زارينا بۇيەنباي. ماعجان اقىننىڭ مانيفەسى
جاقىندا اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ تاريح جانە فيلولوگيا ماماندىعىنىڭ ماگيسترانتتارى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الاشتانۋشى مامبەت قويگەلدىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ارىستانمىن، ايباتىما كىم شىدار؟ جولبارىسپىن، ماعان قارسى كىم تۇرار؟ كوكتە - بۇلت، جەردە - جەلمىن گۋلەگەن، جەر ەركەسى - جەلدىڭ ءجونىن كىم سۇرار؟»، - دەپ جىرلاپ وتكەن اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ «تابالدىرىق» اتتى شىعارماسىن جان-جاقتى تالداۋعا باعىتتالعان «دوڭگەلەك ۇستەل» وتكىزدى. اتالمىش شاراعا قاتىسقان جاستاردىڭ قىزۋ تالقىسىندا ايتىلعان ەڭ تۇشىمدى دەگەن ويلاردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
جاقىندا اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ تاريح جانە فيلولوگيا ماماندىعىنىڭ ماگيسترانتتارى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الاشتانۋشى مامبەت قويگەلدىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ارىستانمىن، ايباتىما كىم شىدار؟ جولبارىسپىن، ماعان قارسى كىم تۇرار؟ كوكتە - بۇلت، جەردە - جەلمىن گۋلەگەن، جەر ەركەسى - جەلدىڭ ءجونىن كىم سۇرار؟»، - دەپ جىرلاپ وتكەن اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ «تابالدىرىق» اتتى شىعارماسىن جان-جاقتى تالداۋعا باعىتتالعان «دوڭگەلەك ۇستەل» وتكىزدى. اتالمىش شاراعا قاتىسقان جاستاردىڭ قىزۋ تالقىسىندا ايتىلعان ەڭ تۇشىمدى دەگەن ويلاردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- بۇگىن وسى «دوڭگەلەك ۇستەل» بارىسىندا ءبىزدىڭ جينالۋىمىزعا سەبەپ بولعان - وسىدان 85 جىل بۇرىن جازىلعان ماعجان اقىننىڭ «تابالدىرىق» اتالاتىن شىعارماسى. كەزىندە تەرگەۋ ماتەريالدارىندا بۇل ەڭبەك «پلاتفورما» دەپ اتالعان. «پلاتفورما» (فرانتسۋز ءسوزى) - بەلگىلى ءبىر ساياسي پارتيانىڭ، قوعامدىق ۇيىمنىڭ، توپتىڭ ارەكەت باعدارلاماسى دەگەندى بىلدىرەدى. وتكەن عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارى ەلىمىزدە جاپپاي رەپرەسسيا ساياساتى جۇرگىزىلگەن مەزگىلدە الاش زيالىلارى، اراسىندا ماعجان جۇماباەۆ تا بار، ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن سوت ءۇردىسى بارىسىندا تەرگەۋشىلەر بۇل قۇجاتقا مۇمكىن بولعانشا ساياسي رەڭك، استار بەرىپ، ونى كەڭەستىك بيلىك پەن كوممۋنيستىك يدەولوگياعا قارسى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ورتاق باعدارلامالىق قۇجاتى رەتىندە قاراستىرۋعا تىرىسىپ، «پلاتفورما» دەپ اتادى.
«تابالدىرىق» جاي عانا اعىمداعى شىعارما ەمەس. ول قوعامداعى كۇردەلى دە، تۇبەگەيلى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني وزگەرىستەر جاعدايىندا ومىرگە كەلگەن تۋىندى. ونى ومىرگە اكەلگەن سول تاريحي مەزگىلدە يلەۋگە تۇسكەن قازاق شىندىعى.
