دا  «قىرعىز» اتاۋى  كەزدەسپەيدى. وعان  تاريحشى  ز. قيناياتۇلىنىڭ  «قىرعىزدار  ءحىV عاسىردىڭ  اياعىنا  دەيىن  اباكان،  باتىس  مونعوليادان  بەرى  اسپاعان» دەگەن، زەرتتەۋ  پىكىرىن قوسىمشا  كەلتىرەر  بولساق   «قىرعىز»  اتاۋى  جايلى  سۇراعىڭىز  بۇل  ارادا  وزدىگىنەن – اق  اينالىمنان  ءتۇسىپ  قالادى.

ءسويتىپ،  تاعدىردىڭ  تالەيىمەن  بەس  جاسىندا  اتاجۇرتتان  قونىس  اۋدارعان  لي  بو (ەلىباي)  زەرەكتىگى  مەن  دارىندىلىعىنىڭ  ارقاسىندا  بوتەن  ەلدىڭ  ءتىلىن  تەز  جانە جاتىق  مەڭگەرۋمەن  بىرگە، جازۋ – سىزۋدى  دا  ءوز  بەتىنشە  ۇيىندە  ۇيرەنىپ، ون  جاسىنان  باستاپ – اق  ەستىگەندى  ەلەڭ  ەتكىزەتىن،  اسەرلى  دە  ورنەكتى  ولەڭدەر  جازعان. اينالاسىنداعىلاردى  تاڭداي  قاقتىرۋمەن  قاتار  ەسىمى  كوپكە  ءماشھۇر  بولا  باستاعان  تالانتتى  جاس وزىمەن  بىرگە  ولەڭ  جازۋدىڭ  وزگەشە ءبىر  ورنەگىن ء(ستيلىن) دە الا  كەلدى. اقىننىڭ  قىتاي جۇرتىنىڭ ولەڭ  جانرىنا  ەنگىزگەن  جاڭالىعى  جايىندا زەرتتەۋشى ن.ت. فەدورەنكونىڭ «كيتايسكايا كلاسسيچەسكايا پوەزيا. ەپوحا  تان» (م.، 1956) كىتابىنىڭ  13 – بەتىندە «وزىنە دەيىنگى  كەڭ  تاراعان  قاتارلاس  سوزدەردى  قايتالاۋ  ادىسىنەن  باس  تارتىپ،  لي  بو (ەلىباي)  ءتورت  جولدىق  جانە  جەتى  بۋىندىق  ولەڭ  جازۋ ورنەگىندە  بولەكشە  شەبەرلىككە  قول  جەتكىزدى»  دەپ  اتاپ  كورسەتىلگەن.

«جىر  پەرىشتەسىنىڭ» قىتاي  جۇرتىن  تاڭ  قالدىرعان  تاعى  ءبىر  اتاپ  وتەرلىك  ەرەشەلىگى – ونىڭ  سۋىرىپ  سالما  اقىندىعى  مەن داستانداردى  جاتقا  ايتا ءبىلۋى. ال،  ولەڭدى  سۋىرىپ  سالىپ  شىعارۋ، حيسسا داستانداردى  تاڭنان تاڭعا  ايتۋ ءۇردىسى،  تەك  قازاق  اقىندارىنا   عانا  ءتان  قاسيەت  ەكەندىگى جانە  دە  ەجەلدەن  كەلە  جاتقان  دالالىق جىر  ونەرىنىڭ  ءداستۇرلى  جالعاسىنىڭ  ايشىقتى  بەلگىسى بولىپ  تابىلاتىنى  بارشامىزعا  ايان.  اقىننىڭ  ولەڭدەرى  ويىنىڭ  ۇشقىرلىعىمەن،  سەزىمىنىڭ  تۇنىقتىعىمەن، ءسوز  تىركەستەرىنىڭ  ۇيلەسىمدىلىگىمەن  جانە  بەينەلىك  دالدىگىمەن  وقىعان  ادامدى بىردەن  ەلىتىپ  ءتاتتى  قيال  مەن   ەرەكشە  اسەرگە  بولەيدى. بويى  بيىك  الىپ  تۇلعالى  ەلىباي  اقىندىق  قاسيەتىمەن  قوسا  ءوز  زامانىنداعى  قىلىشتاسۋ  ونەرىنىڭ  اسقان  شەبەرى  بولعان. سودان  بولار  جاۋىنگەر  تۇركىنىڭ  ۇرپاعى  تەگىنە  تارتىپ  قىنىنداعى  سەمسەرىن  ەشقاشان  بەلىنەن  تاستاماعان  ەكەن.

