بىلتىرعى قارا كۇز ەدى...

قاتىنقامال ۇڭگىرى جايىنداعى ۇزاقتى كۇن ايتىلاتىن اڭىز جەلىسى قىزىقتىرعان كۇيى تاۋ باسىنا ورمەلەگەن جالعىز اياق سۇرلەۋ سۇلباسىمەن جوعارى كوتەرىلگەن جۇرگىنشى ۇزىلمەيدى، الەمنىڭ ءار شالعايىنان ءوز عاجايىبىمەن ەرەكشەلەنەر ۇڭگىرلەر قانشا... دەسەك تە قاراتاۋ مەن سىر بويىن جايلاعان ەل قاتىنقامال دەگەندە ەلەڭدەي قالادى، سان تاراۋ اڭگىمەگە قۇلاق تۇرەدى، سوسىن وعان ءوزىنىڭ ەستىگەنىن ۇستەمەلەپ قويادى، بالكىم راس تا شىعار-اۋ، كەيدە تاۋ اتىرابىن وزدىگىنەن ءسابيدىڭ ىڭگالاپ جىلاعانداي بولعان ءۇنى تەربەپ تۇراتىنىن ايتادى. جۇرتتى ىنتىقتىراتىنداي قاتىنقامالدىڭ نە قاسيەتى بار ەكەن؟.. وسى وي ساۋال بولىپ ءورىلىپ العا جەتەلەيدى. ۋاقىت بىلتىرعى قارا كۇز بولاتىن.

كونە كىندىك قاراتاۋدا توسىننان ەستىلگەن ءسابي ءۇنى تەربەتىپ تۇر ما دەرسىز، جىلاعان بالانىڭ قۇمىققان داۋىسى بۇتكىل اتىراپتى سەلت ەتكىزگەندەي، سودان ءسال ۋاقىت وتپەي وزىنەن ءوزى عايىپ بولاتىنى نەسى -

قاق توبەدە التىن كۇن دوڭگەلەيدى...

بىلتىرعى قارا كۇز ەدى...

قاتىنقامال ۇڭگىرى جايىنداعى ۇزاقتى كۇن ايتىلاتىن اڭىز جەلىسى قىزىقتىرعان كۇيى تاۋ باسىنا ورمەلەگەن جالعىز اياق سۇرلەۋ سۇلباسىمەن جوعارى كوتەرىلگەن جۇرگىنشى ۇزىلمەيدى، الەمنىڭ ءار شالعايىنان ءوز عاجايىبىمەن ەرەكشەلەنەر ۇڭگىرلەر قانشا... دەسەك تە قاراتاۋ مەن سىر بويىن جايلاعان ەل قاتىنقامال دەگەندە ەلەڭدەي قالادى، سان تاراۋ اڭگىمەگە قۇلاق تۇرەدى، سوسىن وعان ءوزىنىڭ ەستىگەنىن ۇستەمەلەپ قويادى، بالكىم راس تا شىعار-اۋ، كەيدە تاۋ اتىرابىن وزدىگىنەن ءسابيدىڭ ىڭگالاپ جىلاعانداي بولعان ءۇنى تەربەپ تۇراتىنىن ايتادى. جۇرتتى ىنتىقتىراتىنداي قاتىنقامالدىڭ نە قاسيەتى بار ەكەن؟.. وسى وي ساۋال بولىپ ءورىلىپ العا جەتەلەيدى. ۋاقىت بىلتىرعى قارا كۇز بولاتىن.

كونە كىندىك قاراتاۋدا توسىننان ەستىلگەن ءسابي ءۇنى تەربەتىپ تۇر ما دەرسىز، جىلاعان بالانىڭ قۇمىققان داۋىسى بۇتكىل اتىراپتى سەلت ەتكىزگەندەي، سودان ءسال ۋاقىت وتپەي وزىنەن ءوزى عايىپ بولاتىنى نەسى -

قاق توبەدە التىن كۇن دوڭگەلەيدى...

قىراش اۋىلى الىستان بۇلدىراپ كورىندى. تۇركىستاننان جاڭاقورعانعا قاراي شىققان تاس جولدىڭ وسى تۇسىندا شىعىس-ەۋروپا - باتىس قىتاي جوباسىنىڭ نەگىزىندە قولعا العان اۋقىمدى جۇمىستىڭ تىنىسىن سەزدىرەردەي اتقارىلعان ءىستىڭ ەلەۋلى بولىگىن اڭعارتۋعا بولادى. ۇلكەن جولدىڭ ءبىر اۋماعى توسەلىپ، ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ قىزمەتتىك اق «نيۆاسىن» كولدەنەڭ قويعان «نۇر وتان» حدپ جاڭاقورعان اۋداندىق پارتيا فيليالى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سۇلەيمەن سادىباي ارقىلى ەلدەگى جاعدايدىڭ جاي-جاپسارىن دا، قاي جەردە ەكەندىگىمىزدى ءبىلدىرىپ، قالتا تەلەفونمەن حابار الىپ كەلە جاتقانبىز. دىتتەگەن نۇكتەگە جەتەر جەتپەستە قالعىپ كەتىپپىن. جۇيىتكىگەن ءدجيپتىڭ رۋلىندەگى ءسابيت ەسىمدى ەلگەزەك جىگىت تە بايقاماپتى، ايتىپ كەلىسكەن كەزەڭنەن اسىپ بارىپ ويانعانبىز. جاڭاقورعانعا ەكى شاقىرىم قالىپتى. قىلتيعان باعدار تاقتاسىنىڭ كورسەتكىش باعانىن كەرى اينالدىق. قۇداي اۋ، باقانداي ون سەگىز شاقىرىم ءوتىپ بارىپ توقتاعانبىز. جولدا اق «نيۆانى» كورگەنىن ءسابيت ايتىپ جاتىر.

