ادامزات قاۋىمى ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقاننان بەرi كوكتەن تۇسكەن ءتورت كiتاپتان بولەك، جان سۇلۋلىعىن ساقتاپ قالۋ، جەتiلدiرۋ جولىنداعى iزدەنستەر كوركەم شىعارمانىڭ ايشىقتى تiلiمەن نەمەسە مۋزىكانىڭ نازiك نوتالارىمەن اماناتتالدى. قاراپ وتىرساق، سول ۇلى مۇرات جولىنداعى تالپىنىستار بۇگىنگى كۇنى ساياز تارتقان سەكiلدi. بۇل اقىرزامان بەلگiلەرiنەن ءتان اداسۋدان قازاق حالقى دا ونشا الىس ەمەس. اڭگiمەنi وسى تاقىرىپقا بۇردىق....

ومار جالەلۇلى، ءدىنتانۋشى:

- جالپى ەستەتيكا - ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن سۇلۋلىق تۋرالى ءىلىم. بىزدە كوبىنەسە ەستەتيكا تۋرالى ءسوز بولسا، ونى بوس اۋرەشىلىك، اۋەيىلىك دەپ قارايتىن ادامدار دا كەزدەسەدى. نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى يوسيف برودسكيدىڭ شۆەد اكادەمياسىندا سويلەگەن سوزىندە: «ەستەتيكالىق سەزىم، ەستەتيكالىق تانىم - ادامنىڭ ەتيكالىق ياعني ادامگەرشىلىك تانىمىنىڭ الدىندا جۇرەدى. مىسالى، ومىرگە كەلگەن جاس ءسابي ءبىر ادامعا قۇشاق جازا ۇمتىلىپ، ءبىر ادامنان زەرەزەپ بولىپ قاشادى. نەگىزى ەكەۋىندە تانىماسا دا، ەستەتيكالىق تۇيسىكپەن ادامنىڭ جاقسى نە، جامان ەكەنىن ايىرا بىلەدى. سوندىقتان ادامنىڭ بۇكىل ادامگەرشىلىگى، كىسىلىگى - ەستەتيكالىق سەزىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى» دەپ پىكىر ايتادى. وسى پىكىردى قازاق مادەنيەتىمەن سالىستىرساق، ابايعا جۇگىنەمىز. قازاقتا ولەڭ دەگەن ءسوز بار. ولەڭ - ءارى ءان، ءارى ءسوز بولىپ سانالادى قازاق ءۇشىن. ەندەشە ءان مەن ءسوزدىڭ ادامنىڭ ەستەتيكالىق سەزىمىن قالىپتاستىراتىنى داۋسىز ماسەلە. ابايدىڭ:

تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،

ادامزات قاۋىمى ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقاننان بەرi كوكتەن تۇسكەن ءتورت كiتاپتان بولەك، جان سۇلۋلىعىن ساقتاپ قالۋ، جەتiلدiرۋ جولىنداعى iزدەنستەر كوركەم شىعارمانىڭ ايشىقتى تiلiمەن نەمەسە مۋزىكانىڭ نازiك نوتالارىمەن اماناتتالدى. قاراپ وتىرساق، سول ۇلى مۇرات جولىنداعى تالپىنىستار بۇگىنگى كۇنى ساياز تارتقان سەكiلدi. بۇل اقىرزامان بەلگiلەرiنەن ءتان اداسۋدان قازاق حالقى دا ونشا الىس ەمەس. اڭگiمەنi وسى تاقىرىپقا بۇردىق....

ومار جالەلۇلى، ءدىنتانۋشى:

- جالپى ەستەتيكا - ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن سۇلۋلىق تۋرالى ءىلىم. بىزدە كوبىنەسە ەستەتيكا تۋرالى ءسوز بولسا، ونى بوس اۋرەشىلىك، اۋەيىلىك دەپ قارايتىن ادامدار دا كەزدەسەدى. نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى يوسيف برودسكيدىڭ شۆەد اكادەمياسىندا سويلەگەن سوزىندە: «ەستەتيكالىق سەزىم، ەستەتيكالىق تانىم - ادامنىڭ ەتيكالىق ياعني ادامگەرشىلىك تانىمىنىڭ الدىندا جۇرەدى. مىسالى، ومىرگە كەلگەن جاس ءسابي ءبىر ادامعا قۇشاق جازا ۇمتىلىپ، ءبىر ادامنان زەرەزەپ بولىپ قاشادى. نەگىزى ەكەۋىندە تانىماسا دا، ەستەتيكالىق تۇيسىكپەن ادامنىڭ جاقسى نە، جامان ەكەنىن ايىرا بىلەدى. سوندىقتان ادامنىڭ بۇكىل ادامگەرشىلىگى، كىسىلىگى - ەستەتيكالىق سەزىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى» دەپ پىكىر ايتادى. وسى پىكىردى قازاق مادەنيەتىمەن سالىستىرساق، ابايعا جۇگىنەمىز. قازاقتا ولەڭ دەگەن ءسوز بار. ولەڭ - ءارى ءان، ءارى ءسوز بولىپ سانالادى قازاق ءۇشىن. ەندەشە ءان مەن ءسوزدىڭ ادامنىڭ ەستەتيكالىق سەزىمىن قالىپتاستىراتىنى داۋسىز ماسەلە. ابايدىڭ:

تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،

ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ.