سونداي-اق،  ونىڭ  بويىنداعى  بيلىككە مويىنسىنباۋشىلىق، سالدىق،  سەرىلىك  پەن  ەركىندىك  سۇيگىشتىك، جاۋىنگەرلىك  مىنەزدەردىڭ  اركەز  بايقالىپ  تۇراتىندىعى،  ونىڭ  كوزقاراسىنىڭ  كوشپەندىلەر  دۇنيەتانىمىمەن  سايكەس  كەلەتىندىگى،  تەگىنىڭ  تۇركى، ونىڭ  ىشىندە  قازاق ەكەندىگىنىڭ  بىردەن – ءبىر  دالەلى  دەپ  ايتۋىمىزعا  تولىق  نەگىز  بار. تاعى ءبىر ەرەكشە  توقتالا  كەتەتىن  جاعداي: «ەلىباي (لي بو) اقىندى  ەش  جەردە  دە، ەش  ۋاقىتتا  دا قىتايدىڭ  ءوز  حالقىنىڭ  ۇرپاعى  دەپ  ايتپاعان  جانە  ايتپايدى  دا  ەكەن» ەلىباي  كىتابى، الماتى «قازاقپارات» 2009.  5 – بەت. جانە  دە «پەرىشتە  اقىننىڭ» يمپەراتور  سارايىندا  بولعاندا  شىعارعان  ولەڭىنە  كوڭىل اۋدارساڭىز:

شىن نيەتپەن  ادال  بولام  پاتشاعا، بار  قيىندىق  جولدا  ءۇيىلىپ  جاتسا دا.

سىڭبە دەمەي،  ماعان  سەنىم  ارتتى  ول، بولسام – داعى  ارام  شوپتەي  باقشادا.

اۋدارعان:  اسقانباي  ەرعوجا

مىنەكەي، اقىن ءوز  ولەڭى  ارقىلى  سول  قوعامداعى  جەكە  ءومىرىنىڭ  بەينەسىن  ءتورت  جول  ولەڭمەن  جەتەسىنە  جەتكىزە  سيپاتتاپ  ايتىپ  تۇر. اششى  شىندىقتى  ءبىزدىڭ  دە،  باسقالاردىڭ  دا مويىنداماسقا  شارامىز  جوق. ەلىبايدىڭ (لي  بو) تاعى  ءبىر  باسقالاردان  ءبولىپ  تۇراتىن  وزگەشە  قىرى – ونىڭ  جيھانكەزدىگى، سەبەبى،  سىچۋاننان  25 جاسىندا  ساپارعا  شىققان  ول، 725 -742 جىلدارى  ارالىعىندا – قازىرگى  حۋبەي، تسزيانسۋ، شانسي،  شاندۋن،  انحۋەي، چجزتسزيان پروۆينتسيالارى  ايماعىن  تۇگەلدەي  ارالاپ  شىققان.  ەل ارالاۋ  كەزىندە  ءوزى  شەبەر  مۋزىكانت، شەشەندىگىمەن  قوسا، جاقسى  كالليگراف، تاماشا  قىلىشكەر  بولا بىلگەن  دارىندى  «جىر  پەرىشتەسى» حالىق  اراسىندا  ءسوز  زەرەگەرى  بولا  بىلگەن  اقىندىق قاسيەتتىڭ دارالىق  بەينەسى  جايلى  جاڭا  كوزقاراس  پەن  بۇرىنعىدان  وزگەشە  تانىم  تۇسىنىكتى  دە  قالىپتاستىرا  ءبىلدى.