1924 جىلدىڭ سوڭى مەن 1925 جىلدىڭ العاشقى كۇندەرى جازىلعان ماعجان جۇماباەۆتىڭ «تابالدىرىق» اتالاتىن ەڭبەگى توتاليتارلىق بيلىك جۇيەسىن ورناتۋ جولىنا تۇسكەن بولشەۆيكتىك يدەولوگياعا قارسىلىقتىڭ ناقتى كورىنىسى ەدى. شىعارمانىڭ كوممۋنيستىك ورتالىقتىڭ يمپەرياداعى قازاق سياقتى حالىقتاردىڭ قوعامدىق ومىردەگى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسەپكە الماستان رۋحاني ءومىر سالاسىندا دا ءوز ۇستانىمدارىن امبەباپ قۇندىلىق رەتىندە جوعارىدان كۇشپەن تەلۋىنە قارسى كوڭىل-كۇيدى بىلدىرەتىن قۇجات ەكەندىگى ايقىن. سونىمەن بىرگە، «تابالدىرىق» سول ءبىر كۇردەلى وزگەرىستەر كەزەڭىندە ۇلتتىق كوركەم وي، ادەبيەت قانداي ۇستانىمدا بولۋى كەرەك دەگەن ساۋالعا بەرىلگەن نەگىزگى دە دالەلدى جاۋاپ ەدى.
«تابالدىرىق» جازىلعان ۋاقىت قازاق زيالىلارى ءۇشىن كۇردەلى دە اۋىر ۋاقىت بولاتىن. «تابالدىرىق» ارقىلى ماعجان اقىن تىعىرىقتان شىعاتىن جولدى ۇسىندى. ول جول ءبىلىم بەرۋ جانە سەنىم ارقىلى ۇلتتى جاڭا ومىرگە دايارلاۋ ەدى. ال بولشەۆيكتىك يدەولوگيا ۇسىنعان جول بۇل قازاق قوعامىنا ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ باعىت-باعدارى مەن مازمۇنىن انىقتاۋ ىسىندە ورتالىقتىڭ شەشۋشى ءرولىن مويىنداۋ، ياعني مادەني قۇندىلىقتاردى جاساۋشى حالىقتان وزگە مادەنيەتتەر جاساعان ۇلگىلەردى تۇتىنۋشى حالىققا اينالۋ ەدى. ياعني «تابالدىرىق» ءمادەني ءومىر سالاسىنداعى يدەولوگيالىق زورلىققا بەرىلگەن ينتەللەكتۋالدىق جاۋاپ قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، سول ءبىر اۋمالى-توكپەلى زاماندا ۇلتتىق ونەردىڭ، ادەبيەتتىڭ باعىت-باعدارىن انىقتاپ بەرگەن باعدارلامالىق قۇجات تا ەدى. «تابالدىرىقتىڭ» وسى ەكى قىرىن بىردەي باعالاۋ اسا ماڭىزدى.
كەز كەلگەن زامان قۇجاتىنىڭ اتى، ارينە، ونىڭ مازمۇنىنا، كوتەرگەن جۇگىنە سايكەس بولعانى ءجون. وسى تۇرعىدان العاندا «تابالدىرىق» سىرتتان تاڭىلعان رەسمي يدەولوگيالىق ۇستانىمعا قارسىلىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ماسەلەگە ۇلتتىق كوزقاراستى اشىق تا، انىق بىلدىرگەن مالىمدەمە ورنىندا جۇرەتىن قۇجات. قۇجاتتىڭ وسى قىرلارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ءبىز ونى مانيفەست دەپ اتاۋدى ۇسىنامىز. ياعني اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ مانيفەسى.
ءبىلىم جانە عىلىم جولىنداعى جاستاردىڭ «تابالدىرىقتا» جاسالعان تۇجىرىم، يدەيالاردى تەرەڭ يگەرۋ ارقىلى وي-ورىستەرىن تەرەڭدەتىپ، جاڭا ساپاعا باعىت-باعدار الارى داۋسىز.
الما اشەربەكوۆا، تاريح ماماندىعىنىڭ ماگيسترانتى:
- ماعجان جۇماباەۆ بۇل ەڭبەگىندە ۇلتتىق سيپاتىنان ايىرىلۋ قاۋپى تونگەن ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قام جەيتىندەرگە قوزعاۋ سالۋ ارقىلى رۋحاني تىرشىلىكتىڭ بولاشاق باعىت-باعدارىن ايقىنداۋدى كوزدەدى.
