ەرتە زاماننان جەتكەن  اڭىزدا: «كورشى ەلدەرمەن بولعان الاپات سوعىستا جاۋلارى تۇركىلەردى تەگىس قىرىپ سالادى دا، جارالانعان ءبىر بالانى  قاسقىردىڭ قانشىعى اسىراپ الىپ، بالا امان  قالادى». ءسويتىپ ءتۇز تاعىسى ۇلتتىڭ ساقتالىپ، ۇرپاقتىڭ جالعاسۋىنا سەبەپشى بولعان ەكەن. سوندىقتان تۇركى تەكتەس حالىقتار وزدەرىن كوك بورىدەن تاراعانبىز دەپ، قاسقىردى كيە تۇتىپ، قاسيەتتى اڭ سانايدى.

ناعىز كوكجال قاسقىر قاۋىپ تونگەندە ۇيالاستارىن قۇتقارۋ ءۇشىن: «قۇتىلۋ ماعان سەرت، قۇتقارماۋ ساعان سەرت» دەپ قۋعىنشىلارمەن ىشتەي سەرتتەسىپ، اڭشىلارعا كورىنە جورتادى ەكەن، ساباز. باسقا اڭداردىڭ ءبارى تاماق بەرگەن ادامنىڭ دەگەنىنە كونىپ، قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالادى. تەك قاسقىرلار عانا قولعا ۇيرەنبەيدى. «يتكە يتاياعى بورىگە بوستاندىعى قىمبات» دەگەن سودان قالعان . ءارتۇرلى اڭىزدار -  ورلىگىنە ەرلىگى ساي كەلىپ، كۇشتىگە باس يمەيتىن، ءتوزىم مەن ەپتىلىگى قاتار جۇرەتىن، ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن، ەشكىمگە كەگىن جىبەرمەيتىن قاسقىردىڭ قاسيەتتەرى ۇرپاعىنا جۇعىستى بولسا ەكەن دەپ تىلەگەن بابالارىمىزدىڭ  ارمان-قيالىنان تۋسا كەرەك.

قازاقتار مىنەزدى، سەرتىنە بەرىك، ەرجۇرەك جىگىتتەردى كوكجالعا تەڭەيدى. حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنا قاراي قۇدايسىز قوعام قۇرۋدى كوزدەگەن لەنين باستاعان دىننەن بەزگەن كوممۋنيستەر بۇكىل مۇسىلماندارعا قاسىرەت اكەلدى.

تۇركىستان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ك.سوروكين: «مۇسىلمانداردىڭ بارىن تارتىپ الۋدا، الىپ قانا قويماي، وزدەرىن ولتىرۋدە. ءبىزدىڭ اسكەرلەر قورعاۋدىڭ ورنىنا توناپ، قانعا بوكتىرۋدە... ۇرەيى كەتىپ، بەرەكەسى قاشقان حالىق بوسىپ جاتىر... پارتياداعى جولداستار... جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن ەشقانداي شارا قولدانار ەمەس... ماسكۇنەمدىك پەن بەيباستاقتىق بەلەڭ العان، البەتتە وسىنىڭ ءبارى ءۇشىن پارتيا كىنالى. مۇسىلمان پرولەتارياتى ورىستان كومەك سۇرايدى، ورىس وعان سەنبەيتىنىن ايتادى. مۇسىلمانداردى تۇرتپەكتەپ، قۋدالاپ تۇبىنە جەتۋدە... اق-قاراسىن اجىراتىپ جاتپاي، دۇنيە-مۇلكىن، قاتىن-بالاسىن قۇرتىپ جىبەرىپ جاتقان ءبىزدىڭ وتريادتاردان مۇسىلمان كەدەيلەرىنىڭ سورى قايناۋدا... وسىنشاما قورلىق-زورلىق كورە تۇرا، ولاردىڭ بىزگە قاندايلىق دوستىق سەزىمدە بولارى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ ولاردى ءبىزدىڭ ءوزىمىز ۇلتشىل ەتۋدەمىز...»، - دەپ جازادى. (تۇرار رىسقۇلوۆ، توڭكەرىس جانە تۇركىستاننىڭ ءتۇپ حالقى»، مەمباسپا، تاشكەنت، 1925ج.،101 بەت).