ادام  جانىنىڭ  كوڭىل – كۇيىن، جۇرەكتىڭ  قىل  سەزىمىن  ءدوپ  باسىپ  تاني بىلەتىن  تالانتتى  اقىن – عالىمدار  مەن  اقىنداردىڭ، موناحتار  مەن  شارۋالاردىڭ  ت. ب. بۇقارانىڭ  سۇيىكتى  دە  قۇرمەتتى  ادامىنا  اينالدى.ونىڭ  شىعارماشىلىق  ەڭبەكتەرىنىڭ  نەگىزگى  ءتىنى – جاھانداعى  سۇلۋلىق  پەن  نازىكتىك  اتاۋلىنى  جاندۇنيەڭمەن  سەزىنە  بىلۋگە،  ومىرگە  دەگەن  ەرەكشە قۇلشىنىستى  جانە  ماحابباتتىڭ  بال  شىرىن  ءلاززاتىنان  تويات  تابۋمەن  قاتار،  تابيعاتپەن  ەتەنە  استاسىپ  عۇمىر  كەشۋگە  مەڭزەيدى. وعان  مىسال  مىنا  ولەڭى:

توسەگىمنىڭ  باسىنا  اي  ساۋلەسى  ءتۇستى  دە،

مارجان شاشىپ  جىبەردى  بۇكىل  جەردىڭ  ۇستىنە.

قاراپ  ەدىم، جانىمدى مۇڭعا  ورادى  نۇرى  ايدىڭ،

بابا  مەكەن،  تۋعان  جەر ەسكە  ءتۇسىپ،  مۇڭايدىم.

«...نۇرعا  بولەگەن  اي  ساۋلەسى،  بۇكىل  جەر  ۇستىندە  شاشىلعان  مارجاندار، تۇلا  بويىن  كەرنەگەن  تۋعان ەلگە،  جەرىنە  دەگەن  ساعىنىشى  مەن  ادەمى  مۇڭ!» اقىن  قۇدىرەتى  عاجايىپ سۋرەتتى  كوز  الدىڭىزعا  ەلەستەتەدى  ەمەس  پە!؟..  ەندى مىنا  ءبىر  ولەڭگە  زەر  سالىپ،  وقىپ  كورىڭىز:

كۇي  شالقىپ  سالقىن  سايادا، توستاقتا  اراق  شۇپىلدەپ.

پاۋ، شىركىن،  اسپان – ايادا، سوعادى  جۇرەك  لۇپىلدەپ.

عۇن  قىزى  قانداي ادەمى،  كۇلكىسى – كوكتەم  سامالى.

ەرنى  بال، پەيىش،  ال  دەمى، تاۋسىلدى  جىگىت امالى.

ءتاتتى  ۇيىپ، قارىڭ  تالادى، بارلىعىن  ەسكە  سالادى.

ءيا،  بۇندا  دا  «ادەمى  اۋەن،  جابىرقاۋلى  جانعا  شىراي  بەرەر  بال  شاراپ، ايداي  ارۋ  عۇن  قىزى ت.ب.»  تابيعاتپەن  استاسقان  تىلسىم  نازىكتىك  كۇش  پەن  ىشكى  جاندۇنيەڭدە  ەلەس  بەرىپ  ءتاتتى  سەزىمگە  بولەيتىن  كوز  سۇرىنەر  سۇلۋلىق....

مىنە،  وسىندايلىق  تۋما  تالانتى  ءۇشىن  كورشى  شىعىس  ەلىنىڭ  اقىندارىنىڭ  ولەڭدەرى  ىشىندە  ەڭ  ءجيى  ايتىلاتىنى، ءتىپتى  كورەيا  مەن  جاپونيادا  دا  كوپتەگەن  رەت  قايتا  - قايتا باسىلىپ  ەل  اۋزىنان  تۇسپەيتىنى  وسى  لي باي اقىننىڭ  جىرلارى  دەسەدى. قىتاي  جۇرتى  لي  بونى (ەلىبايدى)  كۇشتى  ءور  رۋحى  مەن  شەبەر  سۋرەتكەرلىگى، جالىن  اتقان  جاستىق  جىرلارى  جانە وي  كوكجيەگىنىڭ  شەكسىزدىگى مەن  ەركىندىككە،  وتانعا  دەگەن  سۇيىسپەنشىلىگى  ءۇشىن اۋليەدەي  قاستەرلەپ،  قۇرمەتتەيدى ەكەن. ءيا،  اسقاق  رۋحتى، ۇشقىر  قيالدى، شاراپ  پەن  ولەڭدى  وتتى  جانىنا  ارقاۋ  ەتكەن،  تاڭ  داۋىرىندە  عۇمىر  كەشىپ  ومىرگە  ولەردەي  عاشىق  بولعان  ايبوز  اقىنىنىڭ  اسەم  دە  سىرشىل  ولەڭدەرىن  بۇگىنگى  قىتاي  حالقى  جان - تانىمەن  ءسۇيىپ، اسىلداي  ارداقتايدى. ەندى وسىنداي  ءورشىل  رۋحتى  اقىننىڭ  «قازاق  ۇلتىنا  قالاي  جاقىندىعى  بار  ەكەن؟» دەگەن  سۇراققا  جاۋاپ  ىزدەپ  كورەلىك. ءبىزدىڭ  باعىمىزعا  وراي   ەلىباي (لي  باي)  اقىن  دۇنيەدەن  قايتقاندا ونىڭ  شاكىرتتەرى  ابىز  جىرشىنىڭ  رۋ – تايپاسىن،  ارعى  اتا – بابالارىنىڭ  شەجىرەسىن   رەت – رەتىمەن  جۇيەلەپ  جازىپ  كەتكەن. ال،  شەجىرە  تارقاتۋ  تەك  ءبىزدىڭ  قازاق  ۇلتىنا  عانا  ءتان  جاعدايات ەكەنىن ءبارىمىز  دە  جاتقا  بىلەمىز.

ونداي  بولسا  اڭگىمەنىڭ  باسىن  «پەرىشتە  اقىننىڭ» ءوز  سوزىنە  جۇگىنۋدەن  باستالىق. ول  ءوزىن «مەن  دۋلات  بابانىڭ  توعىزىنشى  ۇرپاعىمىن»  دەپ،  ءوز  اۋزىمەن  ايتىپ  كەتكەندىگىن  وقىپ  بىلدىك. ەندى  بۇعان: «ءوزى  701 جىلى  تۋسا،  دۋلات  بابانىڭ  توعىزىنشى  ۇرپاعى  بولسا، عىلىمي  ەسەپپەن  ءار  ۇرپاققا  25 جىلدان  بەرسەك،  ءسويتىپ  701 جىلدان  225 جىلدى  شەگەرىپ  تاستاساق،  دۋلات  بابانىڭ  ءومىر  سۇرگەن  جىلدارى  476 جىلدارعا  كەلەدى. بۇل  كىسى  بايدىبەك  بابانىڭ  نەمەرەسى  بولعاندىقتان،  بايدىبەك  بابانىڭ  ءومىر  سۇرگەن  ۋاقىتى  ءتورتىنشى  عاسىردىڭ  اياعى،  نە  بەسىنشى  عاسىردىڭ  باسى بولىپ  تابىلادى» (ەلىباي  كىتابى، الماتى،  قازاقپارات، 2009,  9 - بەت) دەگەن،  دەرەكتى  قوسىڭىز. بايدىبەكتىڭ  اكەسى  قاراشا  بي،  باباسى  ءۇيسىن.

ەندى  اسقار  سەلەۋباەۆ  اعامىزدىڭ  «بايدىبەك  بي» كىتابىنداعى «...قاراشا بي  بۇكىل  ءۇيسىن  ەلىن بيلەگەن  ءىرى  تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولعان. (131 - بەت),  «...مايقى  بي  جاساپ كەتكەن  ەلدىڭ  بيلىك  جۇيەسىن  زەرتتەۋ، ونى  جەتىلدىرىپ  جۇزەگە  اسىرۋ  جولىندا  دا  بابىرالى  باباسىنىڭ  جولىن  ۇستاندى. بايدىبەك  بي بۇكىل  ءۇيسىندى  بيلەگەن  بي  بولعاندىقتان  دا  ۇرپاعىن  تاربيەلەپ  وسىرۋگە،  ەل  باسقارۋ  ىستەرىنە  جاستاي  ارالاستىرىپ  باۋلۋعا  اسا  ءمان بەردى». (132 – بەت) الماتى، «ونون»باسپاسى، 2017ج. – دەگەن  دەرەكتەرى،  ەلىباي  اقىنعا ايلانىستى  مالىمەتتەرىمىزدى  تولىقتىرىپ، شىرايىن  كەلتىرىپ تۇر. نازار اۋدارارلىق نارسە – بايدىبەك  بابانىڭ  ءۇيسىن  زامانىندا  ءومىر  سۇرگەندىگى.

مىنە،  شەجىرەنى  قۋالاي  وتىرىپ  ب.ز.ب. ءىىى – ب.ز. V عاسىرىندا  ءومىر  سۇرگەن  ءۇيسىن  مەملەكەتىنىڭ  تاريحىنان  بىراق  شىقتىق. تاماشا  جاڭالىق  جانە  دە  ەجەلدەن  بەرى ەل  اۋزىندا  ايتىلىپ بۇگىنگە  جەتكەن، كۇندەلىكتى  ومىردە  ءجيى قولدانىلاتىن  «ۇلى  ءجۇز  ءۇيسىن» ءسوز  تىركەسىن  قوسساق، قازاق  «جۇزدەرىنىڭ» (ۇلى،  ورتا،  كىشى  ءجۇز)  شىعۋ  تاريحىنىڭ  تامىرى  تىم  تەرەڭنەن  باستاۋ  الاتىنىن  بىردەن  بايقايمىز. دەمەك، ساقتار زامانىندا دا  جۇزگە  ءبولىنۋ  بولعان دەپ، جورامالداۋىمىزعا ابدەن  بولادى... بۇل  دەگەنىڭىز، زەرتتەۋشى  -  ن.ا. اريستوۆ  «جۇزدەرگە  بىرىگۋ  جوڭعار  شاپقىنشىلىعى  كەزىندە  شىققان»، ۆ.ۆ.بارتولد  پەن  م.پ.ۆياتكين «...ءحVى عاسىردىڭ  سوڭىندا  قالىپتاستى»، س. امانجولوۆ «قازاق  ەلى، جەرى  ءۇش  جۇزگە مونعولدارعا  دەيىنگى  كەزەڭدە – ح – ءحىى عاسىرلاردا  ءبولىندى»  دەگەن  ت.ب. عالىمداردىڭ  جورامال  پىكىرلەرىن  قايتا  ءبىر  قاراپ  شىعۋعا  جەتەلەيدى – اۋ  ويلاردى  تۋىنداتادى...

تاعى ءبىر ەرەكشە  ءمان بەرەرلىك  جاعداي  بايدىبەك  باباعا  قاتىستى  اڭىز – اڭگىمەلەردىڭ  كەيىنگى عاسىرلاردا  كوپتەگەن  وزگەرىستەرگە  ۇشىراعانىن  بىردەن  بايقايمىز،  مىسالعا، جاڭاعى  اسقار  اعامىزدىڭ  كىتابىندا  بايدىبەك  بابانىڭ  تۋعان  جىلىنا قاتىستى  ءبىراز  سايكەسسىزدىكتەر  ورىن  الادى، ماسەلەن: «...بابىرالى  بالاسى  قاراشا  584 جىلى  تۋعانىن، ونىڭ  بالاسى  بايدىبەك  609 جىلى  تۋعانى  تۋرالى  قازىبەك  بەكتىڭ  ايتىپ  كەتكەن  ناقتى  دەرەكتەرى  باسقا  دا  تاريحي  وقيعالارمەن  دە  سايكەس  كەلىپ  وتىرادى». – دەگەن  مالىمەتتەرىنە  توقتالار  بولساق:

1. بۇل  كەزەڭ  تاريحتا  تۇرىك  قاعاناتى ءداۋىرى، ياعني  «ءۇيسىن»  اتاۋى  قولدانىستان شىعىپ قالعان  كەز.

2. «تۇرىك  قاعاناتى» اتاۋىنىڭ (552 ج. باستاپ) مىقتاپ  ورنىققان  كەزى.