- نەگە تۇر دەپ ويلادىم، - دەيدى، سۇلەيمەنمەن سويلەسكەننەن كەيىن مەن دە وعان ەسكەرتپەگەنمىن عوي. ەندى كەرى قايتىپ كەلەمىز. مىنا ازىردە الىستان بۇلدىراعان اۋىل قىراش وسى اۋ دەپ كەلە جاتقانىمىز راس ەكەن. سول ماڭنان «نيۆا» كوزگە شالىندى. جانىندا اق كويلەك كيگەن سۇلەيمەن ساعاتىنا قايتا قايتا قارايلاي تۇرىپتى.

كونە قاراتاۋدىڭ كۇز دەمىن سەزىندىرگەندەي سۇرعىلت تارتا باستاعان ەتەگىندە جاپ-جاسىل بولىپ كوز ارباعان قىراش اۋىلى كوركەيە تۇسكەنىن بىردەن باعامدار ەدىڭىز. بۇل كۇندە ەل «جاڭا اۋىل» اتاعان جاڭا بوي كوتەرگەن ەڭسەلى شاڭىراقتار سونىڭ ناقتى ايعاعىنداي. كەلبەتى كوركەيگەن قىراشتىڭ ورتالىعىندا تۇيەشى ابدىبەكتىڭ ەڭسەلى شاڭىراعىندا ءبىر-ءبىر توستاق شۇباتتى ءبىر دەممەن ءسىمىرىپ، ءشول باستىق تا، ات اۋىستىرعانداي ءسابيتتى سول ۇيدە قالدىرىپ، سۇلەيمەننىڭ «نيۆاسىنا» اۋىستىق. جەرگىلىكتى قاريالاردىڭ اڭگىمەسىن جاتقا ايتادى دەپ جولسەرىك رەتىندە قاسىم اڭگىمەشىنى ەرتتى. جانە جول بويى بۇگىنگى كۇنى سىيلى ماماندىق يەسى فوتوگراف ءارى وپەراتور يسلام مىرزا كولىككە وتىردى.

بەتكەي-بەتكەيدى قۋالاعان قارا جولدىڭ شاڭىن بۇرقىراتا اسپانعا كوتەرە اپشىسىن قۋىرعان جەڭىل ماشينا قاراتاۋدى بەتكە الدى. قىر باسىندا ءبىر كەزگى سالىنعان تاس ارىقتى جاعالاي تاۋ اڭعارىنا قاراي كەيدە شالت بۇرىلىپ، كەيدە كىلت توقتاي قالىپ ىلگەرى جىلجىعان كولىك العا ەكپىندەي ەنتەلەيدى.

قاتىنقامال... قايبىر جىلى جاستار گازەتى «لەنينشىل جاستا» قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە «قاراتاۋ مەن قارا شال» دەگەن تاقىرىپپەن ەكى نومىرگە ماقالا جازعانبىز. ونىڭ ءبىرىنشىسى جىلاعاناتانىڭ جۇمباق سىرلارىنا ارنالدى دا، ەكىنشىسى ۇكاشا اۋليەنىڭ قىرىق قۇلاش قۇدىعىنىڭ قۇپيالارى جايىندا اڭگىمەلەنگەن بولاتىن. ماقالا شىعىسىمەن جازۋشى جولتاي ءالماشۇلى تەلەفون شالىپ: «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ماڭايىندا ءبىر كەرەمەت كيەلى ۇڭگىر بار، ەل قۇرمەت تۇتىپ كەيدە زيارات ەتەدى. سول تۋرالى قالام تەربەسەڭ بولار ەدى، دەگەن. ماقۇل دەستىك. ايتسە دە بۇل وڭىرگە تالاي كەلگەندە، قىزىق اي، ارى ءوتىپ، بەرى ءوتىپ ءجۇرىپ جول تۇسپەدى. نەگە دەيسىز، ءساتى بولماعان دا شىعار. بار شارۋانى جيىپ قويىپ، وسى جولى ارنايى ات باسىن بۇردىق. كوڭىلدى مازاسىز وي تەربەيدى. دىتتەگەن جەرگە جاقىنداعان سايىن تولقىپ ءبىر كەتەسىز.

قۇج-قۇج جارتاستىڭ ءاجىمدى بەتكەيى قاتپارلانا تۇسكەندەي، تىم جوعارىدان با ەكەن، جالعىز ءتۇيىر تاس دومالاي سۋسىعان كۇيى قارا جولدى كەس-كەستەي قۇلادى، جاس بالانىڭ شىقىلىقتاي كۇلگەن داۋىسى ەستىلگەندەي... ەستىلگەندەي بولىپ تۇردى دا وزدىگىنەن تۇڭعيىق اسپانعا ءسىڭىپ بارا جاتقانداي سەمىپ جوعالدى، ىلە اينالانى اسەرلى اۋەننىڭ تاڭداي قاقتىرار اۋەزى كومدى -

اسپاندا الىپ كۇن، ءتۇس اۋىپ بارادى...

قاتىنقامالدىڭ قيالدى تەربەگەن عاجايىپ ۇڭگىرىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ كەلەمىز. اينالاداعى سان قاتپارلى اجىمدەي تورلاعان قۇز جارتاستىڭ قويۋ قاباعى تەرەڭ ويدىڭ تۇڭعيىعىنا تارتارداي. نەگە ەكەنىن، اڭگىمەشى قاسىم دا ءبىر ءسات ءۇنسىز قالعان. تەك، گۇرىلدەي تەربەلگەن، تەربەلىپ ءبىزدى تەربەگەن كولىك عانا. ونىڭ تىزگىنىن قوس قولداپ ۇستاپ، قارا جولدان كوز الماعان سۇلەيمەن تەرشىگەن ماڭدايىن كوكشىل ورامالمەن ءسۇرتىپ الدى. ۇزاق ءبىر اڭگىمەنى باستارداي ويعا شومعان. سوسىن، ءبىز كۇتكەندەي، ماشينانىڭ جىلدامدىعىن شالت اۋىستىردى دا ماگنيتافون قوستى. ءبارىن ۇمىتتىرارداي بولىپ، سەزىمدى ايالاي ادەمى اۋەن توگىلدى.

-مىنا ءان نەگىزى تامارا اسارعا ارناپ جازىلعان، - دەپ ءبىر قويدى. كوكشىل سۇلگىمەن ماڭدايىن قايتا ءسۇرتتى. قولىنداعى ورامالدى جانىنا قويىپ جاتىپ، قازىر ءبارىن ايتايىن، - دەگەن. ءبىز كولىك جۇرگىزىپ كەلە جاتقان سۇلەيمەنگە اڭتارىلا بۇرىلدىق. «نيۆا» قارا جولمەن شاڭداتىپ، جۇيىتكىپ كەلەدى. اڭعاردىڭ اۋزىنا كەلگەندە كولىك كىلت توقتادى. الدىمىزدا سۋالعان وزەننىڭ تاستى تابانىنداعى تاستاقتى كەشىپ ءبىر وتار قوي كەتىپ بارادى. اڭعار تابانىنداعى تاستى جول سۇلباسىمەن وڭ جاقتى الا، جارتاستى بەتكەيدىڭ ەتەگىن جيەكتەي جۇردىك. سول جاعىمىزدا اڭعار تابانىندا جايىلىپ سۋ جاتىر. ادەمى سۋرەتتىڭ كەربەز كەيپى وزىنە ىنتىقتىرا ءتۇستى. وسىنى سەزگەندەي فوتوگراف يسلام مىرزا سوزگە ارالاستى:

-كەزىندە تاۋ وزەنىن بوگەگەن، مىناۋ سودان قالعان سۋ عوي. بۇل جەرگە كوكتەمدە كەلسەڭىز، ەندى كەرەمەت، مىنا بەتكەي الابوتەن كورىنىسىمەن كوز اربار ەدى، تاۋدىڭ ەركە سامالىمەن جىبەكتەي توگىلگەن القىزىل قىزعالداققا تولىپ، وتتاي باسىلىپ الاۋلايدى، وزەننىڭ سۋى ارناسىنان اسا تولقىپ جاتادى، قاز-ۇيرەگىڭىز بار، قۇس اتاۋلى وسى جەردە...

ماگنيتوفوننىڭ توگىلگەن ادەمى سىرلى اۋەنى اڭگىمەنى كومىپ كەتتى، سەزىمدى تەربەگەن نازىك ءۇننىڭ ءيىرىمى تولقىتادى.

-زايىبىم توسىننان سىرقاتتانىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇستى، ۋايىمداپ ارتىنان ىزدەپ بارسام، ەرەكشە كوڭىلمەن جادىراي قارسى الدى، ءان جازدىم دەيدى. قايداعى ءان، ءوزى قاتتى اۋىرىپ جاتقاندا ءانى نەسى، ەشتەڭە ۇعا المادىم. قولىنداعى مەن تاستاپ كەتكەن ۇيالى تەلەفونىمدى قىمسىنا وزىمە قايتا ۇسىنىپ جاتىر. ءبىر اۋەن مازا بەرمەدى دەيدى. كەي-كەيدە قاتىنقامالدان شىققان بەيمالىم ءۇن جانىڭىزدى تەربەيتىنى بار، وندايدا مال شالىپ، قۇران وقىتىپ جىبەرەتىنىمىز بار. نەگە ەكەنىن، قىراش وڭىرىندە كەزدەسەتىن عاجايىپقا تاڭدانىس بىلدىرەمىز دە قويامىز. اۋرۋحاناداعى مىنا كورىنىستى كۇتپەپ ەدىم. قالتا تەلەفونىمدى قوسقان بويى ابىرجىپ تۇرعانىمدى بىلدىرمەي قۇلاققا توستىم. مازا بەرمەي قويعان بەيمالىم اۋەندى سول كۇيىندە تەلەفونعا ءوزى ىڭىلداپ ايتىپ جازىپ قويىپتى. الدىندا ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، ابدىراعان قالپى قولىمداعى تەلەفوننىڭ ارنايى تەتىگىن قايتا باستىم. اسەرلى ساز... سودان گازەت-جۋرنالعا شىققان ولەڭ كورسەم اكەلىپ بەرەتىن بولدىم. العاشقى ءاننىڭ تۋى ءوستىپ توسىنداۋ بولدى. جان تەربەر تانىس اۋەندەر ويدا جاتتالىپ، سونىڭ قايتالانۋى ەمەس پە ەكەن دەپ تە ويلادىم. قازىر كەلىنىڭىز ون التى ءان جازدى. وسى جازدا اۋدان ورتالىعىندا ءان كەشىن ۇيىمداستىرىپ بەردىم.تارتىمدى كەش ءوتتى. ءبىر ءانى قىزىلوردادا ، ءبىر ءانى تۇركىستاندا ايتىلىپ ءجۇر. ءوزى باتىستىڭ قىزى عوي، ءبىر سويلەسكەنىمدە «كاسپي» توبى تۋعان جەرى ماڭعىستاۋ تۋرالى ءانىن دايىندايمىز دەگەن، - سۇلەيمەننىڭ مانادان تولقىپ، ايتا الماي وتىرعانى وسى ەكەن عوي. شىركىن، قىراش اۋىلىنىڭ قادىرلى ۇل-قىزدارىنىڭ ارداقتى اناسى اتانعان، ءتاتتى نەمەرەنىڭ سۇيىكتى اجەسى بولعان شاعىندا - التىنكۇل زامانداستى تولقىتقان نە قۇدىرەت ەكەن؟!.

قاتىنقامالعا بارا جاتقاندا ءبىزدى تەبىرەنتكەن سىرلى اۋەندەردىڭ اسەرى ويعا قالدىردى. انا جۇرەگىن جارىپ شىققان جاۋњار ءان...قاسىم اڭگىمەشى دە قاراپ وتىرمادى. ءاننىڭ اياعىن الا بەرە، كوكەيدى سان جىلدار الەتىندە تولقىتقان اڭىزدى ءوربىتتى.

-بۇل ءوزى بالا كەزىمىزدە ەستىگەن اتالارىمىزدىڭ اڭگىمەسى عوي. ساقالىن ساۋمالاي وتىرىپ اتالارىمىز جان سىرىن ايتقانداي بولىپ اسەر ەتتى دە، كوكەيگە ءتۇيىپ الدىق. بۇگىنگى جاستار ءبىرى تىڭدايدى، ءبىرى ءيا دەي سالاتىنداي اسەردە ويلانىپ قالامىن. بالكىم دەيمىن عوي، بالكىم، وسى ءبىز اتالارىمىزدىڭ سەزىمىن الديلەگەن سىردى جۇرەككە جەتكىزىپ ايتا المايتىن دا شىعارمىز دەپ ويلايمىن. كىم بىلەدى...

-قاتىنقامالدى ءسىز سوناۋ الىستان ىزدەپ كەلگەنىڭىزگە تولقىپ وتىرمىن. مىنا جەردى اقۇيىك دەپ اتايدى. تەرەزەدەن اڭعاردىڭ وكپە تۇسىن كورسەتىپ قويدى. - بۇل ەندى قاراتاۋدىڭ اياق تۇسى. وسى ماڭايدا ەكى وزەن كەلىپ تۇيىسەدى، سودان دا شىعار، اقۇيىك اتالىپ كەتكەن. وسى وزەننىڭ جوعارى جاعىندا بيىك جوتا بار. قۇجىر جارتاستىڭ بيىك قيا بەتكەيىندە ۇڭگىر قىسىلتاياڭ كەزدە قىرىق قىز كەلىنشەك جان ساقتاپ پانا ەتكەن دەيدى. جىلاپ-سىقتاپ تاۋ-تاستى ورمەلەپ قينالىپ كەلە جاتقاندا جارىقتىق قارت قاراتاۋ سول كوز جاسىنا ەتەگى تولعان قىرىق قىز-كەلىنشەكتى باۋىرىنا باسىپ، عايىپتان تاۋ باسىنان ويىق پايدا بولىپ، كيەلى ۇڭگىرگە اينالىپتى. قىسىلعاندا جارىقتىق قاراتاۋ ءوزى جەبەپ قىرىق قىز-كەلىنشەكتى قويناۋىنان پانا تاپتىرىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعى اياقتالعانشا ۇڭگىردە ءومىر سۇرگەن. تومەندەگى قىلدىرىقتاي يرەلەڭدەپ جاتقان وزەننەن ات سۋارعان جاۋ اڭدىسىن اڭدىپ، ەرەكشە سەلكەم ويمەن جوعارىعا قاراعاندا جارتاس جارتاس كۇيىندە تىرس ەتپەي تۇرا بەرەدى. كىم بىلەدى، تاۋ باسىنان بەيمەزگىل ۋاقىتتا قۇمىعىپ ەستىلگەن ءسابيدىڭ ءالسىز ءۇنىن اقۇيىك تە سىلدىراپ اعىپ ەستىرتپەگەن دەسەدى. بەتكەيدە وسكەن بۇتا مەن قولمەن قاشاعانداي تاس بەتكەي ۇڭگىر اۋزىن جاسىرىپ تۇراتىنى تابيعاتتىڭ عاجايىبى. تاۋدىڭ ەتەگىنەن ورمەلەپ شىعىپ، قيا سوقپاق ارقىلى جارتاستىڭ توبەسىنە بارىپ، قايتادان تومەن قاراي ەپپەن ءجۇرىپ وتىرىپ ۇڭگىر اۋزىنا تۇسەتىن بولعان ەكەن. قاراتاۋدىڭ ءجون جوباسىن جەتىك زەردەلەيتىن ادامدار بولماسا، وزگە جۇرت ۇڭگىر اۋزىنا جەتە الماعان. جول بىلەتىن ەر ازاماتتىڭ اراسىندا تۇندەلەتىپ سۇرلەۋ سورابى ارقىلى ىزدەي تاۋىپ، اس-سۋىن اپارىپ تۇرعان دەيدى. كيەلى ۇڭگىردى پانالاعان قىرىق قىز-كەلىنشەك جوڭعاردىڭ قان شەڭگەلدى قولىنا تۇسپەي، بەيبىت كۇن تۋعاندا امان-ەسەن ەلىنە قوسىلدى دەسەدى. سودان بەرى ۇڭگىر قاتىنقامال اتالىپ كەتىپتى... -اڭگىمەشى قاسىم ءسوزىن ءبىر ءتۇيىپ قويدى.

تاۋدىڭ كەڭ اڭعارىنداعى تاستى تابانىنا جايىلعان اقۇيىكتىڭ ارناسى كوز الدىڭا كولدى ەلەستەتەدى. الدىمىزدان باۋ كەزىكتى. وزەن ارناسى قايتادان ءوز قالپىنا ءتۇستى. جول بويى ءبىر وزەندى بىرنەشە كەشىپ ءوتىپ، اقاتا تۇسىنا كەلگەندە وڭعا بۇرىلدىق. سول بەتكەيدەگى جارتاستىڭ استىنان مولدىرەپ قاينار شىمىرلاي اعىپ جاتىر. اقاتانىڭ جاتقان توبەسىندە قىلتيعان بۇتالاردىڭ باسىنا بايلانعان اق شۇبەرەك جەلبىرەيدى.

كىشكەنە جۇرگەن سوڭ قارسى الدىمىزدان كەزىككەن قۇزدىڭ ەتەگىنە جاقىنداي توقتادىق.

- ارعى بەتىنەن بارساق وزەندى جالاڭ اياق كەشىپ ءوتۋ كەرەك. قازىر سۋ سۋىي باستادى عوي. قۇزدىڭ مىنا بەتكەيى ءسال بيىكتەۋ، - دەپ قويدى فوتوگراف يسلام مىرزا.

تاۋ قويناۋىنا ەنگەندە ىنتىقتىرعان كەن اڭعار وسى جەرگە كەلگەندە تۇيىقتالعانداي ەكەن. سەلدىر توعاي اراسىنا سىلدىراپ وزەن اعادى. قارسى الدىمىزدا تىك بولعانىمەن كونە سۇرلەۋ سۇلباسى اعاراڭداعان بەتكەي شىعۋعا ىڭعايلىلاۋ ما دەگەنمىن. باتىرعا وڭ تەرىسى ءبىر سەكىلدى كورىنەتىنى بار. ىنتىعىپ كەلگەندە كەرى قايتار كىم؟! تورتەۋمىز ىركەس-تىركەس تاۋ باسىنا تىكە كوتەرىلگەن جالعىز اياق جول سورابىمەن ىلگەرى جىلجىدىق. ءسال جۇرگەننەن كەيىن-اق، ەنتىگە باسپايدى ەكەنسىز. سۇرلەۋ سۇلباسى ىنتىققان كوڭىلدى جوعارىعا جەتەلەي بەردى. ءون بويىمنان تەر بورشالادى، كوزىمنىڭ الدى بۇلدىرلانىپ، جانارىما قۇيىلدى. ءىلبي ءتۇستىم. كويلەگىمنىڭ جەڭىمەن كوزىمدى ءسۇرتتىم. سونداي كەزدە جوعارىعا جانار تاستاپ قويامىن. اڭگىمەشى قاسىم مەن فوتوگراف يسلام مىرزا قۇز باسىنداعى اينالما اسۋعا جاقىنداپ قالىپتى. ورتا جولدان قاي تاسقا وتىرىپ، تىنىس السام با ەكەن دەپ تە ويلادىم. سۇلەيمەن بىردەڭەلەردى ايتىپ كەلەدى. ونىڭ داۋىسى قۇلاق تۇسىندا جاڭعىرادى. بالكىم بۇتكىل تاۋدى كومگەن مەنىڭ ەنتىككەن دەمىم بە، بىلمەدىم. سوسىن ايالدادىم. اقىرىن بۇرىلىپ، ەتەككە قارادىم. بيىككە كوتەرىلىپ كەتىپپىز عوي. قۇز جارتاستىڭ ەتەگىندە، «نيۆا» بارماق باسىنداي بولىپ كورىندى. قارسى بەتتەگى تاۋ باسىنا ەنكەيگەن كۇننىڭ كولەڭكەسى ۇزارىپ كەلەدى. تىم تومەندەگى اڭعاردىڭ قوس بەتكەيىندەگى قۇجىر تاستىڭ كەيپى كەرىم سۋرەتىمەن كوز اربايدى.

شىركىن، قاراتاۋدىڭ دا ءوز سۇلۋلىعى تۇنعان سىر دەرسىز. ارقا تۇسىڭنان سوققان سامال لەبى تەرگە كومىلگەن ءوڭ بويىڭدى ايمالايدى. ەنتىككەن كۇيى دەمىڭدى باسۋ قيىن. قايتا بۇرىلىپ، ىلگەرى جىلجيسىڭ. قيا بەتتەگى سۇرلەۋدىڭ ءاربىر تاسىن سانامالاعانداي اقىرىن اياق باساسىڭ. تابان جولدى قيىرشىق باسىپ قالعان، بايقاماساڭ تايىپ كەتەسىڭ. شىڭ القىمىنداعى قوس تاستى دىتتەپ كەلەمىن، سوعان جەتسەم باعىتقا العان قاتىنقامال ۇڭگىرىنىڭ اۋزى ۇڭىرەيە قارسىلارداي كورىنەدى. دەمىمدى الۋعا تاعى ايالدادىم. ءار قادام باسقان سايىن اياعىم سالدىراپ قالدى. تىستەنىپ ىلگەرى باسامىن. ماڭدايىمداعى تەر مونشاقتادى، ەڭكەيگەن كۇيى قوي تاسقا قاراي جىلجي ءتۇستىم. ءاۋپىرىم دەگەندە ارمانداي بولعان، كوز الدىڭدا بۇلدىراپ تۇرىپ العان قوي تاستىڭ بىرىنە شىنتاعىم ءىلىندى.

شىركىن، قاراتاۋ...

كونە كىندىك قاراتاۋدىڭ ءار جەر-ءار جەردە ەڭسە كوتەرگەن شوق-شوق قۇزداردىڭ كەرەمەت كەلبەتىنە قىزىعا قاراعان ساتتە، قايدان ەكەنى بەلگىسىز، عايىپتان ەستىلگەن ءسابي ءۇنى مىنا عاجايىپ ولكەنى وزگەشە ىرعاعىمەن تەربەتىپ تۇر ما دەرسىز، جىلاعان بالانىڭ قۇمىققان داۋىسى بۇتكىل اتىراپتى سەلت ەتكىزگەندەي، سودان ءسال ۋاقىت وتپەي وزىنەن ءوزى تاۋ-تاسقا ءسىڭىپ جوعالاتىنى نەسى -

اڭعاردىڭ ارعى بەتىندەگى جارتاسقا يەك ارتقان الاۋ كۇننىڭ القىزىل شۋاعى ايمالايدى...