«ادابيات نە نارسە؟ ادابياتتىڭ جالپى زاڭى» اتتى بولىمىندە «ۇققىسى كەلگەن ادامدا ءبىر قولىمەن قيراتىپ، ءبىر قولىمەن جاڭا دۇنيەنى قۇرىپ جاتقان پرولەتارياتتىڭ ءوزىنىڭ ءومىرى فەوداليزم مەن رەاليزمنىڭ قوسپاسى ەكەنى اشىق قوي. تاريحتا ەڭ زور، ەڭ قاسيەتتى ىستەر وسىنداي قوسپا وتپەلى، ترانزيتتىك داۋىردە ىستەمەك. تەرەڭ دە، ەكپىندى دە ادەبيەت وسىنداي قوسپا (وتپەلى ترانزيتتىك) داۋىردە تۋماق». وسى ترانزيتتىك داۋىردە «القا» مۇراتى تاريحي قاجەتتىلىكتەن تۋىندادى. «تابالدىرىق» مانيفەسىنىڭ جازىلۋى ازاتتىق سانا، زيالى ەلدىك نىشاننىڭ ناقتىلانۋى ەدى.
«بۇل كۇنگە شەيىن توڭكەرىس ءام ادابياتىمىز» بولىمiندە توڭكەرىستىڭ قازاق ەلىنە قانشالىقتى اسەر ەتكەنىن ايتادى. «ۇستىمىزدەگى زور توڭكەرىس بىزگە ءوز تاريحىمىز تۋدىرعان، ءوز تاريحىمىزدىڭ قاتىناسى بولعان تانىس توڭكەرىس ەمەس، ەۋروپا تاريحى تۋدىرعان جات توڭكەرىس ەدى. توڭكەرىس پەن قازاق تۇرمىسىنىڭ سىرتى عانا سوقتىققان سىقىلدى بولعانىمەن، ساناسى داعدىلى جولمەن كەلە جاتتى». قازاق قالامگەرلەرىنە ءبىز توڭكەرىستى جىرلامادىڭ دەپ رەنجىمەۋىمىز كەرەك، ويتكەنى، ادەبيەت تابيعي جولمەن دامۋدا. بىراق قيىن وتپەلى كەزەڭمەن ساناسپايىنشا، ءىس العا جىلجىمايتىنىن ايتىپ، مانيفەستە قوعامدىق ويدى جەر بەدەرىنە قاراي اعاتىن سۋعا تەڭەپ، جاڭا جول ىزدەۋ كەرەكتىگىن ايتادى. بۇل جولدا «ويىمىز دا، قيالىمىز دا، ادابياتىمىز دا ازيا ءيىسى اڭقىماۋى مۇمكىن ەمەس. باعىتتىڭ ءبىر ەكەنى داۋسىز بولعانىمەن، پرولەتارياتتىڭ ءوز تاريحىنىڭ، ماشيناسىنىڭ، قايىس كامزولىنىڭ ءيىسى شىقپاۋى، قازاقتىڭ مىڭ جىلدىق تاريحىنىڭ ەلتىرى تۇماعىنىڭ ءيىسى شىقپاۋى مۇمكىن ەمەس»، - دەپ قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ باعىتى ۇلتتىق تابيعي باعىتتا بولۋى كەرەكتىگىن اشىق ايتا بiلدi.
جاسقا ءجون سىلتەيتىن، اداسقاندى جولعا سالاتىن، قيسىققا تەز بولاتىن، «تابالدىرىق» مانيفەسى گازەت بەتىندە جاريالانباسا دا ۇلتشىل اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ باسىن ءبىر ارناعا توعىستىرۋعا مۇرىندىق بولدى.
ماعجان جۇماباەۆتىڭ «تابالدىرىق» مانيفەسى ارقىلى حالىقتىڭ تاريحي زەردەسىنە بارلاۋ جاساي وتىرىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمىن وياتۋ، جىگەرىن قايراۋ ارقىلى ەلدىك سانانى ۇلتتىق ءمۇددە نەگىزىندە قالىپتاستىرۋدى كوزدەدى. بۇل ءوز كەزىندە مۇددەسى اياققا تاپتالعان، ەلى مەن جەرى وتارلانعان ۇلت ءۇشىن اسا قاجەت مانيفەست. قازاق ادەبيەتىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەن مانيفەست.