اۋەلى  دەسەڭىز،  581 جىلى  باستالعان  ءوزارا  قىرقىس  پەن    تاققا  تالاستىڭ  دەندەگەن  الاساپىران زامانى  ەدى. اقىر  سوڭىندا  بۇل ارەكەت  603  جىلى  تۇرىك  قاعاناتىنىڭ – باتىس  جانە  شىعىس  بولىپ  ەكىگە  بولىنۋىمەن  تىندى.  ال،  609 جىلى  بۇرىنعى  «ءۇيسىن ەلى»،  باتىس  تۇرىك   قاعاناتى  اتالىپ،  «ون  وق  ەلى» -  بولعان  كەزەڭ.  بايدىبەك  بابامىزدىڭ  «ون  وق  ەلىنى  ءبيى  بولدى»  نەمەسە  ودان  بەرگى  تۇرگەش،  قارلۇق،  قاراحان،  وعىز،  قىپشاق  ت.ب.  داۋىرلەرىندەگى  شەجىرەلەردە  ەل  باسقارعان  دەگەن  تاريحي مالىمەتتەردى مۇلدەم  كەزدەستىرگەن  ەمەسپىن. ونىڭ  بالاسى -  تىلەۋبەردى (جارىقشاق) ودان  دۋلات  ءVىىى عاسىردا  تۋىلسا،  اراعا  ءبىرشاما  جىلدار  قاجەت،  سوندا  البان،  سۋان،  دۋلاتتاردىڭ  رۋ، تايپا، ەل  بولىپ  قالىپتاسۋى  تاريحى   ح  عاسىرلاردان  باستالا  ما ..؟!  سوندا  ۇيسىندەردىڭ، بەرگى ون وق ەلىنىڭ  قۇرامىندا  بولعان بەس  ارىس ەل  دۋلاتتاردىڭ ت.ب. تاريحىن  قايدا  جاسىرىپ  قويامىز..؟!  سول  ءۇشىن  دە  ءسوزىمىزدى  قورىتا  كەلە  بايدىبەك  بابانىڭ «ەلىباي.  لي باي. لي بو» كىتابىنداعى (قازاقپارات، الماتى، 2009) كىتابىنداعى  وسى  ءبىر  تاريحي  مالىمەت  بويىنشا     ب.ز. ءىV نەمەسە  V عاسىرىنىڭ  باسىندا  ءومىر  سۇرگەندىگى  جايلى  مالىمەتتەردىڭ  سايكەس  كەلۋى   كوڭىلگە  قوناتىن  سياقتى، ارينە  بۇل  ءىس  وسىمەن  ءتامام  دەگەن  ءسوز  ەمەس، ءالى  دە  زەرتتەي  ءتۇسۋدى  قاجەت ەتەتىن  دۇنيە  ەكەندىگى  داۋسىز. جانە دە  «ءامىر  تەمىردىڭ  زامانداسى  بولعان» دەگەن  اڭگىمەلەردىڭ  دە  شىندىقتان  الشاق  جاتقاندىعىن  بايقايمىز، سەبەبى، ول  كىسى  ءىV –عاسىرلاردا  عۇمىر  كەشسە،   يسلام  ءدىنى   ب.ز.ءVىى عاسىرىندا  اراب تۇبەگىندە  پايدا  بولدى  ەمەس  پە؟...  ت. س. س. ۋاقىت  سايكەسسىزدىگىن  ءوزىڭىز  دە  بايقاپ  وتىرعان  بولارسىز...؟ سونداي – اق، بايدىبەك  بابا  ەسىمىنىڭ  «ءۇيسىن»،  «ۇلى  ءجۇز» ءسوز  تىركەستەرىمەن  قابىسىپ  بىرگە  ايتىلۋى  كوز  ۇشىندا  كورىنەگەن  شىڭ باسىنداعى  شىنار  اعاشتى  ەلەستەتسە،  مىڭ  قۇبىلعان   وي – ساناڭدا «اڭىز  ءتۇبى – اقيقات!»  ءسوزىن  ەرىكسىز ەسكە  تۇسىرەدى.

سونىمەن، بۇل  اڭگىمەمىزدى  ۋاقىتشا  تەجەي  تۇرىپ، نەگىزگى  تاقىرىبىمىز  ەلىباي (لي بو) اقىننىڭ «جىر  پەرىشتەسى» دەگەن  عاجايىپ  ەسىمگە  قالاي  يە  بولعاندىعىنا  توقتالايىق. بىردە  ول  ءوزىنىڭ  «شۋعا بارار جول  ۇزاق» اتتى  ولەڭىن،  جاسى  دا  ۇلكەن  ونەردەگى  اعاسى  حە  چجيچجانعا  ناقىشىنا  كەلتىرە  زور شابىتپەن وقىپ بەرەدى. بار ىنتاسىمەن تىڭداپ بولعان حە:

– «عاجاپ! تەگى مەنىڭ جاس  اقىلمان ءىنىم كۇناسى  كوپ  جەرگە جىبەرىلگەن  اجالسىز  اۋليە  شىعار؟  ءجاي  ادام  مىناداي  ولەڭ  جازا  المايدى.  مۇمكىن  ءسىز  مىنا  الەمگە  تايبو (شولپان) جۇلدىزىنان  كەلگەن  بولارسىز؟» دەپ  ءوزىنىڭ  تاڭدانىسىن جاسىرا الماي.

– «ءسىز  ءبارىن  بىلەسىز،  باۋىرىم  حە، – دەپ  ءسال  جىميىپ  كۇلگەن  لي بو. –   مەن  بۇرىن  جۇلدىز  بولعانمىن، مەنى  ياشما  يمپەراتورى  مىنا  شاڭ – توزاڭدى  دۇنيەگە  لاقتىرىپ  جىبەردى عوي» دەگەن  ەكەن.

وسى  وقيعادان  كەيىن – اق،   لي  بونى  زامانداستارى  حالىق  اراسىنا  «جىر  پەرىشتەسى»  اتاندىرىپ  جىبەرەدى. كوپ  ۇزاماي  بۇكىل  ايماققا  ەلىبايدىڭ  اناسىنا،  اقىن  ومىرگە  كەلەردەن  بۇرىن  تايبو  جۇلدىزى  ايان  بەرگەن  ەكەن  دەگەن  اڭىز  دا  جەل  ۇرلەگەن  جالىنداي  تەز  تارالىپ  كەتكەن  ەكەن. جانە  دە  لي بايدىڭ  قارىنداسى  تولعاناي   دا   دارىندى  اقىن،  اسقان  ءبيشى  بولىپتى. اقىنعا،  اكەسى  القا  باتىرعا  جانە  قارىنداسى  تولعانايعا  ارنالعان  مۇسىندەر  مەن  كەسەنەسى  قارىنداسىنىڭ  اتىمەن  اتالاتىن  چيڭ – ليان  اۋىلىندا ورنالاسقان.  تەك  بۇل  جەردە  عانا  ەمەس، سولتۇستىكتەگى  تاي باي اۋىلىندا، سىچۋانداعى  «ەلىباي  مەكەنى» ت.ب. اقىننىڭ  ءجۇرىپ  وتكەن  جەرلەرىنىڭ  كوپشىلىگىندە ەسكەرتكىشتەرى،  مۇراجايى،  ءمارمار  تاستارعا  جازىلعان  ولەڭدەرى، اقىن  تۋرالى ۇلى  تۇلعالار  مەن  مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ  جازعان  قولتاڭبالارى  وتە  ىجداحاتتىلىقپەن،   ەرەكشە  قۇرمەتپەن  ساقتالىنعان.

ءيا،  قۇرمەتتى  اعايىن،  ۋاقىت  بەزبەنىنە  سالساق  شامامەن  1300 جىل  بۇرىن  ءبىزدىڭ  قاسيەتتى  شۋ  وڭىرىندە  دۇنيە  ەسىگىن  اشقان،  تەگى  تۇركى، قازاقتىڭ  ۇلى  جۇزىنە جاتاتىن  دۋلات  رۋىنىڭ  ۇرپاعى،  ءدام – تۇزى  جات جەردەن  بۇيىرعان،  قىتاي  ەلىنىڭ  ەڭ  ۇلى  ليريك  اقىنى، پوەزياسىنىڭ ماقتانىشى  بولعان،  جىرلارى  الەم  ادەبيەتىنىڭ  جاۋھارىنا  اينالعان،  الەمدىك  ارەناداعى  ادەبيەتتىڭ  جارىق  جۇلدىزى  اتانعان - ەلىباي – لي باي - لي بونىڭ ءومىر تاريحى مەن  شىعارماشىلىعى  تۋرالى  قىسقاشا  ماقالامىز  ازىرگە  وسىمەن  ءتامام. تەگىندە «جاقسىنىڭ  اتى  ولمەيدى،  عالىمنىڭ  حاتى  ولمەيدى»  دەگەن دانا حالقىمىزدىڭ عيبراتتى ناقىل ءسوزى وسىنداي ادامزات  دانىشپاندارىنا  ارنالسا  كەرەك....

قالي يبرايىمجانوۆ  

قازاقستان  جۋرناليستەر  وداعىنىڭ  مۇشەسى

Abai.kz