بۇل  شوۆينيست يۆان توبولين ايتقان: «ماركستىك تۇرعىدان العاندا، ەكونوميكالىق جاعىنان ءالسىز قازاقتار ءبارىبىر ءولىپ بىتۋگە ءتيىس»، - دەگەن ماسكەۋدىڭ سۇرقيا ساياساتىنىڭ  زامانى بولاتىن. ءۇمىت ارتقان ۇكىمەتتىڭ حالىققا جاساپ جاتقان وسىنداي قياناتى مەن زورلىق-زومبىلىقتارىنىڭ كۋاسى بولعان تۇركىنىڭ كوكجالدارى: تاتار - مىرسەيىت سۇلتانعاليەۆ، باشقۇرت - زاكي ۆاليدي، قازاق - احمەت بايتۇرسىنۇلى، قازاق - تۇرار رىسقۇلوۆ، وزبەك - نيزاميددين حودجاەۆ، قازاق - عابدۋلحاكيم بوكەيحانوۆ، تاتار - سايد عاليەۆتار 1920 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ماسكەۋدە،  شىعىس حالىقتارى وكىلدەرىنىڭ ورتالىق بيۋروسىنىڭ كەڭەسىن وتكىزەدى. وسى كەڭەستە تۇرار رىسقۇلوۆ: «تۇركىستان مەن قازاقستاندا قازان توڭكەرىسى بولعان جوق. ورىستار بيلىكتى تارتىپ الدى دا، جەكە دارا بيلەپ-توستەي باستادى. بۇگىنگى كۇنى بۇرىنعى گۋبەرناتوردىڭ ورنىنا ورىس جۇمىسشىسى وتىر. وزگەرگەن ەشنارسە جوق. ورىس وتارشىلدارى مەن ورىستىڭ قىزىل ارمياسىن رەسەيگە قايتارۋ كەرەك. كەڭەس ۇكىمەتى ۇلتتىق قوزعالىستاردى قولداۋى ءتيىس. مۇندا ەشقانداي ۇلتشىلىدىقتىڭ نىشانى جوق. تۇركىستان مەن كاۆكازدا پارتيا ۇيىمدارى قۇرىلىپ، بىرىڭعاي مۇسىلمانداردان تۇراتىن قىزىل ارميا جاساقتالسىن»،- دەسە، زاكي ۆاليدي: «بارشقۇرتستاندا پاتشانىڭ شەنەۋنىكتەرى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن جۇمىستان قۋىلىپ، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قايتادان قابىلداندى. ول ازداي كەڭەستىك اپپارات قىزمەتىنە پاتشانىڭ شەنەۋنىكتەرى كىرىپ العان. مۇنداي ساياسات شىعىستاعى توڭكەرىسكە زيانىن تيگىزەدى. سول ءۇشىن شىعىستاعى باسشىلىقتىڭ تىزگىنىن ءوز قولىمىزعا الىپ، ورتالىقپەن الىستان عانا سىيلاسىپ تۇرعانىمىز ابزال»،- دەيدى.

ال، م.سۇلتانعاليەۆ: «ركپ(ب) –نىڭ باعدارلاماسى شىعىسقا ەمەس باتىسقا ارنالىپ جاسالعان. ونى وزگەرتپەي وسى كۇيىندە قولدانۋ مۇمكىن ەمەس. نەگە ءبىز شىعىس حالىقتارىنىڭ مۇددەسىن قورعامايتىن باعدارلامانى قولداۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ركپ(ب) –نىڭ باعدارلاماسىن وڭدەپ ، ونىڭ شىعىسقا ارنالعان نۇسقاسىن جاساۋ ءۇشىن، بۇكىل رەسەيلىك مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ سەزىن شاقىرۋ كەرەك»،- دەگەن وي تاستايدى.