ومىردەگى قىزىعىڭ ءبارى ولەڭمەن،

ويلانساڭشى بوس قاقپاي ەلەڭ-سەلەڭ،- دەيتىنى ادامنىڭ وسى دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ، تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى ءومىرى - ءومىر. ءومىر بولعاندا قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتەتىن جاي ءومىر ەمەس، ءومىردىڭ قىزىعى - ءبارى ولەڭمەن بولادى دەگەندى مەڭزەيدى. ياعني، ادامشا ءومىر ءسۇرۋ ەستەتيكالىق سەزىمگە بايلانىستى دەپ وتىر حاكىم.

قازىر قازاقتىڭ ەستەتيكالىق تانىمى سىنعان، مەرتىككەن سىڭايلى.ۇلتتىق ەستەتيكانىڭ ىرگەتاسى دەپ جىراۋلار پوەزياسىن الايىقشى، اقتامبەردى ايتادى:

ارۋدان اسقان جار بار ما،

جىلقىدان اسقان مال بار ما؟

بيەنىڭ ءسۇتى سارى بال،

قىمىزدان اسقان ءدام بار ما؟

...جىلقى قولدان تايعان سوڭ،

قىزىعى كەتەر كۇلكىنىڭ.

قىزدىڭ كوركى قۇلپىدا،

جىگىتتىڭ كوركى جىلقىدا.

وسى ولەڭنەن بايىرعى قازاق تانىمىنىڭ ءبىر ۇلگىسىن بايقاۋعا بولادى. قازاق ەستەتيكاسىنىڭ سيمۆولى - جىلقى بولعان. بۇدان تۋىندايتىن بۇكىل اسىل سەزىمدەر وي ەركىندىگى، سۇلۋلىق، تازالىق، تاكاپارلىق، دەگدارلىق ەدى. ەستەتيكالىق ولشەم بوپ وتىرعان جىلقى - قازاق جىگىتىنىڭ كوركى-تۇعىن. بۇل ەستەتيكالىق ۇعىمدار، دۇنيەنى قابىلداۋ قالپىن بۇزباي ون توعىزىنشى عاسىرعا دەيىن كەلگەن ەدى. وتارعا قالاي اينالدىق، قازاقتىڭ ەستەتيقالىق تالعامى سانالاتىن جىلقى تۇعىرىنان ءتۇستى. اباي ونى جان-جۇرەگىمەن سەزىندى. مىنا ولەڭىن قاراڭىز:

وسى قىمىز قازاققا،

ماقتانىڭ با، اسىڭ با؟

قىمىزدى باسار ارتىنان،

ەت دايار ما قاسىڭدا؟

بۇل «بۇرىن قازاق قىمىز ىشسە اقسۇيەكتىگىنە، داۋلەتتىلىگىنە سۇيەنەتىن. ەندى ورىستىڭ وتارىنا اينالعان سوڭ باستان داۋرەن كەتتى. دارمەنسىز، كەدەيلىگىڭدى ەسىڭە ال» دەگەن ەسكەرتپە ەدى. ابىز قازاقتىڭ ەندىگى ءومىرىنىڭ كورىنىسىن «جۋاستى ءمىن دە، ايران ءىش» دەپ كورسەتەدى. كوردىڭىز بە، قازاقتىڭ ەستەتيكالىق تالعامىنىڭ سىڭعان كەزەڭى تىم ارىدە. «قىزىلشىل سەزىم، جاس قىمىز - ءبىر ۇلكەن بورىش باسىڭدا». «بۇرىن «قىزىلشىل سەزىم، جاس قىمىز» - ۇلتتىڭ ەستەتيكالىق سەزىمىن قالىپتاستىراتىن دۇنيەلەر بولسا، ەندى بورىشقا اينالدى، زامان وزگەردى، بۇرىنعى ءسان سالتاناتىڭدى، قىمىزعا ءبورتىپ ءان ايتاتىنىڭدى كوتەرمەيدى» دەيدى ابايلىق تانىم. مىنا دۇنيەگە سۋىق اقىلدىڭ كوزىمەن قارايتىن، دالالىق ۇلى سۇلۋلىقتىڭ باسىنا ناۋبەت كەلگەنى «وي كوزىمەن قاراساڭ، قويدان جىلقى اسىل ما» دان دا انىق بايقالىپ تۇر. قازاققا قاشان كوي جىلقىدان اسىل بوپ ەدى؟ براق باسقا كەلگەن ناۋبەت زامانعا بەيىمدەلىپ، قالاي بولعان كۇندە دە ۇلتتى ساقتاپ قالۋعا عانا تىراشتانۋدى جولعا قويدى. سۇلۋلىق سيمۆولى تۇبىرىمەن وزگەردى. ءبىز نەگە جىلقىنى مىسال عىپ وتىرمىز؟  ءمانى تىم تەرەڭدە. كەزىندە اعىلشىندار ۇندىستەردى جويۋ ءۇشىن «بيزونداردى قۇرتساڭ، ۇندىلەر دە جوعالادى» دەگەن ۇران تاستاعان. ۇيتكەنى ولالردىڭ ەستەتيكاسى، ەتيكاسى، باتىرلىعىنىڭ ءبارى بيزوندارعا بايلانىستى بولعان. قازاكتى قۇرتۋ ءۇشىن وتارلىق ساياسات جىلقىنى مانسۇقتادى. جىلقى مىنەز حالىق ەستەتيكادان ايرىلىپ، وي مىنەزدى قازاققا وزگەردى. قازىر ءبىز بەيسانالى تۇردە جىلقىنى قالپىنا كەلتىرۋگە تالپىنىپ جاتىرمىز عوي، جىلقىمەن بىرگە قازاقتىڭ ەستەتيكالىق سەزىمى، ارمان-مۇراتى، ەركىندىگى تۇعىرىنا قونادى. بۇل ءبىر ماسەلە.

اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» وقىپ وتىرساڭ قازاق قانداي؟ قىزىلدى جاسىلدى كيىنگەن قىز-بوزبالالار، استارىندا قۇيرىق جالى سۇزىلگەن سايگۇلىك. جۇرت شات-شادىمان، ءان-كۇيى اۋەلەگەن، كەش بويى التىباقان اياسىندا ساۋىق قۇرعان جاستار. كەزىندە بۇنى وقىعان سىنشىسىماقتار «مىنا روماندى قاراپ وتىرساڭ، قازاق كوممۋنيزمدە ءومىر ءسۇرىپتى، سوندا قازاققا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كەرەك بولماعانى عوي» دەپ جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، اۋەزوۆتى سۇرىندىرمەك بولعان. اباي، مۇحتار داۋىرىندە قازاق تولىق قاندى ەستەتيكاسىمەن ءومىر ءسۇردى. جاقسى اندەر ايتتى، سانىمەن، مانىمەن كيىندى. سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە قىل اياعى بۇرىن قازاق قارالى كۇندەردە عانا كيەتىن قارا ءتۇستى دە تالداپ جاتپايتىن بولدى. بۇنىڭ ءبارى ۇلتتىڭ ەستەتيكاسى سۋ اياعى قۇردىمعا بەتتەگەندىگىنىڭ، تومەندەگەندىگىنىڭ بەلگىلەرى عوي. بىزگە ءبارى دۇرىس قۇساپ كورىنەتىن، كوپ ەلەي بەرمەيتىن وسىنداي ۇساق نارسەلەردىڭ ءبارى ۇلتتىق ەستەتيكاعا اسەر ەتەدى. ۇلتتىق ەستەتيكانىڭ تومەندەۋى ءتىپتى دەموگرافياعا ىقپال جاسايدى. سۇلۋلىقتى سەزىنۋ قۋاتى تومەندەگەن ادام نەمەسە قوعام بەلسىز، بەدەۋگە اينالادى. اڭىزعا اينالعان ەسسىز عاشىقتار بۇگىنگى قوعامدا نەگە جوق؟ ارينە، ءبارى ومىرگە سۋىق اقىلدىڭ كوزىمەن قارايدى. ەستەتيكالىق سەزىمنەن گورى ماتەريالدىق جاعدايىڭ قالاي، سونى باستى ورىنعا قويادى. كارى قىزدار مەن سۇر بويداقتاردىڭ سابىلىپ جۇرگەنىن دە تۋدىرعان جاعداياتتار وسى. ونى تارقاتىپ ايتساق، اڭگىمە الىسقا كەتەر.

