جاپپاي جازالاۋ شارالارىنىڭ ءۇش كەزەڭى - 1920-36, 1937-38, 1941-53 جىلدار

جاپپاي جازالاۋ شارالارىنىڭ ءۇش كەزەڭى - 1920-36, 1937-38, 1941-53 جىلدار

ادامزات تاريحىنىڭ سان مىڭ جىلدىق تاريحىندا بيلىك جۇرگىزگەن سان الۋان قانىشەرلەر مەن قانقۇيلى جەندەتتەر بولعان. الايدا حح عاسىردا جۇزەگە اسىرىلعان توتاليتاريزم زۇلماتىنداي قاسىرەتتى ادامزات تاريحى بىلمەيدى.
حح عاسىردىڭ بەيبىت كەزەڭدەرىندە الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندە 170 ملن. ادام قىرىلىپ-جويىلىپتى. سولاردىڭ 110 ميلليونى نەمەسە ۇشتەن ەكىسى، كوممۋ­نيستىك باعدارداعى ەلدەردىڭ ۇلەسىنە كەلەدى.
حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا بيلىك جۇرگىزگەن، كوممۋنيستىك سيپاتتاعى توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ۆ.ي.لەنين مەن توتاليتارلىق مەملەكەتتى تىكەلەي قالىپتاستىرعان ي.ۆ.ءستاليننىڭ تۇسىندا 46,6 ميلليون جان قۇربان بولعان.
وسىناۋ جازىقسىز جانداردى اجالعا ۇشىراتىپ، قابىرلەر ۇستىندە ءسوتسياليزمدى تولىق جەڭىسكە جەتكىزىپ، توتاليتارلىق مەملەكەت قۇرعان ءستاليننىڭ توتاليتارلىق تەوريانى ءوزى ويلاپ تاپپاعاندىعى بەلگىلى. توتاليتاريزم تەورياسىنىڭ تامىرى وتە تەرەڭدە جاتىر، ول عاسىرلار قويناۋىنان باستاۋ الادى. ستالين - توتاليتارلىق تەوريانى شىن مانىندە جۇزەگە اسىرعان قانقۇيلى پراكتيك، سونىمەن ءبىر قاتاردا ونى دامىتۋشى دا. ارينە، ول توتاليتارلىق مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋدا ءوزىنىڭ ۇستازدارىنان اسىپ ءتۇستى.
لەنين مەن ءستاليننىڭ بيلىگى كەزىندە كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتە ايىپتالىپ 3 777 380 ادام سوتتالىپ، ولاردىڭ ىشىنەن 642980 ادامعا ءولىم جازاسى قولدانىلدى، 25 جىلدان تومەن مەرزىمگە 2 369 220 ادام تۇرمەلەر مەن لاگەر-كولونيالارعا قامالدى، 776 180 ادام جەر اۋدارىلىپ، سۇرگىنگە جىبەرىلدى. كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتە ايىپتالعانداردان 2 900 380 ادام سوتتان تىس جازالانىپ جاپا شەكتى (گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ روسسيسكوي فەدەراتسي، ف. 9414, وپ.1, د.95, ل.123).
ستالين شىن مانىندە قارا شەكپەندى رەسەيگە اۋىستىرا سالىنعان ريم يمپەراتورى ىسپەتتى ەدى: ول رەسەيدى وزىنە باعىندىرىپ، ريم سياقتى وراسان زور يمپەريانى قۇرىپ الدى، بىراق مۇندا، ونىڭ وزىمەن قوسا، ەركىن ادامدار بولعان ەمەس. ونىڭ يمپەرياسى ءتۇپ-تۇگەل ماركستىك-لەنيندىك يدەيانىڭ قۇلاقكەستى قۇلدارىنان تۇراتىن. بۋحارين ونى «ماركستى وقىعان شىڭعىسحان» دەۋشى ەدى، ال، شىندىعىندا، ول ودان گورى كوڭىل كوتەرۋگە، تەاترعا، ايارلىققا، كىسى ولتىرۋشىلىككە قۇمار نەرونعا كوبىرەك ۇقسايتىن.
1929 جىلى ءستاليننىڭ نۇسقاۋىمەن كسرو اۋماعى بويىنشا ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىن كوبەيتۋ ماقساتىندا ارنايى جوسپار جاسالدى. بۇل لاگەرلەر جونىندە 1930 جىلى 7 ساۋىردە جوبا قابىلداندى. 1920-30 جىلداردان كسرو اۋماقتارىندا كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەر كولىمادا، ماگاداندا، ۆوركۋتادا، سىبىردە، ورالدا، قازاقستاندا جانە دە باسقا ايماقتاردا جاپپاي قۇرىلا باستادى.
قاتال ماقساتتاعى ورتالىق سولوۆەتسك لاگەرى «ۇلى» كوسەمىمىز ۆ.ي.لەنيننىڭ ۇسىنىسىمەن 1918 جىلى قۇرىلعانىن ەسكەرەر بولساق، وندا ارحيپەلاگ گۋلاگ-تىڭ باستاۋشىسى لەنين كوكەمىز بولادى دا شىعادى. سولوۆكي لاگەرى 1918 جىلدان بۇكىل كسرو قۇرىلىمىنىڭ گۋلاگ-تىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ۇلگىسىن جاساپ بەردى. سولوۆكي ارال لاگەرى اينالاسى تەڭىزدەرمەن قورشالسا، كسرو-نىڭ اينالاسى تەمىر تورمەن قورشالدى. مىنە، سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىن قۇرماس بۇرىن لاگەرلىك باسقارۋ جۇيەسىن وقىپ، تانۋ جۇمىستارى وسىلايشا قاتاڭ جۇرگىزىلدى.
№1 چەكيست ف.ە.دزەرجينسكي بولسا، №1 اسكەري رەۆكوم ل.تروتسكي بولدى. ال بۇل جۇيەلەردىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى ساياسي باسشىسى ۆ.ي.لەنين ەكەنى بەلگىلى. ال ونىڭ ۇلتتار اراسىنداعى باسشىسى لەنيننىڭ سەنىمدى سەرىگى ي.ستالين بولدى. بۇل ورىنداردان بەلگىلى دارەجەدە ءۇمىتى بارلار كامەنوۆ، رىكوۆ، زينوۆەۆ، بۋحاريندەر بولدى.
بۇلاردىڭ ءبارى كەزىندە پاتشا تۇرمەلەرىندە وتىرعان، بەلگىلى ساياسي كوزقاراسى، ءبىلىم-جىگەرى بار اككى رەۆوليۋتسيونەرلەر ەدى. رەۆوليۋتسيونەرلەر دەگەنىمىز توڭكەرىسشىلەر دەگەن ۇعىم بەرە وتىرىپ، ول ساياسي مانگە يە بولدى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوسەمدەرى دەگەننىڭ ءبارى رەسەي پاتشالىعى كەزىندە ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن شەتەلدەردە قاشىپ ءجۇردى. بولاشاق ۇكىمەتتى الۋ ءۇشىن شەتەلدەن اقشالاي كومەك الدى. قارۋ-جاراقتى ۇستاپ قالۋ ماقساتتارىندا بولشەۆيكتەردىڭ ۇلكەن توبى جۇمىسشى-سولداتتار اراسىندا ساياسي جۇمىستارمەن اينالىستى.
تۇرمەلىك «كوسەمنەن» پرولەتاريات كوسەمىنە دەيىن وسكەن ۋتوپيالىق سو­تسياليزمنىڭ اۆتورى ۆ.لەنين «دۇنيە­جۇزىنىڭ پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» دەپ دۇنيەجۇزىلىك بيلىك جۇرگىزۋدىڭ لاگەرلىك جۇيەسىن جاسادى. مۇنىڭ جەڭىسىن دە، جەڭىلىسىن دە قوعامدىق وزگەرىس ءوزى-اق كورسەتىپ بەردى. قىسقاشا ايتقاندا، سولوۆكي ارال لاگەرى - كسرو-نى باسقارۋ­دىڭ لاگەرلىك جۇيەسىندە «كورنەكىلىك» رول اتقاردى.
قولىنداعىسىن كۇشتەپ تارتىپ الۋ، اشتان ءولتىرۋ، ءتىلدى ۇمىتتىرۋ، اسسيميليا­تسيالاندىرۋ، دىنسىزدەندىرۋ، سوعىس قا­رۋلارىن سىناۋ، ينتەرناتسيونالداندىرۋ سەكىلدى جەتى ءتۇرلى ماقسات سولوۆكي ارالىندا ارنايى قولدانىلعان بولاتىن. مۇنىڭ اكەلگەن سوراقىلىعى كوپ ەدى.
ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە ماڭىزدى ورىندى وداقتىق دارەجەدە كولەمدى دەرەكتەر جيناقتاعان رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك مۇرا­عاتى الادى. بۇل مۇراعاتتا كسرو ىىحك (نكۆد) - ءىىم لاگەرلەر باس باسقارماسى (گۋلاگ) جۇيەسىنىڭ مۇ­راعاتى قۇجاتتارى ساقتالعان. لاگەرلەر باس باسقارماسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن قۇرىلىمدارىنىڭ ءبىرى بولدى. 1940 جىلعى 1 ناۋرىزداعى جاعداي بويىنشا لاگەرلەر باس باسقارماسى 53 لاگەردەن، ونىڭ كوپتەگەن بولىمشەلەرىنەن، رەسپۋبليكالىق، ولكەلىك، وبلىستىق ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونيالارىنان (170 وندىرىستىك، 83 اۋىلشارۋاشىلىقتىق، 172 «كونتراگەنتتىك»، سونىمەن قاتار باسقا ۆەدومستۆولاردىڭ شارۋاشىلىقتارى مەن قۇرىلىستارىندا جۇمىس ىستەيتىندەر) جانە جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان 50 كولونيادان تۇردى. («سوتسيولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا»، 1991, №6, س.10-11).
«ارگۋمەنتى ي فاكتى» گازەتىنىڭ انىقتاماسىنا جانە 1940 جىلعى 1 ناۋرىزداعى گۋلاگ اقپاراتىنا نازار اۋدارساق، مىنانداي مالىمەت الامىز.
گۋلاگ تۇتقىندارىنىڭ سانى - 1 668200. ولاردىڭ 352 مىڭى - ەڭبەك­پەن تۇزەۋ كولونياسىنىڭ جالپى رەجيمىندە وتىرعاندار. 192 مىڭى - كولونيانىڭ وندىرىستىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى جۇمىسىنا تارتىلعاندار. بۇلاردىڭ 28,7%-ى - كونتررەۆوليۋتسيا ۇيىمىنداعىلار، 5,4%-ى - وتە قاۋىپتى قىلمىسكەرلەر، 12,4%-ى - ساۋداگەرلەر، 9,7%-ى - ۇرلىقشىلار، 9,7%-ى - باسشى اپپارات قىزمەتكەرلەرى، 1,5%-ى - سوتسياليستىك مەنشىكتى تالان-تاراجعا سالۋشىلار دا، 2,7%-ى ءارتۇرلى قىلمىس تۇرلەرى دەپ كورسەتىلگەن. الايدا تاريحشى روي مەدۆەدەۆتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، گۋلاگ تۇتقىندارىنىڭ سانى 66 ميلليوننان اسىپ جىعىلعان.
1930 جىلدان 1953 جىلعا دەيىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ءىس-ارەكەتى ءۇشىن سوتتالعان 3 778 254 ادامنىڭ 786098-ءى بىردەن اتىلعان (گارف، ف. 9414, وپ.1, د.129, ل.42).
گۋلاگ-تىڭ كەڭەس وداعىندا ۇلكەن «يمپەريالىق» بەدەلى بولدى. 1934 جىلدان ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن سوتتالعانداردى تاربيەلەيتىن تاعى 10 لاگەر كسرو-نىڭ تەڭىزدەرىندەگى ادام از تۇراتىن ارالداردا قۇرىلدى. بىردە-ءبىر لاگەرى جوق ەكى-اق رەسپۋبليكا بولدى. ولار - ارمەنيا مەن گرۋزيا.

قازاق جەرىندەگى العاشقى اباقتىلار

اباقتى - قىلمىسكەردى باس بوستاندىعىنان ايىرىپ، قاۋىپتى ارەكەتىن ودان ءارى ورىستەتپەۋ ماقساتىمەن، ونى قوعامنان وقشاۋلاتۋعا، سوت جازاسىن وتەۋگە ارنالعان قاماۋ ورنى. اباقتىعا اۋىر قىلمىس ىستەپ سوتتالعاندار قامالادى.
اباقتى بۋرجۋازيالىق قوعامدا پايدا بولىپ، قاناۋشى تاپتىڭ جەكە ادامداردى قورلاۋ، ازاپتاۋ ورنىنا اينالدى. سوۆەتتىك ءادىل سوت قىلمىسكەردى اباقتىعا جاپقاندا ونىڭ ادامگەرشىلىك نامىسىن قورلاۋدى كوزدەمەيدى («قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، الماتى، 1972, 20-بەت).
كوشپەلى قازاق حالقى ءوزىنىڭ قاسيەتتى جەرىنە تۇرمە (اباقتى) سالىپ اۋرە بولماعانى بەلگىلى. ورتالىق قازاقستاندا تۇرمە ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي پايدا بولا باستاپتى. ءسىبىر قازاقتارى دەپ اتاعان بەس وياز جەرىندە اتاقتى ەكى تۇرمە عانا بولعان ەكەن. ءبىرى 150 ادامعا ارنالىپ سالىنعان ومبى قالاسىندا، ەكىنشىسى 50 ادامعا ارنالىپ 1869 جىلى سالىنعان پەتروپاۆل قالاسىندا بولىپتى. اقمولا، كوكشەتاۋ ويازدارىندا 1890 جىلداردان باستاپ تۇرمە ءۇشىن بۇرىنعى اسكەري گاۋپتۆاحتانى پايدالانىپتى. ءحىح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە اتباسار ويازىنىڭ ورىس-قىرعىز ۋچيليششە عيماراتى دا «اق تۇرمە» اتالىپ كەتكەن ەدى. كەيىن قايتا جوندەپ، گاسترونوم دۇكەنىن جاسادى. ول بۇرىنعى «لەنين» كوشەسىندە بولاتىن.
قازاق جەرىندەگى تۇرمەلەر تۋرالى 1910 جىلى شىققان «وبزور اكمولينسكوي وبلاستي» كىتابىندا جازىلعان. سونىڭ 75-بەتىنەن ءۇزىندى الىپ كورەيىك: «تيۋرەمنايا زدانيا ناحوديتسيا دالەكو نە ۆ ۋدوۆلەتۆوريتەلنوم سوستوياني. تاك، زدانيا اكمولينسكوي ي كوكچەتاۆسكوي تيۋرمى پريسپوسوبلەننايا ۆ 1890 گ. يز بىۆشيح گاۋپتۆاحت، كاجدايا نا - 15-تي چەلوۆەك، وكازىۆايۋتسيا ۆەسما تەسنىمي، تاك كاك ۆ نيح سكوپلياەت ينوگدا ارەستانتوۆ... ناسەلەنيۋ ۋەزدوۆ ەجەگودنو ۋۆەليچيۆاەتسيا پەرەسەلەنيەم يز ەۆروپەيسكوي روسسي; سووتۆەتستۆەننو سەمۋ ۋۆەليچيۆاەتسيا ي چيسلو وسۋجدەننىح...» - دەي كەلىپ، ەسكىلەرىن جوندەپ، جاڭادان تۇرمەلەر سالۋ كەرەك ەكەنىن ءسوز ەتەدى.
وسى مىسالدىڭ ءوزى-اق تۇرمەسىز تىرشىلىك ەتكەن حالقىمىز تۋرالى ادامدى ويلانتۋى، ەسى بارلارى ونىڭ سەبەبىن ىزدەۋى ءسوزسىز عوي. مادەنيەتىمىزدە ادالدىققا تاربيەلەۋدە يسلام ءدىنى مەن ادەت-عۇرپىمىزدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ەدى. ەكىنشىدەن، حالىقتىڭ جالپى ادامگەرشىلىك قاسيەتى جوعارى بولاتىن. كەيىنگى وزگەرىستەر اكەلگەن بوياما، جاتتاندى، ساياساتتاندىرىلعان «مادەنيەت» سياقتى ەمەس، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس دەنىندە شىنايى بولاتىن. ارتىق قىلمىس جاسالدى دەگەننىڭ وزىندە دالا بيلەرى قازاقتىڭ اسىل سوزدەرىمەن كەسىپ تاستاپ وتىراتىن. نەمەسە ءاز تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» زاڭىن قولدانعان. بۇل كۇندە سونىڭ ءبارى ەرتەگى سياقتانىپ بارادى.
قازىرگى قازاق جەرىنىڭ تۇتاسىمەن تۇرمە مەن كونتسلاگەرگە اينالىپ كەتۋىنىڭ ءتۇپ باستاماسى قاشان جانە قالاي باستالعانىنا دالەل، كۋاگەر وسى دەرەك بولسا كەرەك.
كەڭەس وداعى ىدىراپ، وداقتاس رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىك الىپ، ارقايسىسى ءوز ساياساتىن وزىنشە جۇرگىزەتىن دەربەس مەملەكەتكە اينالعاننان كەيىن بۇرىننان اسا قۇپيا بولىپ كەلگەن كوپ جايدىڭ بەتى اشىلا باستادى. قارا ارىپتەرمەن جازىلعان مۇراعاتتىق قۇجاتتار قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ماڭگىلىك ورىن الادى. تاريحشىلاردىڭ بۇل شەجىرەنى زەرتتەپ، مۇقيات تەكسەرىپ، حالقىمىزعا تانىستىرۋى پارىز بولسا كەرەك. الايدا بەلگىلى زەرتتەۋشىلەرىمىز ءتيىپ-قاشىپ اسا قاجەتتى زەرتتەۋگە بارىپ جۇرگەنىمەن، وتە قۇندى دەرەكتەرگە ءالى كۇنگە قول جەتكەن جوق. سەبەبى بىزگە «وتە قۇپيا» دەرەكتەردى زەرتتەۋگە ءالى مۇمكىندىك بولماي وتىر. سول توم-توم ىسقاعازدارىنىڭ اراسىندا قازاق حالقىنىڭ توتاليتاريزم جىلدارىنداعى تاعدىر-تالايى جابۋلى كۇيىندە ءوزىنىڭ سىرىن اشاتىن كۇنىن كۇتۋمەن قاتتالىنىپ جاتقانىنا كۇمان جوق.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا سوتسياليستىك ءداۋىر كەزىندەگى 1919-21 جىلعى اشارشىلىق، 1930-1933 جىلدارداعى ۇلى جۇت، 1937-40 جىلدارداعى جەكە ادامعا تابىنۋ كەزەڭىندەگى «قىزىل قىرعىن»، 1941-1945 جىلدار اراسىنداعى ۇلى وتان سوعىسى دەپ اتالعان قاندى قىرعىن ەشۋاقىتتا ۇمىتىلمايدى جانە ۇمىتىلۋى مۇمكىن ەمەس. ودان ءارى «ماڭگى كوسەمنىڭ» قايتىس بولعانىنا دەيىنگى 1946-53 جىلدار ءالى كۇنگە ەل ەسىندە. ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز گۋلاگ-تىڭ جازالاۋشىلىق ءىس-ارەكەتى تۋرالى بولماق. سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنا كەلتىرىلگەن زۇلىمدى قاندى قول قاراقشىلىعى تۋرالى كوزسىز سوراقىلىقتار جونىندە بولماق.

قازاقستان مەن ورتا ازياداعى ستاليندىك لاگەرلەر

1. اقتوبە لاگەر پۋنكتى. ونداعىلار قۇرىلىس جۇمىسىمەن اينالىسقان، حيميا زاۋىتىن سالعان.
2. الجير - اقمولاداعى وتانىن ساتقانداردىڭ ايەلدەرىنىڭ لاگەرى. استانا قالاسىنا جاقىن جەرگە ورنالاسقان.
3. الماتى لاگەر پۋنكتى. قۇرىلىس جۇمىسىن جۇرگىزگەن.
4. انديجان لاگەر پۋنكتى. قۇرىلىس جۇمىسىن جۇرگىزگەن.
5. اشحاباد لاگەر پۋنكتى. وندا­عىلار تسەمەنت كارەرىندە جۇمىس ىستەگەن.
6. بالحاشلاگ. بالقاش قالاسىنداعى لاگەرلەردىڭ باسقارماسى ورنالاسقان. جەر كەنىن ءوندىرىپ، قۇرىلىس جۇمىسىن جۇرگىزگەن.
7. جامبىل لاگەر پۋنكتى. گيپس جانە تسەمەنت وندىرگەن.
8. جەزقازعانلاگ. مارگانەتس جانە جەز كەنىن وندىرگەن، قۇرىلىس جۇمىسىن جۇرگىزگەن. تاۋ-كەن كومبيناتىن سالعان.
9. ىرعىز لاگەر پۋنكتى. ورنالاسقان جەرى بەلگىسىز.
10. قازالى لاگەر پۋنكتى. ونداعىلار كىرپىش زاۋىتىندا جۇمىس ىستەگەن.
11. قامىسلاگ ارناۋلى لاگەرى.
12. كارلاگ لاگەر باسقارماسى دولينكا ەلدى مەكەنىندە ورنالاسقان. كومىر، ءتۇستى مەتالل قازىپ، اۋىل شارۋا­شىلىعىمەن اينالىسقان. 1932 جىلى اشىلعان.
13. كەڭگىرلاگ. مۇندا 1954 جىلى باس كوتەرۋ بولعان.
14. قىزىلوردا لاگەر پۋنكتى.
15. كوكشەتاۋ لاگەر پۋنكتى.
16. كراسنوۆودسك لاگەر پۋنكتى. حيمزاۋىتتا جۇمىس ىستەگەن.
17. قورعانتوبە لاگەر پۋنكتى.
18. قوستاناي لاگەر پۋنكتى.
19. لەنيناباد لاگەر پۋنكتى. كانال قۇرىلىسىن جۇرگىزگەن.
20. لۋگلاگ ارناۋلى لاگەرى.
21. پەسچانلاگ ارناۋلى لاگەرى.
22. پەتروپاۆلوۆسك لاگەر پۋنكتى.
23. سەمەي لاگەر پۋنكتى.
24. ستەپلاگ ارناۋلى لاگەرى. تاۋ-كەن كومبيناتىندا جۇمىس ىستەگەن. باسقارماسى جەزقازعان قالاسىندا ورنالاسقان.
25. تاشكەنت لاگەر پۋنكتى.
26. تۇركىستان لاگەر پۋنكتى.
27. ورال لاگەر پۋنكتى.
28. وسكەمەن لاگەر پۋنكتى. قورعاسىن شاحتاسىندا جۇمىس ىستەپ، پوليمەتالل كەنىن وندىرگەن. تاۋ-كەن كومبيناتىن سالعان.
29. فەرعانا لاگەر پۋنكتى. قۇرىلىس جۇمىسىن جۇرگىزگەن. حيميا جانە تسەمەنت زاۋىتتارىندا جۇمىس ىستەگەن. تەمىر بەتوندار جاساعان.
30. فرۋنزە لاگەر پۋنكتى. ءتۇستى مەتالدار وندىرگەن.
31. شارجاۋ لاگەر پۋنكتى. حيميا زاۋىتتارىن سالعان.
32. شىمكەنت لاگەر پۋنكتى. حيميا جانە تسەمەنت زاۋىتتارىندا جۇمىس ىستەگەن.
33. ەكىباستۇز لاگەر پۋنكتى. قۇرىلىس جۇمىسىن جۇرگىزگەن. حيميا جانە تسەمەنت زاۋىتتارىندا جۇمىس ىستەگەن.
جوعارىدا اتالعان ارناۋلى لاگەرلەردىڭ بارلىعى 1948 جىلى قۇرىلعان. مۇنداعىلاردىڭ ەرەكشە رەجيمدەگىلەردەن ءبىر ەرەكشەلىگى، جۇمىس دەمالىسسىز ءارى اقىسىز جۇرگىزىلگەن. جۇمىس بولماي قالعان كۇندەرى ونداعىلار تەمىر تورلانعان باراقتاردا قاماۋلى بولعان. كيىمدەرى نومىرلەنگەن. تۋعان-تۋىستارىنا ەكى حاتتان ارتىق حات-حابار جازۋعا ۇلىقسات بەرىلمەگەن.
كونەكوز قاريالاردىڭ كەيبىرىنىڭ «ستالين سونداي ەدى، مۇنداي ەدى» دەپ ماقتايتىنى بار. «سوعىستان كەيىن جاعداي تەز-اق تۇزەلىپ كەتىپ ەدى» دەگەن ءسوزدى ءجيى اۋىزعا الادى. وسىنداي ار­ناۋلى لاگەرلەر پۋنكتىندەگىلەر اقىسىز-پۇلسىز، اش-جالاڭاش جۇمىس ىستەسە، بوستاندىقتا جۇرگەن ادامدار مۇنى ءستاليننىڭ مىقتىلىعى، ءسوتسياليزمنىڭ جەڭىسى دەپ ۇقتى. ونىڭ ناعىز قاسىرەتتى زۇلمات ەكەنىن تۇسىنسە دە، اۋىزدارىنا الۋعا قورىقتى. ويتكەنى زامان سولاي ەدى.

سولوۆكيدەن باستاۋ العان كارلاگ

ءبىز ءبىرتۇتاس گۋلاگ كەڭىستىگىنىڭ وزىمىزگە قاتىستى كارلاگ اۋماقتىق بولىگىن الىپ قارايىق. قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرى گۋلاگ-تىڭ بولىنبەس فيليالى رەتىندە كەڭ-بايتاق قازاقستاننىڭ اۋماعىندا ورنالاستى. بۇل لاگەردى ستاليندىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قازاقستانداعى سولوۆكيى دەۋگە بولادى. بۇل لاگەردىڭ ورتالىعى - دولينكا پوسەلكەسى ەدى. مۇندا قازاقستان مەن ورتا ازياداعى وندىرىستىك- شارۋاشىلىق، اسكەري-ۆەدومستۆولىق، جازالاۋ-تاربيەلىك ءپۋلتى ورنالاستى. بۇل لاگەردىڭ باستىعى وكىمەت قۇرامىنا ەنگىزىلدى دە، باسقارۋ جۇيەسى ماسكەۋدەگى لاگەرلەر باس باسقارماسىنا باعىندى.
بۇل باس باسقارماعا اسكەري تريبۋ­نالدىق جازالاۋ جۇيەسى دە باعىندى.
1931 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندەگى اقپاراتقا قاراساق، كارلاگ-تا 21 323 تۇتقىن 47 ۇلتتاردان قۇرالىپتى. ولاردىڭ 2276-سى - كۋلاكتار، 5307-ءسى - ورتاشالار، 5140-ى - كەدەيلەر، 506-سى - باتىراقتار، 2864-ءى كولحوزشىلار ەكەن.
1929-1933 جىلدار اراسىندا قازاق­ستان وگپۋ-ىنىڭ مالىمەتى بو­يىنشا، 22933 ادامنىڭ ءىسى 9805 ءىس بويىنشا قارالىپ، ولاردىڭ 3386-سى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان. 13151 ادام 3 جىلدان 10 جىلعا دەيىن كونتسلاگەرگە جىبەرىلگەن. ەكى جىلدىڭ ىشىندە كارلاگ تۇتقىندارىنىڭ سانى 20262-گە جەتكەن. 1936-1938 جىلدارداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىندە كارلاگ تۇتقىندارىنىڭ سانى تىپتەن كوبەيە ءتۇستى. 1936 جىلدىڭ وزىندە 39 مىڭ ادامعا جەتكەن (گارف، ف.9414, وپ. 1, د. 42, ل. 125).
كارلاگ تۇتقىندارىنىڭ كوبەيۋى تابيعي قۇبىلىسقا اينالدى دا، مۇنداعى تۇتقىندار سانى اركەز ارقالاي كورسەتىلۋى قۇپياعا اينالدى. سەبەبى كەلگەن ادامدار سانى كورسەتىلمەيتىن، تۋىس-تۋعاندارىنا حابارلانبايتىن.
كارلاگ-تاعى تۇتقىندار ادام ايتقىسىز قاتتى جازالانعان. وسىنداي قيىندىققا نارازىلىق بىلدىرگەندەر باس كوتەرىپ وتىرعان. مۇندا 1939 جىلى حالىق جاۋى رەتىندە ەكىنشى رەت سوتتالعاندار كوتەرىلىسكە شىققان. ولاردىڭ 349-ى ءۇش جىلعا، 68-ءى بەس جىلعا، 18-ءى سەگىز جىلعا، 105-ءى ون جىلعا قايتا سوتتالعان. 9 ادامعا اتۋ جازاسى بەرىلگەن (بۇل دا سوندا، 157-بەت).
1917 جىلدان بەرگى كۇللى كەڭەس تاريحى تولىپ جاتقان ادام قۇقىعىن بۇرمالاۋشىلىقتارعا، ول - ول ما، كەي رەتتەردە اشىقتان-اشىق جاسالعان تۇقىم قۇرتۋشىلىق (گەنوتسيد) كورىنىستەرىنە تولى. سولاردىڭ ىشىندە - ميلليونداعان شارۋالاردىڭ ءومىرىن قيعان، كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ تۇقىمىنا زاردابى تيگەن 20-30-شى جىلدارداعى ۇجىمداستىرۋ تۋعىزعان اشتىق، مۇلدە جازىقسىز جانداردى جاپپاي اتىپ-اسۋمەن تۇرمەلەرگە قاماۋ، ستالينگە جاقپاعان تۇتاس حالىقتاردى «كۇماندى» جانە «جاۋلىق پيعىلدا» دەپ جاريالاۋدا جاتىر.
سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا رە­سەيدەن، ۋكراينادان، باسقا دا ايماقتار­دان قازاقستانعا وزدەرى ويلاعانداي بوس جاتقان جەرلەردەن دامەلى كوپتەگەن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ اعىلىپ كەلگەنى بەلگىلى. بۇل لەك ەشقاشان تىيىلعان ەمەس، الايدا حح عاسىردىڭ العاشقى ون جىلىندا ستاليندىك رەفورمانى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. جىل سايىنعى كوشىپ كەلۋشىلەر سانى 140 مىڭ ادامنان اسىپ جىعىلىپ وتى­ردى. قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ بەستەن ءبىر بولىگى جات ەلدە ءسىڭىسىپ كەتە الماي كەيىن قايتىپ، قالعاندارى جايعاسىپ، يەلىكتەرىنە شارۋاشىلىق الىپ، وسىندا ماڭگىگە قونىستانىپ جاتتى. سول كەزدەردە قازاقستانعا كەلگەندەردىڭ ۇزىن-ىرعاسى 1 ميلليون 200 مىڭ ادامنان اسادى.
ءسويتىپ، ۇجىمداستىرۋ كەزىندە قازاقستانعا 250 مىڭ مال-مۇلكى الىنعان باي-قۇلاق جەر اۋدارىلعان ەدى. سوعىستىڭ الدىڭعى جىلدارى ءتۇرلى رەسپۋبليكالاردان ونەركاسىپ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ سىلتاۋىمەن تاعى دا 1 ميلليون 200 مىڭ ادام قونىستاندىرىلدى.
ناق سول جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ كۇللى اۋماعى كوبىنەسە جۇيەگە قاس دەگەن جالعان جەلەۋمەن جىبەرىلەتىن ادامداردى، سونداي-اق قىلمىسكەرلەردى ايدايتىن ورىنعا اينالدى. مۇندا تۇرمەلەردىڭ، لاگەرلەردىڭ جانە كۇشتەپ قونىستاندىرۋعا ارنالعان ورىنداردىڭ تارام-تارام جۇيەسى جاسالدى. قازاقستاندا قانشا قامالعانداردىڭ، ايدالۋمەن اكەلىپ قونىستاندىرىلعانداردىڭ بولعا­نىندا قيساپ جوق. ولاردىڭ سان مىڭى ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىنشىلىعىنا شىداماي دۇنيەدەن ءوتتى نەمەسە كوپشىلىگىنىڭ كوزىن جازالاۋ-قۋدالاۋ اپپاراتى قۇرتتى.
سوعىس قارساڭىندا جانە سوعىس كەزىندە «ساتقىندىق پيعىلدا» دەگەن ءجون-جوسىقسىز ايىپ تاعىلعان تۇتاس حالىقتارعا قارسى قاتاڭ قۋعىنداۋ شارالارى قولعا الىندى. بەيبىت جاتقان، بەيكۇنا جانداردى تىعىز-تاياڭ جۇك ۆاگوندارىنا تيەپ، ءبىزدىڭ دالاعا جونەلتىپ جاتتى. وڭداعان مىڭ كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعان ادامدار وسىنداي تاعىلىق ايداۋدىڭ سالدارىنان اشتىقتان جانە دەرتتەن دۇنيە سالدى.
سول كەزدە قازاقستانعا 100 مىڭعا جۋىق قيىر شىعىس كورەيلەرى، 800 مىڭداي ەدىل بويىنىڭ نەمىستەرى، كسرو-نىڭ با­تىس ايماقتارىنان 100 مىڭنان اسا پو­لياك، تەرىستىك كاۆكازدىڭ 500 مىڭنان اس­تام تۇرعىنى كۇشتەپ قونىستاندىرىلدى. قازاقستانعا كۇشتەپ كوشىرۋدىڭ قارا دا­ۋىلىن قىرىم تاتارلارىنىڭ، گرەكتەر­دىڭ، قالماقتاردىڭ ونداعان مىڭ وتباسىلارى، باسقا دا كەڭەس حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى باستان كەشتى.
رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، سول كەزدە قازاقستان جۇرتى 1,5 ميلليوننان استام ادامعا كوبەيگەن ەكەن. سوعىس كەزىندە 350 مىڭنان استامنىڭ اكەلىنگەنى انىق.
ەندى مىنا ءبىر جانتۇرشىگەرلىك مالىمەتتەرگە نازار اۋدارساق.
«...بولشينستۆو يز پروشەدشيح مياسورۋبكۋ ستالينسكوگو گۋلاگا، كرۋگي كوممۋنيستيچەسكوگو ادا ۋشلي ۆ نەبيتيە، ۆ جيۆىح پوكا وستايۋتسيا سچيتاننىە سوتني، موجەت نەسكولكو تىسياچ. نو چۋلاچوۆسكيە ارحيۆى سوحرانيلي پلودى كروپوتليۆوگو ترۋدا «كارايۋششەگو مەچا پارتي» - چيسلەننوست دەيستۆوۆاۆشيح كونتسلاگەرەي، تاك نازىۆاەمىح ترۋدوۆىح پوسەلكوۆ ي سپەتسپوسەلكوۆ، يح ناسەلەنيە - وبولچاننىح، سورۆاننىح ناسيلستۆەننو س رودنىح مەست ي وتپراۆلەننىح نا سترادانيا ي پرەجدەۆرەمەننۋيۋ سمەرت نا وستروۆا ارحيپەلاگا گۋلاگا.
پريۆەدەم نەكوتورىە يز نيح. نا ناچالو1941 گودا نا تەرريتوري سسسر فۋنكتسيونيروۆال 1741 ترۋدوۆوي پوسەلوك، ۆ كوتورىح ۆ نەچەلوۆەچەسكيح ۋسلوۆياح سۋششەستۆوۆالي 997329 چەلوۆەك. ۆ توم چيسلە 100 تاكيح پوسەلەني ناحوديلوس نا تەرريتوري كازاحستانا س چيسلوم سسىلنىح 134653 چەلوۆەكا. س 1928 دو ناچالا سوروكوۆىح بىلو سوسلانو:
يز رسفسر - 9ملن. 150 تىسياچ چەلوۆەك، 5 ملن. 490 تىسياچ يز نيح پوگيبلي، ۆ جيۆىح ك 1995 گودۋ وستاۆالوس 91,5 تىسياچ چەلوۆەك;
يز ۋكراينى سوسلانو زا ەتوت جە پەريود 2 ملن. 40 تىسياچ چەلوۆەك، 1 ملن. 224 تىسياچي يز نيح پوگيبلو، ۆ جيۆىح نا ۋكازاننىي گود وستاۆالوس 20,5 تىس. چەلوۆەك;
يز كازاحستانا سوسلانو 750 تىسياچ چەلوۆەك، پوگيبلو 510 تىسياچ، ۆ جيۆىح - 7,5 تىس. چەلوۆەك;
يز رەسپۋبليكي زاكاۆكازيا سوسلانو 1ملن. 65 تىسياچ چەلوۆەك، پوگيبلو 627 تىسياچ، ۆ جيۆىح 10 تىسياچ 650;
يز بەلورۋسسي سوسلانو 600 تىسياچ چەلوۆەك، پوگيبلو 360 تىسياچ ۆ جيۆىح - 6 تىس. چەلوۆەك;
يز كيرگيزي سوسلانو 315 تىسياچ چەلوۆەك، پوگيبلو 190 تىسياچ، ۆ جيۆىح 3 تىسياچي 150 چەلوۆەك;
يز رەسپۋبليكي پريبالتيكي ي مولداۆي سوسلانو 300 تىسياچ چەلوۆەك، پوگيبلو 180 تىسياچ، ۆ جيۆىح 3 تىسياچي;
يز سرەدنەي ازي سوسلانو 780 تىسياچ چەلوۆەك، پوگيبلو 468 تىسياچ، ۆ جيۆىح 7,7 تىسياچي;
وبششەە چيسلو رەپرەسسيروۆاننىح نا تەرريتوري سسسر سوستاۆيلو 15 ميلليونوۆ چەلوۆەك، 9 ميلليونوۆ 50 تىسياچ يز كوتورىح پوگيبلو، ۆ جيۆىح نا 1995 گود وستاۆالوس 150 تىسياچ.
پروسۋششەستۆوۆاۆ مەنەە ۆەكا، كوممۋنيستيچەسكي رەجيم ۆ سوۆەتسكوم سويۋزە وستاۆيل پوسلە سەبيا كروۆاۆىي شلەيف، وكەان نارودنوگو گوريا. كراسنىي تەررور، گولود ي پوسلەوكتيابرسكايا رازرۋحا ۋنەسلي، پو پريبليزيتەلنىم پودسچەتوم، 12 ميلليونوۆ جيزنەي.
گراجدانسكايا ۆوينا، سپروۆوتسيروۆاننايا بولشەۆيكامي، - دو 18 ميلليونوۆ. كوللەكتيۆيزاتسيا - سم.ۆىشە. ۆەليكايا وتەچەستۆەننايا، وسنوۆنوي پريچينوي كوتوروي ياۆيلسيا وپيات جە بولشەۆيزم (ۆوزنيكنوۆەنيە يتاليانسكوگو، گەرمانسكوگو فاشيزما - رەاكتسيا نا نەگو), ۋنەسلا بولەە 30 ميلليونوۆ جيزنەي نايبولەە اكتيۆنوي چاستي ناسەلەنيا.
ەسلي بى وني وستاليس جيۆى، تو پرودولجيلي بى سۆوي رود دۆۋميا-ترەميا ي بولەە دەتمي. ۋديۆيتەلنو، نو پوسلە تاكوگو نەۆيداننوگو ۆ چەلوۆەچەسكوي يستوري ماسسوۆوگو يسترەبلەنيا نارودا سوبستۆەننىم رۋكوۆودستۆوم منوگيە سكوربيات وب ۋشەدشەم ۆ پروشلوە.
ۆ سوتسياليستيچەسكوم لاگەرە! گوسپودي، پروستي يح، يبونە ۆەدايۋت، چتو تۆوريات («مىسل»، 1997, №12, ستر. 87).
مىنە، وسىناۋ قاتىگەزدىگى حالقىنا عاسىرلارعا جۇك بولار قاسىرەت اكەلگەن بولشيۆيكتەر بيلىگىن قازاق حالقى قالاي قابىلدادى، قازاق زيالىلارىنىڭ كوزقاراسى قانداي بولدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن كۇننىڭ تۋعاندىعىنا نەبارى بىرنەشە جىل بولعاندىعىنا قاراماي، وتاندىق تاريحشىلار وسى سالادا بىرنەشە ەڭبەكتەر شىعارىپ ۇلگەردى.
قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق دامۋ تاريحىن زەرتتەۋ بارىسىندا عالىمدار قازاق حالقىنا ءتان قاسيەتتەرگە ەركىندىك، اشىقتىق، ادىلدىك، ت.ب. سيپاتتاردى جاتقىزادى. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قانشالىقتى قاتال دا قاتىگەز ساياساتىنا قاراماي، قازاق حالقى تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن جەڭىپ شىقتى. اجال اۋزىنان امان شىققان حالقىمىز تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرىپ، ەركىن ەلدىڭ ەڭسەلى ەرتەڭىنە ۇمىتپەن قاراپ ەڭبەك ەتۋدە. قازاق حالقىنىڭ بولاشاققا دەگەن ءۇمىتىنىڭ وكىنىشتىڭ اششى وكسىگىنە اينالماۋى ءۇشىن وتكەنىمىزدى بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن قاراپ، سارالاپ، تالداۋىمىز كەرەك.
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ا.مۇساعاليەۆانىڭ پايىمداۋىنشا، كەڭەستىك رەسپۋبليكالار اۋماعىندا ورنالاسقان ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەلەرىنىڭ سانى بويىنشا قازاقستان رسفسر مەن ۋكراينادان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا بولدى. رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا بۇكىل وداق بويىنشا ورنالاسقان لاگەرلەر تۋرالى قاجەتتى مالىمەتتەر جيناقتالعان. سەبەبى كسرو كەزىندە وداقتىق كولەمدەگى جۇيەلەردىڭ بارلىعى جوعارىدان باسقارىلدى جانە قاداعالاندى. ارينە، سوندىقتان دا قازاقستاندىق لاگەرلەر جۇيەسى جالپى جاعدايىن بايانداعان قۇجاتتىق ماتەريالداردىڭ ماسكەۋلىك مۇراعاتتاردا بولۋى تاڭعالدىرمايدى. بىراق رەسەي مۇراعاتتارىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، وندا كەڭەس ءداۋىرىنىڭ 1950 جىلدارىنىڭ ورتاسىنا دەيىنگى سوزىلعان ساياسي رەپرەسسيالار دەرەكتەرى، ونىڭ ىشىندە ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ قۇجاتتارى قۇپياسىزداندىرىلعان، ياعني زەرتتەۋشىلەردىڭ پايدالانۋىنا مۇمكىنشىلىكتەرى بار. ولاردىڭ اراسىنان قازىرگى كەزدە قازاقستاندىق مۇراعاتتاردا ساقتالىپ وتىرعان، قۇپياسىزداندىرىلماعان، عىلىمي اينالىمعا ەنبەگەن كوپتەگەن قۇجاتتاردى كەزدەستىرۋگە بولادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزي­دەنتىنىڭ مۇراعاتىندا بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى كومپارتياسىنىڭ مۇراعاتتىق قورىنداعى قۇجاتتار بار. جالپى تۇردەگى قۇجاتتار قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا دا كەزدەسەدى. باستى دەرەك كوزدەرى قاراعاندى، اقمولا وبلىستارىنىڭ، جەزقازعان قالاسىنىڭ مۇراعاتتارىندا بار. رەسەي جەرگىلىكتى مۇراعاتتارىمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ وبلىستىق مۇراعاتتاردا اسكەري تۇتقىندار لاگەرلەرىنىڭ قۇجاتتارى ءبىرشاما تولىق تۇردە كەزدەسەدى.
اقمولا وبلىستىق مۇراعاتىندا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جاسالعان قور بار. ول - اقمولاداعى «وتانىن ساتقاندار» ايەلدەرىنىڭ لاگەرىنىڭ تۇتقىن­دارى تۋرالى مالىمەتتەر بەرەتىن «30-40-جىلدارداعى رەپرەسسيا قۇرباندارى جانە ولاردىڭ تۋىستارى تۋرالى قۇجاتتار جيىنتىعى» دەگەن ارناۋلى قور بار.
جەزقازعان قالالىق مۇراعاتىندا 1954 جىلى 16 مامىر-25 ماۋسىم ارالىعىندا بولعان تۇتقىنداردىڭ كوتەرىلىسى تۋرالى قۇندى ماتەريالدار بار. اتالعان كوتەرىلىس كسرو-داعى ەرەكشە لاگەرلەر اراسىندا بولعان كوتەرىلىستەر ىشىندە باستى ورىن الادى. باسقا لاگەردەگى كوتەرىلىسشىلەر ەركىندىكتى تالاپ ەتسە، ال كەڭگىردە از ۋاقىتقا، ياعني 40 كۇنگە بولسا دا ولار ەركىندىكتى جەڭىپ العان.
قاندى وقيعانىڭ كۋاگەرلەرى كەيىن جەزقازعاننان دۋبراۆلاگ-قا قونىس اۋدارعاندا ولار كوتەرىلىسشىلەردىڭ حاتىن شەتەلگە جىبەرىپ، قۇجات لوندوندا جاريالانعان. بۇرىن ستەپلاگ ايماعىندا وتىرعان ۆەنگر فەرەنتس ۆاركوني ەستەلىك جازىپ، كىتابىن اقش پەن گەرمانيادا شىعارعان. كەڭگىر تۇتقىندارىن قولداۋ ميتينگى 1956 جىلى نيۋ-يوركتە وتكىزىلىپ، سول كەزدەگى اقش پرەزيدەنتى د.ەيزەنحاۋەرگە ارناۋلى حات جولداندى.
لاگەر اكىمشىلىگى مەن سوتتالعاندار اراسىنداعى بۇل تەكەتىرەس ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحىنا «كەڭگىر كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن ەندى.
حح عاسىردا ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارىنا اينالعان ادامدار تاع­دىرىندا ۇلكەن ءرول اتقارعان كەڭەستىك ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ دەرەكتەرىن قازاقستاندا قۇپياسىزداندىرۋ، انىقتاۋ، قۇجاتتار جيناقتارى ەتىپ شىعارۋ - بولاشاقتىڭ ءىسى. دەگەنمەن دە وتكەن عاسىر زۇلماتى - ستالينيزم قاسىرەتتەرىن ايقىندايتىن كەز جەتتى دەپ ويلايمىز.
ءتوتاليتاريزمنىڭ قازاق دالاسىن­داعى وتارشىلدىق ساياساتىن، كورشىمنىڭ كوڭىلىنە تيەدى دەپ، شولاق بەلسەندىلەر­دىڭ اسىرا سىلتەۋلەرىنەن بولدى دەپ اسپەتتەمەي، اشىق ايتۋىمىز بۇگىنگى ۇرپاققا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قۇنىنىڭ قانشالىقتىعىن كورسەتەدى. قازاقستاندا توتاليتارلىق بيلىك ورناعانعا دەيىن وتارلىق بيلىك بولدى، ول بارا-بارا توتاليتارلىق-وتارلىق بيلىككە ۇلاستى.
الايدا حالقىمىز قانشا زۇلمات پەن قاسىرەتتى جىلداردى باسىنان وتكىزسە دە، اق جۇرەكتىگىنەن، اق پەيىلىنەن اينىمادى. اللادان باس بوستاندىعىن اق تىلەگىمەن تىلەدى. ابىروي بولىپ، تىلەگى قابىل بولدى. بوستاندىققا قولى جەتتى. ەگەمەن مەملەكەت بولدىق. جيىرما جىل ءتاي-ءتاي باسىپ، ەندى ارشىنداي اياق باسىپ كەلەمىز.

تىلەۋ كولباەۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، قر گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قر جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

«انا ءتىلى» گازەتى