قاتىسۋشىلار: «بۇكىلوداقتىق مۇسىلمان كوممۋنيستەرىنىڭ سەزىن ورتالىق كوميتەتتىڭ رۇقسات بەرگەن-بەرمەگەنىنە قاراماي، سەزد ماسكەۋدە ەمەس، باكۋ مەن تاشكەنتتىڭ بىرىندە وتكىزىلسىن. رەزوليۋتسيانى پىسىقتاۋ ءۇشىن كوميسيا قۇرامىنا سايد گاليەۆ، ميرسەيت سۇلتانعاليەۆ،  زاكي ۆاليدي،  تۇرار رىسقۇلوۆ  ەنگىزىلسىن»،- دەگەن شەشىمدى ءبىر اۋىزدان قولدايدى. بۇل كەزدە رىسقۇلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن تۇركىستاندا مۇسىلمان جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان 30 مىڭ اتتى اسكەر جاساقتالىپ، سوعىس ونەرىنە جاتتىعىپ جاتقان بولاتىن. وسى كەڭەسكە قاتىسقانداردىڭ زاكي ۆاليديدەن باسقالارىنىڭ ءبارى 1937-1940جىلدارى اتىلىپ كەتتى.

1923 جىلى كرەملدە وتكەن IV ۇلتتىق كەڭەسكە قاتىسۋشىلار سۇلتانعاليەۆتى كونترەۆوليۋتسيالىق كۇشتەرمەن (باسىماشىلارمەن) بايلانىسقانى ءۇشىن  «ۇلتشىل» دەپ جابىلا ايىپتاپ، پارتيادان شىعارادى. وسى كەڭەستەگى رىسقۇلوۆتىڭ سوزىنەن كەيىن ستالين: «... سۇلتانعاليەۆتىڭ كەمشىلىگىن بەتىنە باسىپ پارتياعا ادالدىق تانىتپادىڭ، سۇلتانعاليۆپەن يدەولوگيالىق بايلانىستاسىڭ، ماقساتتارىڭ ءبىر ەكەنىن جاسىراسىڭ...»،- دەپ كىنالاعانىنا رىسقۇلوۆ: «ستالين قاتەلەسەدى»،- دەپ، ەشكىم بەتىنە قاراپ ءسوز ايتۋ تۇگىلى اتىن ايتۋعا قورقاتىن كوسەمگە تايسالماي جۇرت الدىندا اشىق قارسى شىعىپ، ناعىز كوكجالدىق مىنەز تانىتادى.          «تۇركىستان تۇتاس بول، تۇركى تىلدەس تۇگەل بول» دەپ بارلىق كۇش-جىگەرىن بۇكىل تۇركى الەمىن بىرىكتىرىپ، قۋاتتى مەملەكەت ەتۋدى ارمانداعان اسىل ازامات، اقىرىندا ءوز يدەياسىنىڭ قۇربانى بولدى.