ايگەرىم ايناقۇلوۆا،
فيلولوگيا ماماندىعىنىڭ 2-كۋرس ماگيسترانتى:
- ماعجان جۇماباەۆتىڭ «تابالدىرىعى» - پرولەتاريات توڭكەرىسى ءداۋىرىندە، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە قازاق ادەبيەتىن دۇرىس دامىتىپ، دۇرىس قالىپتاستىرۋعا باعىتتاعان قۇندى ەڭبەك. ۇلت ادەبيەتىنىڭ اتقاراتىن ءمىندەتتەرىن انىقتاعان م.جۇماباەۆتىڭ ۇستانىمى - ەلدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن وياتۋ، بۇرىن دەربەس ەل بولعاندىعىن ەسىنە سالىپ، جاسىعان جىگەرىن قايراپ، وركەنيەت جولىنا تۇسۋىنە كومەكتەسۋ. بۇل حاقىندا م.قويگەلديەۆ: «ۇلت ادەبيەتىنىڭ پرولەتاريات ءتوڭكەرىسى زامانىندا ءبىر عانا تاپشىلدىق جولىندا عانا ەمەس، اۋەلدە ۇلتشىلدىق ۇستانىمدا بولماسقا شاراسى جوق»، - دەپ كورسەتەدى. سەبەبى، ول كەزدەگى ادەبيەتتە ءداۋىر سۇرانىسىنا ساي الەۋمەتتىك-تاپتىق جانە ۇلتتىق سەزىمدەردىڭ قاتار ءجۇرۋى ءتيىس ەدى. دەمەك، قازاقتىڭ بۇگىنگى قايعى-مۇڭى، ىزا-كەگى، جىرى مەن كۇيى، قۋانىشى مەن ءسۇيىنىشى كورىنىس تاپپاسا، ادەبيەت بولا المايدى جانە بۇل ۇستانىم ۇلت ءومىرىنىڭ كەزەڭدىك ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋىندايدى. ياعني بۇل «قازاق ادەبيەتى باسقا ەلدىڭ ادەبيەتىنىڭ كوشىرمەسى بولۋعا ءتيىس ەمەس» دەگەن ءسوز. ماعجاننىڭ ۇستانىمىن ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سىندى اقىن-جازۋشىلار قولداپ، «كۇيشى»، «قۇلاگەر»، «حان كەنە» اتتى تۋىندىلارىمەن ەل ىقىلاسىنا ءبولەندى. سونداي-اق، م.جۇماباەۆتىڭ سوناۋ ءداۋىردە ايتقان پىكىرلەرى، ش.ەلەۋكەنوۆتىڭ ايقىنداعانىنداي «العاشقى دا سوڭعى تەوريالىق ەڭبەگى» بۇگىنگى زاماندا دا وزەكتىلىگىن جوعالتپاي، ۋاقىت تالابىمەن ۇشتاسىپ كەلەدى. قورىتا ايتقاندا، رەپرەسسيا قۇربانى - اقىن ماعجان قيىن-قىستاۋ زاماندا، ادەبيەت مايدانىندا تاباندىلىق تانىتقان، قازاق بولمىسىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە ءيسىنىڭ اڭقىپ تۇرۋىن كوكسەگەن ازامات. ال «تابالدىرىق» - قاي ۋاقىتتا بولماسىن سانانى سەلت ەتكىزەر دۇنيە ەكەنى داۋسىز.
جاراسبەك سپابەكوۆ، تاريح ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى:
- كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ: «ابايى بار، ماعجانى بار ادەبيەت - ادەبيەت»، - دەۋى ماعجاندى ۇلى ابايدان كەيىن قويۋى تەگىن ەمەس. ماعجان: «اباي - قازاق دالاسىنا كەۋلەپ كەلە جاتقان كاپيتاليزمگە، وتارشىلدىققا قازاقتىڭ قاندى جاس توگىپ، ەرىكسىز شالعان ءبىرىنشى قۇربانى. ەل سيرەپ، اقىل ايتۋدان باستاپ ومىردەن ءۇمىت ۇزۋگە، تۇڭعيىق ويعا بارىپ تىرەلگەن اباي ءومىرىنىڭ، اقىندىعىنىڭ تراگەدياسى دا، تەرەڭدىگى دە وسىندا. ابايدىڭ الىپتىعى قىل كوپىردىڭ ءۇستىندە تۇرعاندىعى، ەكى قولىمەن ەكى ومىرىمەن الىسقاندىعى»، - دەيدى. ەكى قولىمەن ەكى ومىرمەن الىسقاندىعى دەگەنى: ءبىرى - قازاق بولمىسىن قايتسەم ساقتايمىن، ساناسىن قايتسەم وياتا الام، - دەپ جانتالاسسا، ءبىرى - جارقىن بولاشاق ءۇشىن كۇرەسەدى.