ەرلان تولەۋتاي، ونەرتانۋشى:

- وسى كۇنى ونەردىڭ بارلىق سالاسىندا ەستەتيكانىڭ تومەندەۋى ءۇردىسى بايقالادى. ال ەندى ونىڭ ەڭ سوراقى جاعدايى مۋزىكا ونەرىندە قالىپتاسىپ وتىر. قايتا ادەبيەتتىڭ ەستەتيكالىق مۇراتتارىنا ادال جازۋشى، قالامگەرلەر، م.ماعاۋين، ءا.كەكىلبايلاردىڭ جولىن قۋعان جاس اقىن-جازۋشىلارىمىز بار. بۇل سالا بويىنشا سالىستىرا قاراساق، تۇڭىلەتىندەي، ءۇمىت ۇزەتىندەي كۇيدە ەمەسپىز. مەنى الاڭداتاتىن مۋزىكا ونەرىندەگى ازىپ-توزۋ پروتسەسسى. مۋزىكاعا دەگەن ەستەتيكالىق ولشەمدەردىڭ تومەندەۋى توبىرلىق مادەنيەتتى قالىپتاستىردى. ونىڭ سەبەبى توقسانىنشى جىلداردان باستاپ ءبىزدىڭ مۋزىكا ونەرىنە وتە ۇلكەن رۋحاني قىسىم جاسالدى. باتىستىق داڭعازا اۋەندەردى ناسيحاتتايتىن «ازيا داۋىسى»، «جاس قانات»، «Super star» ت.ب جوبالار جاستاردىڭ تالعامىن بۇزدى. مۋزىكادا پايدا بولعان وسى اعىممەن، توبىرلىق مادەنيەتپەن تىنىستاعان بۋىن قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسا باستادى. بيلىككە كەلىپ جاتىر. ۇلتتىق مۋزىكادان ءنار الماعان وسى بۋىن وتە تالعامى بۇزىلعاندار. قازىر قايدا بارساڭدا داڭعازا اۋەندەرگە بايلانىپ، ماتالعان جاستاردى جولىقتىراسىز. بۇنىڭ زاردابىن قازاق قوعامى ءالى تارتاتىن بولادى. ۇيتكەنى بۇلاردا الگىندەي ءبىر كىسىلىك، ادامگەرشىلىك، ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق، قيمىل-قوزعالىس، سويلەۋ مانەرى بەيشارا جاعدايعا اياق باستى. باسقا سالانى قايدام، مۋزىكاداعى ەستەتيكالىق تالعامنىڭ ازۋى، شەتەلدىك مۋزىكا اعىمىنىڭ قازاق قوعامىنا كۇشپەن تاڭىلۋى - كەيىنگى جاس بۋىننىڭ قازاق مۋزىكاسىن، ۇلتتىق سارىنداردى مەنسىنبەيتىن، وگەيسىنەتىن جاعدايعا اپ كەلدى. بۇل وتە قاۋىپتى دەرت. ۇلتتىق ەستەتيكا ءوز داستۇرىمەن دامىماي ۇلتپىز دەۋدىڭ ءوزى ارتىق. سوسىن تانگە اسەر ەتەتىن مۋزىكالاردىڭ بەلەڭ الۋى، جاندى، جۇرەكتى قوزعامايتىن، سانانى الديلەمەيتىن اۋەندەرگە شىرمالا باستاعانىمىز، ءتىپتى ۇلتتان بۇرىن ادامعا ءتان قاسيەتتەردەن جۇرداي قىلىتىن قۇبىلىس. بۇنىڭ اياعى نەگە اپارىپ سوعارىن قۇداي ءبىلسىن؟ ونەردى دۇنيە تابۋدىڭ، داڭققا جەتۋدىڭ قۇرالى قىپ الدىق. بۇرىن ونەرپاز ونەرگە قىزمەت جاسايتىن، سول جولعا ءوزىن ارنايتىن. ال قازىر كەرىسىنشە بوپ كەتتى. ونەردىڭ ۇستانىمىنا كەرەعار ۇردىستەر العا وزدى. ىشكى تانىم تۇرعىسىنان ەستەتيكالىق كوزقاراستار تومەندەپ، دۇنيە قوڭىزدىققا بەت بۇردىق. وزەگى جوق ادامدار ۇلتتىڭ «قالاۋلىسىنا، سازگەرىنە» اينالدى. «بەلدەۋسىز ءۇي بولادى، بەلگىسىز بي بولادى» دەگەن بابامىزدىڭ ايتقانى اينىماي كەلدى. ەستەتيكالىق تالعامنىڭ بۇزىلۋى رۋحاني ازعىندىققا اپارا جاتىر. قازىر ءومىر تۋرالى تەرەڭ فيلوسوفياعا قۇرىلعان ءان نە مۋزىكا جازىلمايدى. ماسقارا ەمەس پە؟ تومەندەۋدىڭ بۇدان ارتىق شەگى جوق. «ادام قۇلاقتان ازادى» دەگەن ءسوز بار، سول ازۋدىڭ ەڭ قاۋىپتىسى دە وسى.

دايىنداعان ىرىسبەك دابەي، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى