بۇگىندە قايتا جاڭعىرعان الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى قازاقى تانىم مەن الەمدىك مادەنيەتكە سۇبەلى ۇلەس قوسۋدا. الاش زيالىلارىنىڭ قاي‑قايسىسى بولسىن، ۇلتقا بارىن سالىپ قىزمەت ەتۋدى باستى مۇرات ەتكەن. مۇنى ولاردىڭ، ەڭ الدىمەن، ءبىلىم مازمۇنىن جەتىلدىرۋدەن باستاعانى بەلگىلى.

«ۇلت ۇستازى» احمەت بايتۇرسىنۇلى 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندەگى «قازاقشا وقۋ جايىنان» اتتى ماقالاسىندا: «ءبىز اۋەلى ەلدى تۇزەتۋدى بالا وقىتۋ ءىسىن تۇزەتۋدەن باستاۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەك، بولىستىق تا، بيلىك تە، حالىقتىق تا وقۋمەن تۇزەلەدى» - دەپ جازادى.

وسى ماقساتتا «وقۋ قۇرالى» (1912), «ءتىل قۇرالى» (1914), «ءالىپبي» (1914), «جاڭا الىپپە» (1926-1928), «بايانشى»  (1926), «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى وقۋلىقتار، تەلجان شونانۇلىمەن بىرگە «وقۋ قۇرالى» (1926-1927) دەپ اتالاتىن حرەستوماتيالىق كومەكشى وقۋ قۇرالدارىن جازدى. قازاق تىلىندە وقۋ، جازۋ، ءدىن، ۇلت ءتىلى، ۇلت تاريحى، جاعىراپيا، شارۋا-كاسىپ، جاراتىلىس، ت.ب. عىلىم سالالارى جايىنان پايدالى ماعلۇماتتاردى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ ءتيىمدى جولىن پايدالانا وتىرىپ بەردى.

بۇگىندە قايتا جاڭعىرعان الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى قازاقى تانىم مەن الەمدىك مادەنيەتكە سۇبەلى ۇلەس قوسۋدا. الاش زيالىلارىنىڭ قاي‑قايسىسى بولسىن، ۇلتقا بارىن سالىپ قىزمەت ەتۋدى باستى مۇرات ەتكەن. مۇنى ولاردىڭ، ەڭ الدىمەن، ءبىلىم مازمۇنىن جەتىلدىرۋدەن باستاعانى بەلگىلى.

«ۇلت ۇستازى» احمەت بايتۇرسىنۇلى 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندەگى «قازاقشا وقۋ جايىنان» اتتى ماقالاسىندا: «ءبىز اۋەلى ەلدى تۇزەتۋدى بالا وقىتۋ ءىسىن تۇزەتۋدەن باستاۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەك، بولىستىق تا، بيلىك تە، حالىقتىق تا وقۋمەن تۇزەلەدى» - دەپ جازادى.

وسى ماقساتتا «وقۋ قۇرالى» (1912), «ءتىل قۇرالى» (1914), «ءالىپبي» (1914), «جاڭا الىپپە» (1926-1928), «بايانشى»  (1926), «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى وقۋلىقتار، تەلجان شونانۇلىمەن بىرگە «وقۋ قۇرالى» (1926-1927) دەپ اتالاتىن حرەستوماتيالىق كومەكشى وقۋ قۇرالدارىن جازدى. قازاق تىلىندە وقۋ، جازۋ، ءدىن، ۇلت ءتىلى، ۇلت تاريحى، جاعىراپيا، شارۋا-كاسىپ، جاراتىلىس، ت.ب. عىلىم سالالارى جايىنان پايدالى ماعلۇماتتاردى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ ءتيىمدى جولىن پايدالانا وتىرىپ بەردى.

جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، مۇحتار ومارحانۇلى، قۇدايبەرگەن قۋانۇلى، تەلجان شونانۇلى، ماعجان بەكەنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سياقتى ۇلت زيالىلارى تۋعان حالقىنىڭ ينتەلەكتۋالدىق دەڭگەيىن ارىدەن ويلاپ، ءار سالادا وقۋ-قۇرالدارىن جازدى. بۇگىندە اتالمىش وقۋ قۇرالدارىن زەردەلەپ وتىرىپ، ولاردىڭ ادىستەمەلىك تاسىلدەرىنىڭ قاراپايىمدىلىعىنا ءھام ناتيجەلىلىگىنە ءتانتى بولاسىڭ. قازىر نە كوپ، وقىتۋدىڭ سان سالالى تاسىلدەرى كوپ. سولاي بولا تۇرا مەكتەپ وقۋلىقتارىندا وقۋشىعا قاجەتتى ماعلۇماتتار جوق. ءبىلىم مازمۇنىنا قاتىستى پەداگوگتار وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى /رەپرودۋكتيۆتىك/ جانە قۇرىلىمدىق /كونسترۋكتيۆتىك/ تاسىلدەرىن ساراپقا سالىپ تارتىسادى. البەتتە، بۇل ءبىلىم بەرۋگە قاتىستى جايتتار. بۇل ماسەلەدە ەداۋىر ىلگەرىلەگەن دە شىعارمىز. بىراق ودان ناتيجە بولماي وتىر. نەگە؟ نەگەسى سول، ءبىز ءبىلىم بەرۋدى ايتا بەرەمىز دە سول ءبىلىمنىڭ ءوزىن ءسوز ەتپەيمىز. ءبىلىم مازمۇنىن تۇرلەندىرۋدىڭ، جەتىلدىرۋدىڭ جولدارىن ايتامىز، ءبىلىم مازمۇنىن ايتپايمىز. وقۋلىقتارىمىزدا كەز كەلگەن تۇسىنىكتىڭ جۇزدەگەن انىقتامالارىن بەرەمىز دە بىردە‑بىر قاسيەتىن ايتپايمىز. قازىرگى مەكتەپتەردەگى وقىتىلىپ جاتقان وقۋلىقتاردىڭ دا باستى پروبلەماسى وسى. وسى تۇرعىدا الاش زيالىلارى جازعان وقۋلىقتاردىڭ باستى ارتىقشىلىعى ولار ءبىلىم بەرۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرى مەن ءادىسنامالىن ەمەس، ءبىلىمنىڭ باستى قاسيەتىن عانا بەرۋدى ۇستانادى. نارسەنىڭ كوپتەگەن قۇرعاق انىقتامالارىن ەمەس، بالا ساناسىنا قونىمدى جالعىز قاسيەتىن ايتادى. جانە ونى بالانىڭ بابا تىلىندە قاراپايىم اۋىزەكى سوزبەن جەتكىزەدى. وسىلايشا ونداي وقۋلىقتار وقۋشىنىڭ ەگىز قوزىداي اجىراماس دوسىنا اينالادى.

مىسال رەتىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1926 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا باسپا بەتىن كورگەن «ادەبيەت تانىتقىشىن» ايتۋعا بولادى. بۇگىندە بۇل وقۋلىق ادەبيەتتى قازاقشا تانىتاتىن بىردەن‑بىر كلاسسيكالىق مۇراعا اينالدى. وقۋلىق دەيتىن سەبەبىمىز، اۆتور، ءاربىر ۇعىم تۇسىنىكتى بايانداي وتىرىپ، «نۇسقالىقتى قاراڭىز» دەپ ەسكەرتىپ وتىرادى. بۇدان، «ادەبيەت تانىتقىشتى» احمەت بايتۇرسىنۇلى وقۋلىق جانە نۇسقالىق /حرەستوماتيا/ تۇرىندە ەكى كىتاپ ەتىپ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە وڭتايلاپ، ارنايى جازعاندىعى ءمالىم بولادى. الايدا، وقۋلىقپەن قاۋىشقانىمىزبەن، نۇسقالىق ازىرگە تابىلماي وتىر.

ايتا كەتۋ كەرەك، «ادەبيەت تانىتقىش» سوڭعى كەزدە ءىرى تەوريالىق ەڭبەك رەتىندە دە عالىمدار نازارىنا ەرەكشە ىلىگىپ ءجۇر. الايدا، مۇنىڭ ءوزى بۇل وقۋلىقتىڭ ورتا جانە جوعارى مەكتەپ وقۋشىلارىنا ادەبيەتتى تانىتقىشتىق قىزمەتىنە مۇلدە كەدەرگى كەلتىرمەيدى. ءبىر جاعىنان العاندا بۇل، قازىردە ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن، ءبىلىم بەرۋدەگى وقۋشىلاردىڭ زەرتتەۋشىلىك قابىلەتىن ارتتىرۋعا دا تاپتىرمايتىن قۇرال.

مەكتەپتەگى ادەبيەت وقۋلىقتارىندا ادەبيەت ۇعىمى مەن ونداعى ءتۇرلى جانرلىق كاتەگوريالار جوعارى سىنىپتاردا وتىلەدى. ال ۋنيۆەرسيتەتتەردە كەرىسىنشە تومەنگى سىنىپتاردا وتەدى. بىراق، ەكەۋىندە دە ەشقانداي جاڭاشىلدىق جوق ‑ بۇرىنعى كەڭەستىك ءتاسىلدىڭ كوشىرمەسى.

تومەندە احمەت بايتۇرسىنۇلى ادەبيەت وقۋلىعىنىڭ بىرنەشە ارتىقشىلىقتارىن سانامالاپ كەلتىرەيىك:

1. «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگى - تاراۋلاردىڭ، ءاربىر جاڭا ساباق تاقىرىبىنىڭ، جەكەلەگەن تۇجىرىمداردىڭ رەتى ءبىر-بىرىنەن تۋىنداپ وتىراتىن قيسىندىلىعىندا. ال تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ، بايانداۋ ءتاسىلىنىڭ بىردەن-ءبىر ەرەكشەلىگى - نارسەنىڭ انىقتاماسىن ايتۋدان بۇرىن ونىڭ قاسيەتىن ايتاتىنىندا. ياعني، كەز-كەلگەن تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا ءبىز ۇيرەنشىكتى دەدۋكتيۆتى ادىسپەن ەمەس، كوبىنە سول دەدۋكتسيانىڭ وزىنە نەگىز بولىپ كەلەتىن جولدى ۇستانىپ، نارسەنىڭ انىقتاماسىنان قاسيەتىنە قاراي ەمەس، كەرىسىنشە، نارسەنىڭ قاسيەتىنەن انىقتاماسىنا قاراي باياندالادى. جانە ونى پالساپالىق ءھام فيلولوگيالىق ۇعىم-تۇسىنىكتەردىڭ ىشىندە - قاراپايىم تۇسىنىكتى تىلمەن ءدال ءارى شۋماقتاپ (وبوبششەنيە) بەرىلەدى. ماسەلەن، وقۋلىقتاعى رومان، پوۆەست، اڭگىمە جانرلارىن ءتۇسىندىرۋ ءتاسىلى وسىعان دالەل بولا الادى. روماندى - ۇلى اڭگىمە، پوۆەستى - ۇزاق اڭگىمە، اڭگىمەنى - ۇساق اڭگىمە دەپ ءاربىر جانردىڭ اتاۋىندا ونىڭ مازمۇنى مەن فورماسىن قاتار ءتۇسىندىرىپ كەتەدى.

2. ادەبيەتتى تۇسىندىرگەندە وقۋلىقتا ەڭ الدىمەن وسى ءسوزدىڭ ءوزىن انىقتاپ الۋ ماقسات ەتىلگەن. العاشقى تاقىرىپتان باستاپ ادەبيەت ول ‑ ونەر، سوندىقتان ونەردىڭ ءوزىن ءتۇسىنىپ الالىق دەيدى دە ونى وتە ۇعىنىقتى، قاراپايىم سوزبەن بايانداپ بەرەدى:  «ونەر ءتۇرلى بولادى. بىرەۋلەر ءۇي سالادى، ارىق قازادى، ەتىك تىگەدى، اربا ىستەيدى، كيىز باسادى، ىدىس ىستەيدى، تاعىسىن تاعى سول سياقتى شارۋاعا كەرەك نارسەلەردى جاسايدى. بىرەۋلەر كورىكتى مەشىت، كورنەكتى تام، كوركەم سۋرەت سالادى. ادەمى ءان، اسەرلى كۇي، اجارلى ءسوز شىعارادى. الدىڭعى ونەر مەن سوڭعى ونەردىڭ اراسىندا ايىرىم بار. الدىڭعى ونەردەن شىققان نارسەلەر كۇن كورۋ ىسىنە كەرەك شارۋا كەرەك‑جاراقتارى. مۇنى ىستەگەندە، سۇلۋىنان جىلۋى دەگەندەي، كوركەم بولۋىن كوزدەمەيدى، تۇتىنۋعا قولايلى، جايلى، بەرىك بولۋ جاعىن كوبىرەك كوزدەيدى. ەكىنشى ونەردەن شىققان نارسەلەر، جىلۋىنا گورى سۇلۋ بولۋى كوبىرەك كوزدەلىنگەندىكتەن، كوزگە كوركەم، كوڭىلگە جاعىمدى بولىپ ىستەلگەن نارسەلەر; الدىڭعى نارسەلەر ادامنىڭ ماقۇلىقتىق جان ساقتاۋ كەرەگىنەن شىققان نارسەلەر; سوڭعى نارسەلەر ادامنىڭ جان قوشتاۋ كەرەگىنەن شىققان نارسەلەر. سوندىقتان الدىڭعى نارسەلەردى جاساۋعا جۇمسالاتىن ونەر - تىرشىلىك ءۇشىن جۇمسالاتىن تىرنەك ونەرى بولادى دا، سوڭعى نارسەلەرگە جۇمسالاتىن ونەر - كوركەمشىلىك ءۇشىن جاسالاتىن كورنەك ونەرى بولادى».

3. «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» ءبىلىم بەرۋ تاسىلىندە الدىمەن كۇردەلى تاقىرىپتى ۇعىندىرىپ الۋ كوزدەلەدى. سول ارقىلى بالانىڭ تالعامىن قالىپتاستىرۋ. كوركەم دۇنيەگە دەگەن بيىك تالعام قالىپتاستىرعان وقۋشى ءۇشىن كەز كەلگەن تاقىرىپتى تالداۋ زارەدەي قيىندىق تۋدىرماسى انىق. وسى رەتتە بايتۇرسىنۇلى ءسوز ونەرىنىڭ بارلىق ونەردىڭ سۇلتانى ەكەنىن ايتا وتىرىپ، بيىك تالعام قالىپتاستىراتىن اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن مىسال بەرەدى.

ابايدىڭ كۇزدى كۇندى سۋرەتتەۋى

سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان،

كۇز بولىپ دىمقىل تۇمان جەردى باسقان.

بىلمەيمىن تويعانى ما، توڭعانى ما؟

جىلقى ويناپ، بيە قاشقان، تاي جارىسقان.

جاسىل ءشوپ، بايشەشەك جوق بۇرىنعىداي،

جاستار كۇلمەس، جۇگىرمەس بالا شۋلاي،

قايىرشى شال-كەمپىردەي ءتۇسى كەتىپ،

ايرىلعان جاپىراعىنان اعاش قۋراي...

ماعجاننىڭ تولقىندى كەسكىندەۋى

تولقىننان تولقىن تۋادى،

تولقىندى تولقىن قۋادى

تولقىن مەن تولقىن جارىساد;

كۇڭىرەنىسىپ كەڭەسپەن،

بىتپەيتىن ءبىر ەگەسپەن.

جارىسىپ جارعا بارىساد.

*   *   *

تولقىن مەن تولقىن سىرلاسىپ،

سىرلارىن ەپپەن ۇرلاسىپ،

تولقىنعا تولقىن ەركەلەپ،

مەرۋەرت كوبىككە ورانىپ،

جىلانداي جۇزگە بۇرالىپ،

جارعا جەتەر ەنتەلەپ...

ابايدىڭ ءان مەن كۇيدى سوزبەن سيپاتتاپ تانىتۋى

كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىر شارتاراپقا،

ادام ويى تۇرلەنىپ اۋعان شاقتا.

سالعان ءان كولەڭكەسى سول كوڭىلدىڭ،

تاكتىسىنا بيلەسىن ول قۇلاققا.

شىرقاپ، قالقىپ، سورعالاپ، تامىلجيدى

جۇرەك تەربەپ، وياتار باستا ميدى.

بۇل دۇنيەنىڭ ءلاززاتى ءبارى سوندا،

ويسىز قۇلاق الا الماس ونداي سىيدى...».

4. «ادەبيەت تانىتقىش» وقۋشىنى قيسىندى ويلاي بىلۋگە ۇيرەتەدى. ءبىز كوبىنە كوركەم ءسوز، كوركەم شىعارما، كوركەم تۋىندى دەگەندى ءجيى ايتامىز. الايدا، وقۋشىلارعا سول كوركەمدىك قايدان كەلگەنىن ايتپايمىز. ونى تۇسىنبەگەن وقۋشى ادەبيەتتىڭ ءتۇرلى تەوريالىق انىقتامالارىمەن باسى قاتىپ جاتادى. بايتۇرسىنۇلى وقۋلىعى انىقتامانى وقۋشىنىڭ وزىنە شىعارتۋعا ۇيرەتەدى. ءبىرىنشى ونەردىڭ قاسيەتىن تۇسىندىرەدى. وسىدان وقۋشى سۇلۋلىق، كوركەمدىك دەگەندەردىڭ ونەرگە قاتىستى دۇنيە ەكەنىن تۇسىنەدى. سودان سوڭ بارىپ، ءتىلدىڭ مىندەتى قانداي، ءسوزدىڭ قاسيەتى قانداي، ءسوز ونەرى دەگەن نە؟ دەگەن ماسەلەلەردى قوزعايدى. وسى تاقىرىپتاردان سوڭ بارىپ ادەبيەتكە كەلەدى : «ءسوز ونەرىنەن جاسالىپ شىعاتىن نارسەنىڭ جالپى اتى شىعارما ءسوز، ول اتى قىسقارتىلىپ كوبىنەسە شىعارما دەپ ايتىلادى. اۋىز شىعارعان ءسوز بولسىن، جازىپ شىعارعان ءسوز بولسىن،  ءبارى شىعارما بولادى. شىعارمانىڭ تۇرلەرى تولىپ جاتىر. ونىڭ ءبارىن شۋماقتاپ ءبىر-اق اتاعاندا ارابشا ادەبيەت، قازاقشا اسىل ءسوز دەيمىز». ادامعا رۋحاني قاجەتتىلىك - ءسوزدىڭ اسىلى عانا دەگەنگە سايادى.

5. بۇل وقۋلىقتاعى كەلەسى ءبىر ەرەكشەلىك - ءبىر تاقىرىپ اياسىنداعى ءتۇرلى ماسەلەلەردىڭ ىشكى بىرلىگى. ادەتتە، ءبىز وقۋشىلارعا سيۋجەتتى ءبىر تاقىرىپ، كومپوزيتسيانى ءبىر تاقىرىپ، ولاردىڭ ىشىندەگى ءتۇرلى بولىكتەرىن جەكە‑جەكە تاقىرىپ ەتىپ تۇسىندىرەمىز. مۇندا كەرىسىنشە، بارلىعىن ءبىر ويدىڭ جەلىسىمەن تۇسىندىرىلەدى. ماسەلەن كىتاپتا: «شىعارمانى جازباس بۇرىن، قانداي ماسەلەنى وقۋشىلارىنىڭ الدىنا تارتپاقشى، سول تۋرالى از با، كوپ پە ويلايدى. سان وي، سان الۋان پىكىرلەردىڭ ىشىنەن بىرەۋىن نەگىزگى ويىنىڭ قازىعى ەتەدى. سول شىعارمانىڭ تاقىرىبى بولىپ سانالادى» دەيدى دە، ال شىعارماداعى نەگىزگى پىكىردىڭ (يدەيانىڭ) ۇستەمدىگى جونىندە: «قانداي شىعارما بولسىن، بەلگىلى ءبىر يدەيانى ۇندەيدى دەدىك. تاقىرىپ، وقيعا، جانە ونىڭ قۇرىلىسى، شىعارمادا قاتىسۋشىلاردىڭ ارالارىنداعى تارتىس، ولاردى سۋرەتتەۋ ادىستەرى، تۇپتەپ كەلگەندە - جازۋشىنىڭ سول شىعارماداعى ايتايىن دەگەن يدەياسىنا باعىنىڭقى» دەپ كوركەم شىعارمانىڭ تاقىرىبى اۋقىمدى ءارى قاراپايىم تۇردە تۇسىندىرىلەدى. ونان سوڭ سويلەۋدىڭ تۇرلەرى «جاي سويلەۋ»، «ارالاس سويلەۋ» دەپ قاراپايىم مىسالدارمەن بەرىلەدى.

6.  وقۋلىقتىڭ جانە ءبىر ەرەكشەلىگى كەز-كەلگەن ۇعىم تۇسىنىكتى قازاقى دۇنيەتانىممەن، وبرازداپ، سالىستىرا وتىرىپ بەرۋى. بۇل وقۋشىلار ءۇشىن وتە ءتيىمدى ءتاسىل. اسىرەسە، تاقىرىپتى ەستە ساقتاۋ تۇرعىسىنان. ماسەلەن كوركەم تۋىندى قالاي جازىلادى. بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. كىتاپتا مۇنى ءتۇسىندىرۋدىڭ ەڭ توتە جولى وقۋشى تۇسىنىگىنە لايىقتاپ بەرىلگەن. A) «دىبىستىڭ، ءسوزدىڭ، سويلەمنىڭ سىر-سىيپاتىن تانۋ، زاڭدارىن ءبىلۋ - بۇل ۇيگە كەرەك زاتتاردىڭ سىر-سىيپاتىن ءبىلۋ سياقتى نارسە. كەرەك زاتتارىن سايلاپ الىپ، ءۇي سالۋعا كىرىسۋ - دىبىستىڭ، ءسوزدىڭ، سويلەمنىڭ جايىن ءبىلىپ الىپ، سولاردىڭ ارقايسىسىن دۇرىستاپ ورنىنا جۇمساپ، پىكىرلى اڭگىمە شىعارۋعا كىرىسكەن سياقتى بولادى».

ءا) «توپىراقتان يلەنىپ كىرپىش جاسالعان سياقتى، دىبىستان قۇرالىپ ءسوز جاسالعان. ءۇيدىڭ ءتۇرلى بولىپ شىعۋى بالشىعىنان، كىرپىشىنەن، اسىرەسە قالاۋىنان بولاتىنى سياقتى، اڭگىمەنىڭ ءتۇرلى بولىپ شىعاتىنى ءتىلدىڭ دىبىسىنان، سوزىنەن، اسىرەسە ءسوزدىڭ تىزىلۋىنەن»

ب) «ولەڭنىڭ ۇناسىمى نەدەن بولادى؟ ولەڭ عانا ەمەس، نارسەنىڭ كوبى-اق جاراستىعىمەن ۇنامدى كورىنەدى. نارسەنىڭ كوبى-اق، نەگىزىندە، بىردەيلىگىمەن، رەتتىلىگىمەن جاراسىپ، ۇنامدى بولادى. ەكى قۇلاق، ەكى كوز - سول سياقتى دەنەنىڭ قوس مۇشەلەرى - ەكەۋى بىردەي بولسا، جاراسىپ، ۇنامدى كورىنەدى. قورالى قويداي شوعىرلانىپ، بەت-بەتىمەن جۇرگەن سولداتتان، ساپ تۇزەپ، قاتار تۇرعان جاراسىپ، كوزگە ۇنامدىراق كورىنەدى».

7. احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبىر ماسەلەنى ۇعىندىرعاندا ونى ءتۇسىندىرۋدىڭ بارلىق تاسىلدەرىن قولدانادى. وقۋلىق سونىسىمەن ەرەكشەلەنەدى. وقۋشى ەسىندە جاڭا ءدارىس ۇمىتىلماستاي ساقتالادى. ءبىر تاقىرىپتىڭ نەگىزىمەن بىرگە ىس‑تاجىربيەلىك جاعىن ومىرمەن بايلانىستىرا بايانداپ بەرەدى. ماسەلەن، كوركەم ءسوزدى تۇسىندىرە وتىرىپ، ونى كىمدەر قولداناتىنىن دا جان‑جاقتى ايتىپ وتەدى: «اقىندار عالىمدار سياقتى بولعان ۋاقيعانى، ياكي نارسەنى بولعان كۇيىندە، تۇرعان قالپىندا بۇلجىتپاستان ايتىپ، دۇرىس ماعلۇمات بەرىپ، قاقيقاتتانۋعا تىرىسپايدى، تۇرعان نارسە تۇرعان كۇيىندە، بولعان ۋاقيعا بولعان كۇيىندە اقىنعا وتە ۇيرەنشىكتى، جاي قالىپتى، جابايى كورىنەدى. ونىڭ ءبارىن اقىندار ءوز كوڭىلىنشە ءتۇيىپ، ءوز ويىنشا جورىپ، ءوز ۇيعارۋىنشا سۇگىرەتتەپ كورسەتەدى. سول ءوزى ۇيعارعان تۇرىندەگى عالامدى سوزبەن كورسەتۋگە بار ونەرىن، شەبەرلىگىن جۇمسايدى، ءسۇيتىپ شىعارعان ءسوزى كوركەم ءسوزدى شىعارما بولادى».

8. تەرمين ماسەلەسىندە بىردە‑بىر گرەك، لاتىن نە بولماسا ورىس ءسوزىن قولدانبايدى. بارلىعىن قازاقى دۇنيەتانىمنان، ءاربىر ءسوزدىڭ ءوز تۇبىرىنەن، ءوز توركىنەن الىپ، سونى تەرمين ەتىپ تۇسىندىرەدى. بۇل دا وقۋشىنىڭ وزىندىك تۋا ءبىتتى جاراتىلىسىنا لايىق، اقىلىنا قونىمدى ءتاسىل.  «مىنەزدەرى ۇقساس بىرىڭعاي، ءبىر كەيىپتى ادامداردى كەيىپتەس دەيمىز. مىنەزدىڭ بەلگىلى ءبىر تۇرىنە كەيىپ بەرەتىن ادامداردى كەيىپكەر دەيمىز. جومارتتىق، ساراڭدىق، باتىرلىق، قورقاقتىق، تۇزىكتىك، بۇزىقتىق - بۇلار قاي جۇرتتا دا بولاتىن مىنەزدەردىڭ جالپى كەيىپتەرى. سوندىقتان مۇنداي مىنەزدى ادامدار جالپى كەيىپكەرلەر بولادى».

«ۇلى اڭگىمەنىڭ ورەسى قىسقا، ءورىسى تارلاۋ ءتۇرى ۇزاق اڭگىمە دەپ اتالادى. ونان دا شاعىنداۋ ءتۇرى ۇساق اڭگىمە دەپ اتالادى».

ءا) تولعاۋ شىن سىرلى بولۋى ءتيىس. وتىرىك جاي سوزگە دە جاراسپايدى. تولعاۋ سياقتى سىرلى شىعارماعا وتىرىك جاراسپاق تۇگىل، بۇلدىرەدى. سوندىقتان كۇيلى تولعاۋ كوڭىلدە شىن كۇي بولعان كۇيدەن شىعۋى كەرەك.

ب) تولعاۋ تازا بولۋى ءتيىس - ناس، بىلعانىش، ءناجىس ادەمى نارسەدەن شىقسا، كوڭىلگە قانداي اسەر ەتەدى؟ تولعاۋ سوزگە بىلعانىش ءسوز، بىلعانىش پىكىر قاتىسسا، و دا سونداي اسەر ەتەدى.

ۆ) تولعاۋ كوڭىلدىڭ تەرەڭدەگى كۇيىنەن حابار بەرۋى ءتيىس. كوڭىلدىڭ بەر جاعىنان شىققان تولعاۋدىڭ اسەرى وقۋشىنىڭ كوڭىلىندە تەرەڭ ءىز قالدىرا المايدى» [16, 347 ب]. بۇل جەردە عالىمنىڭ ليريكالىق تەكتىڭ تابيعاتىن «جالپى سىرلى»، «شىن سىرلى»، «تازا بولۋى» جانە «كوڭىل تەرەڭدىگى» دەپ جىكتەپ وتىرعاندارى جاي ەمەس.