تاسقا سۇيەنىپ تۇرىپ، تىنىس الدىم. سالدەن سوڭ عانا جان-جاعىما انىقتاي قارادىم. اسۋ باسىندا تۇرعانداي سەزىنەسىڭ، قۇزدان تومەن قۇلاعان سۇرلەۋ سۇلباسى جارقاباقتىڭ بەتكەيىمەن ءسال تومەن تۇسكەن بويى سۋسىعان قالىڭ تاستىڭ اراسىمەن ىلگەرى وزادى ەكەن. قيا بەتكەي قالانىپ بىتپەي قالعان تاس قابىرعالار سەكىلدەنىپ كورىنەدى. سۇلەيمەن باستاپ اڭگىمەنى قاسىم قوستاعان ۇشەۋ ءبىراز ءجۇرىپ بارىپ قيا بەتكەيدىڭ اراسىنان الدەنە ىزدەگەندەي ءۇڭىلدى. الدىڭنان سامال ەسەدى، سۇرلەۋ جيەگىن باسقان قالىڭ قياق تەربەلەدى. مەن دە ىلگەرى جىلجىدىم. اياق استىنداعى تاس سۋسيدى. اقىرىن ەپتەپ باسقان كۇيى ءجۇرىپ كەلەمىن، قارا سانىم تالىپ قالعانداي سالدىراپ كوتەرتپەيدى. قۇجىر تاستىڭ ارقايسىسىنان سۇيەۋ ىزدەگەندەي ءبىر ۇستاپ عانا العا جىلجيمىن. تىم تومەندە يرەلەڭدەگەن وزەن سارىنى دا وزىنە ەرىكسىز نازار اۋدارتادى. تاس قابىرعالار كولبەۋ كۇيىندە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءورىلىپ تاۋدى قۇراپ تۇرعانداي، شىن مانىندە تومەننەن جوعارىعا قاراساڭ قاباعى تۇسكەن كۇز جارتاس، ال جوعارىدان تومەنگە قاراساڭ عانا اڭعارار ەدىڭىز، مىڭ سان تاس قابىرعالار اراسىنان ۇڭگىر اۋزى ۇڭىرەيىپ كورىنەدى. ءۇش دوستىڭ قىزىقتاي قاراپ تۇرعانى سول ەكەن. قاتىنقامال ۇڭگىرىنىڭ اۋزى... تاس استاۋدىڭ ءبىر جاق قابىرعاسى سەكىلدەنگەن بوگەتتەن اسىپ تۇسسەڭىز، كىشكەنتاي تەسىكتەن ىشكە ەنەسىز. ۇڭگىر اۋزى تار كورىنگەنىمەن، تاس قابىرعانىڭ ارعى جاعى عالامات الەمگە ەنگەندەي بولاسىز، الدىمەن ەڭبەكتەي باستاپ، ارتىنان بويىمىزدى اقىرىن تىكتەدىك. تەپ-تەگىس ەدەننىڭ ادەمىلىگى تاڭداي قاقتىرادى. تىزە بۇگىپ وتىردىق. اينالامىزدى قولمەن سيپالاپ قويامىز. ۇڭگىر اۋزىنان ساۋلاپ نۇر قۇيىلادى. جارىقتىق تاس ۇڭگىر ءۇيدىڭ كەيپىنە كەلەدى. قوڭىر سالقىن لەپتى سەزىنەمىز. قاراڭعىلىققا كوز ۇيرەتەيىن دەدىك. قاسىم اڭگىمەشى كۇبىرلەپ قۇران باعىشتادى. تىم-تىرىس ۇنسىزدىك، تاۋ قويناۋىنداعى وزگەشە ءبىر تىلسىم دۇنيە، قولىمىزداعى جارىقتى جاعىپ، قارسى بەتىمىزدەگى قابىرعادان باستاپ قارادىم. قۇجىر تاس تونە تۇسكەندەي. التى قانات كيىز ءۇيدىڭ اۋماعىنداي جەر، تەك ءبىر بۇرىلىستاعى ىرگەدەن كەشكەنە تەسىك كورىندى. قاسىم اڭگىمەشى تىزەرلەگەن كۇيى سول جاقتان كوز المادى.

- قاتىنقامالدىڭ كىرە بەرىس ءدالىزى وسى ەندى. مىنا تەسىكتىڭ ارعى جاعىندا ۇلكەن ۇڭگىردىڭ ءوزى، - دەپ ءبىر قويدى. جاۋدان ۇرىككەن قىرىق قىز-كەلىنشەك تاس ەدەنگە ەتپەتتەي تۇسە ەڭبەكتەپ قۇيتاقانداي تەسىكتەن ءوتتى-اۋ... تۇڭعيىق وي مازالاپ، ءبىز دە الگى ۇڭىرەيگەن تەسىكتەن باس شىعارىپ كوردىك. العاشقىدا ەپەتەيسىز قوزعالدىق پا، ەكى يىعىمىز جاقتاۋعا كەپتەلدى دە قالدى. سوسىن ارتقا شەگىنىپ، قولىمىزداعى شامدى ىڭعايلاپ قايتا باس سۇقتىق. شامنىڭ ءالسىز جارىعى تاس قابىرعانىڭ ءار جەر-ءار جەرىندە ويناق سالدى. ءتۇپسىز قاراڭعىلىقتىڭ بىتەر جەرى جوقتاي ، قولىمداعى جارىق جۇتىلىپ كەتتى دەرسىز. قۇجىر-قۇجىر جارتاس تىنىستى تارىلتا تۇسكەندەي، سۇستى كەيپىمەن ەڭسەنى باسادى. قويۋ تۇنەك قاۋسىرلاعان ۇڭگىردىڭ ۇشى-قىرى جوقتاي كورىنەدى. الدە ءبىر داۋىس جاڭعىرىقتى، كۇمبىر-كۇمبىر ءبىر ءۇن قۇلاق تۇسىندا تۇرىپ الدى. كەيىن شەگىنىپ، باسىمدى كوتەرگەندە بايقادىم، فوتوگراف يسلام ءدال جانىمدا تىزەرلەپ وتىر ەكەن.

-بۇل ۇڭگىر ۇزىنا بويىنا ارى قاراي كەتە بەرەدى، بالا كەزدە قىزىعىپ ءبىراز جەرگە دەيىن بارعانبىز. ارى قاراي جۇرە بەرۋگە ءداتىمىز شىدامادى، قولداعى شىراق، نەگە ەكەنىن ءوشىپ قالا بەرەدى. سودان قورىقتىق تا كەرى قايتىپ كەتكەنبىز. كوپ كىسىدەن ەستىدىم، شام جامباي ءوشىپ قالا بەرەدى دەيدى. بالكىم، ونىڭ دا ءبىر قۇپياسى بار شىعار، - موينىنداعى فوتواپپاراتىن ىڭعايلاپ جاتىپ، ءبىر يىعىن كوتەرىپ قويدى.

قاتىنقامال... قۇج-قۇج تاسقا تەلمىرە قاراعان ءسات ويعا ەل اراسىندا ايتىلاتىن اڭىزدىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسى وزىنە ەلىكتىرە تۇسەدى:

-اۋىلعا جاۋ جاقىنداي تۇسكەندە ساربازدار ايەلدەر مەن بالالاردى امان الىپ قالۋ ءۇشىن تاۋ باسىنداعى وسى ۇڭگىرگە ەرتىپ اكەلىپ جاسىرادى، ال وزدەرى ءىز جاسىرۋ ماقساتىندا قاشا ءجۇرىپ سوعىسادى. قۇز جارتاستاردىڭ اراسىنداعى اڭعارلاردى اينالا شايقاسىپ جۇرگەندە جىلاعان ءسابيدىڭ ءۇنى تاۋ-تاستى جاڭعىرىقتىرادى. ءسابيدىڭ توسىننان ەستىلگەن ءۇنى جاۋدىڭ دا ءون بويىن ءدىر ەتكىزىپ، ءبارى قالت تۇرا قالادى. بەيمالىم داۋىس جاڭعىرىعى قۇز باسىنان ەستىلەدى. ورە تۇرىپ تاۋ بەتكەيىنە ەنتەلەي جۇگىرگەن جاۋ ۇڭگىر اۋزىن تاۋىپ الادى. ءسويتىپ، ۇڭگىرگە ەنگەنىمەن وسى دالىزدەن قايتقان ەكەن. ەلەس شىعار دەيدى، ايتسە دە ۇڭگىردىڭ اۋزىن تارس بەكىتىپ بىرازعا دەيىن كوزدەن تاسا قىلماعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە جاۋ جەڭىلىپ، كەيىن قايتقاندا ساربازدار كەلىپ ۇڭگىر اۋزىن اشىپ قاراسا قىرىق قىز-كەلىنشەك قايتىس بولىپ كەتكەن ەكەن، ءبارىن اۋىلعا اكەلىپ ارۋلاپ قويعان دەسەدى...

بۇل اڭىزدى ەسكە العاندا بويىڭ تۇرشىگەدى. ۇڭگىردەن شىعىپ، كەلگەن ىزىمىزبەن كەرى قايتتىق. قۇز ەتەگىندە اعىپ جاتقان وزەن جاق بەتكەيمەن دە كوتەرىلەتىن جول بار بولىپ شىقتى. بۇل سۇرمەۋمەن كوتەرىلۋ جەڭىلدەۋ مە دەپ قالدىق. قۇزدىڭ باتىس بەتكەيىنەن كوتەرىلگەنىمىز فوتوگراف يسلام مىرزانىڭ وزەندى كەشىپ وتكەندە اياعىمىز سۋ بولماسىن دەگەن قاۋپىنەن شىعىپتى. تومەن ءتۇسىپ وزەن جاعاسىنا كەلىپ تىنىس الدىق. ءوزىمىز جاڭا عانا كوتەرىلگەن زاۋ بيىك قۇز جارتاستىڭ شىرقاۋ شىڭىنا تاڭدانىسپەن قاراپ قويامىز.

كونە كىندىك قاراتاۋدىڭ ءار جەر-ءار جەردە ەڭسە كوتەرگەن شوق-شوق قۇزدارىنىڭ كەرەمەت كەلبەتىنە قىزىعا قاراعان ساتتە، قايدان ەكەنى بەلگىسىز، عايىپتان ەستىلگەن ءسابي ءۇنى مىنا عاجايىپ ولكەنى وزگەشە ىرعاعىمەن تەربەتىپ تۇر ما دەرسىز، جىلاعان بالانىڭ قۇمىققان داۋىسى بۇتكىل اتىراپتى سەلت ەتكىزگەندەي، سودان ءسال ۋاقىت وتپەي وزىنەن ءوزى تاۋ-تاسقا ءسىڭىپ جوعالاتىنى نەسى - اسپانعا قاراساق، قوس كۇشىگەن قاناتىن جايىپ قۇزدىڭ ۇشار باسىن اينالا ۇشىپ ءجۇر. كۇن ۇياسىنا ىلىنگەندە قاراتاۋدىڭ اڭعارىنا شىعىپ الىستاعى اۋىلعا بەتتەدىك. كوز ۇشىندا كوكجيەككە ىلىنگەن بولار بولماس اي سۇلباسى كورىنەدى. جارىقتىق جاڭا اي تۋىپتى.

قىزىلوردا وبلىسى

«دالا مەن قالا» گازەتى، №9 (2011 جىل)