«ەندى توڭكەرىس ءھام ادابياتىمىز» دەگەن بولىمىندە: «ۇستىمىزدەگى توڭكەرىس ادامزاتتىڭ تاريحىندا تەڭى جوق ءتوڭكەرىس. ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ سوڭعى الباستىسى وتارشىلىقتى، كاپيتاليزمدى جويىپ، تاريحتى جاڭا ارنامەن اعىزۋعا بەت العان توڭكەرىس. ەۋروپانىڭ وتارى بولعان، جالپى شىعىس ەلىنىڭ ەڭبەكشىلەرى، شىعىستىڭ ءبىر ۇشقىنى بولعان، اسىرەسە، تولقىننىڭ ىشىندە وتىرعان ەڭبەكشى قازاق ەلى مىناۋ تەڭسىز توڭكەرىستى دوسىم دەپ ۇقپاي، قاسىم دەپ ۇعۋى، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس»، - دەيدى. ماعجان جۇماباەۆتىڭ «القا. تابالدىرىق» اتتى شىعارماسىن قازاق تاريحىندا، قازاق ادەبيەتىندە ەرەكشە ورىن العان مانيفەست رەتىندە قابىلداعانىمىز دۇرىس بولار.
ءاليا بولاتحان، تاريح ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى:
- ءبىزدىڭ بۇگىن اشىق مانيفەست ەتىپ جاريالاپ وتىرعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىنى ماعجان جۇماباەۆتىڭ «تابالدىرىعىنداعى» باستى ۇستانىم - بۇگىنگى ءومىر تالابىمەن تىكەلەي ساباقتاس. الدىڭعى قاتارلى دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا ەنۋدى ماقسات تۇتقان قازاق حالقى ماعجاننىڭ «زامان تالابىنا ساي اسكەر بولۋعا مىندەتتىمىز» دەگەن پىكىرمەن ءجۇرۋى شارت. «تابالدىرىقتىڭ» نەگىزىن سالۋشىسى: «قازاق ەلى ەۋروپا كوزىمەن قاراعاندا مادەنيەت قورى جوق، كەدەي ەل بولعاندىقتان جالپى ايقايدىڭ ەكپىنىمەن كەتۋ قاۋپى تۇر، بىراق اققان سۋدىڭ ءوزىنەن ايىرىلمايتىن سيپاتى - اعۋ ەكەنىن ەسكەرۋ»، - دەگەنى باتىستىق اتاۋلىنىڭ بارىنە بەلشەدەن باتىپ قالماۋدى مەڭزەيدى. قازاق قاي زاماندا دا: «وزىنشە، قازاقشا، ازياشا» بولسا عانا ۇلىلىققا، وركەنيەتكە جەتەدى. بۇنداي پىكىرگە كەلۋ كەزدەيسوق ەمەس. ماعجان جۇماباەۆ ءار قازاقتان قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ويىن، ءوزىنىڭ سەزىمىن، ءوزىنىڭ قيالىن، ءوزىنىڭ ۇعىمىن جىرلاۋعا مىندەتتەيدى.
قورىتا ايتقاندا، ماعجان جۇماباەۆتىڭ ۇلتتىق مۇددەنى كوتەرۋ ماقساتىندا قۇرعان «القا» ۇيىمىنىڭ يدەياسىن قازىرگى جاس ۇرپاققا تانىستىرا وتىرىپ، ونىڭ بۇگىنگى ۋاقىتپەن ساباقتاستىعىن ءتۇسىندىرۋ اسا ماڭىزدى.
جازىپ العان
زارينا بۇيەنباي