«ا) تولعاۋ ءسوزى كوڭىل كۇيىنىڭ بەينە بيلەۋى سياقتى بولۋ ءتيىس. كۇي دە، بي دە بىرىنە-ءبىرى ۇيلەسىپ كەلگەندە، سۇلۋ بولىپ شىعادى. كۇي مەن ءبيدىڭ ۇيلەسۋى.

ءا) تولعاۋ قىسقا بولۋى ءتيىس. كوڭىل كۇيىنىڭ كوبى-اق ءبىر قالىپتا ۇزاق تۇرمايدى. كوڭىل كۇيىنەن شىعاتىن تولعاۋ كوڭىل تابيعاتىنا قاراي ۇزىن بولماسقا ءتيىس، ۇزىن بولمايدى دا. ناعىز تولعاۋلاردىڭ كوبى-اق 4-5 اۋىز ولەڭنەن اسپايدى.

ب) تولعاۋ اۋەزدى سوزبەن ايتىلۋى ءتيىس. ادامنىڭ كوڭىلىنىڭ كۇيىن جاقسى بىلدىرەتىن - كۇي مەن ءان. اننەن سوڭعى كوڭىلگە كوبىرەك اسەر بەرەتىن  - اۋەزدى ءسوز، اۋەزدى ءسوزدىڭ ادەمىسى - ولەڭ. تولعاۋ كوڭىل ءسوزى بولعاندىقتان، اسەر كۇشىن كوبەيتەتىن ولەڭ تۇردە ايتىلۋى ءتيىس. كوبىنەسە سولاي ايتىلادى دا»

ءيا، ءسوزدى تانۋ، اسىرەسە، ادەبيەتتى تانۋ - عالامنىڭ وزەگىندەگى اسا نازىك ۇيلەسىمدىلىك پەن اسەمدىكتى تانۋدان باستاۋ الىپ، تىرشىلىكتىڭ قاراپايىم زاڭدىلىقتارىن ۇعىنۋعا دەيىن جالعاسادى. مۇنى جاراتىلىستىڭ وزىندىك قاراپايىم تىلىمەن سويلەتە ءبىلۋ دە ‑ ونەر. سوندىقتان، كەز‑كەلگەن كوركەم دۇنيەنىڭ تۋ، جازىلۋ، ءومىر ءسۇرۋ تاريحى، ەڭ باستىسى ونىڭ ونەر رەتىندەگى قۇندىلىعى - اسا اۋقىمدى ماسەلە. كوركەم تۋىندىنىڭ پايدا بولۋى مەن ونىڭ ونەر رەتىندە ءومىر ءسۇرۋى ءوزارا بىرلىكتى قاجەت ەتەدى. ونەردىڭ شارتتى زاڭدىلىقتارى جوق دەسەك تە، ونى تانۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. بۇل وقىرمان تالعامىمەن، ونىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىمەن، كوركەمدىك قۇپياسىنا قويار تالاپتارمەن تىكەلەي بايلانىستى.

وسى تۇرعىدا «ادەبيەت تانىتقىش» ‑ ادەبيەتتى تانىتۋدىڭ شىنايى تاسىلدەرىن قولدانعان. سوندىقتان وقىرمان جۇرەگىنىڭ تورىنەن ورىن الىپ وتىر. كەز كەلگەن كوركەم شىعارما جاراتىلىستىڭ سىرلى سىپاتتارىن كوركەم تىلمەن بايان ەتەدى. ءبىز ادەبيەتتى تانۋدا، تالداۋدا كوركەم تۋىندىلاردان سول سىرلى سىپاتتاردى ىزدەيمىز. ال ماتەريالدان تىس تەوريالار مەن انىقتامالار ويلاپ تاۋىپ، سولاردى ماتەريالعا تەلىپ تالداۋ - بارىپ تۇرعان ساۋاتسىزدىق . وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ مەكتەپتەردە سول ساۋاتسىزدىق سالتانات قۇرىپ تۇر. اسىرەسە ادەبيەتتى وقىتۋدا...

ۇلان ەركىنباەۆ،

سۇلەيمەن دەميرەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«اباي-اقپارات»