سەنگەن ۇكىمەتىنىڭ باسقا ۇلتتارعا «بۇراتانا» دەپ ات قويىپ، جەرى مەن بار بايلىعىن يەمدەنىپ، ولاردى قارا جۇمىسقا جەگەتىن قۇل مەن ەسىكتە جۇرەتىن كۇڭ قىلۋدى كوزدەگەن پاتشالىق رەسەيدىڭ ارام پيعىلىنىڭ جالعاستىرۋشىسى ەكەنىنە كوزى جەتكەن زاكي ۆاليدي 1923جىلى  قىستىڭ كۇنى يران ارقىلى شەكارا اسىپ، عىلىممەن اينالىسۋ ءۇشىن ەۆروپا اسادى. كەتەرىندە اۋىرىپ جاتقان پرولەتاريات كوسەمى ۆ.ي.لەنينگە جازعان حاتىندا، ءستاليننىڭ رۋدزۋتاك ارقىلى ءوزىن پارتيا قاتارىنا قايتادان قابىلداۋعا ۋادە بەرگەنىن ايتا كەلە: «...1919 جىلدىڭ 20-شى ناۋرىزىندا قابىلدانعان «باشقۇرتتىڭ ءوز ارمياسى بولادى» دەگەن قاۋلىنى 14 اي وتكەننەن كەيىن، 192 جىلدىڭ  20-شى اقپانىندا ستالين ەكەۋىڭ بۇزىپ، قايتادان قاۋلى شىعارىپ ارميانى وزدەرىڭە تىكەلەي باعىناتىن قىلدىڭدار. بۇگىندە باشقۇرت ارمياسى تولىقتاي جويىلعان. وسىدان كەيىن سەندەرگە قالاي سەنەمىن... مەنىڭ كەڭەستىك رەسەيدەن كەتۋىم رەسەيدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس مۇسىلماندارىنىڭ تاريحىندا جاڭا كەزەڭدى باستايدى. مۇسىلمانداردىڭ وزدەرىنىڭ قۇقىقتارى جولىنداعى كۇرەستەرى  رەسەيدىڭ ىشكى ماسەلەسى عانا بولىپ قالماي، دۇنيە ءجۇزىنىڭ نازارىن  اۋداراتىن حالىقارالىق پروبلەماعا اينالادى. مەنىڭ ماقساتىم-وسى كۇرەستىڭ ءمان-ماعىناسى مەن تاريحىن الەمگە جاريا ەتۋ... سەندەردىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتارىڭ  بوستاندىقتا ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن باسقا ۇلتتاردى كۇشپەن باعىندىرىپ، تۇتقىندا ۇستاۋ. سوندىقتان كەڭەستىك رەسەي ءار حالىقتىڭ ءنومىر ءبىرىنشى جاۋى بولىپ قالادى...اباي بولىڭىز، جىبەرگەن قاتەلىكتەردىڭ باستاۋىندا ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ تۇرۋىڭىز مۇمكىن»،- دەيدى. (بۋدتە وستوروجنى، ۆوزموجنو ۋ يستوكوۆ سوۆەرشەننىح وشيبوك ستويتە ۆى سامي). بۇكىل تۇركىلەردىڭ جوعىن جوقتاپ، ۇلى ماقسات جولىندا تۋعان جەردى تارىك ەتكەن كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى 1970 جىلى 80 جاسىندا تۇركيادا ومىردەن وزادى.

1934 جىلى ستالين سۇلتانعاليەۆتى تۇرمەدەن شىعارىپ، شەتەلدە تۇراتىن رۋحتاس دوسى زاكي ءۆاليديدى ەسەبىن تاۋىپ كسرو-عا شاقىر دەگەن تالاپ قويادى. ۆاليدي كەلسە باسىڭا بوستاندىق بەرەمىن دەپ ۋادە بەرەدى دە، وعان ساراتوۆ وبلىسىندا تۇرۋعا رۇقسات ەتەدى. سول كەزدەگە ساياسي احۋالدى سالماقتاپ،  قانداستارىنا وزىنەن گورى شەت ەلدەگى زاكي ءۆاليديدىڭ پايدالى ەكەنىن ويلاعان سۇلتانعاليەۆ ءستاليننىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتادى. ايتقانىنا كونبەگەن سۇلتانعاليەۆتى 1937 جىلى قايتادان تۇتقىنداپ، 1939 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىپ، 1940 جىلىدڭ 28 قاڭتارىندا ۇكىمدى جۇزەگە اسىرادى. حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن   كوكجالدىق رۋحىن تاپتاتپاي قۇربان بولىپ كەتە باردى، قايران ارىس ازامات.

1918-1933 جىلدار اراسىندا قولدان ۇيىمداستىرىلعان الاپات اشارشىلىقتاردان قازاقتار 70 پايىزىنان ايىرىلىپ، جۇزدەرى جاسىرىلماي  اشىق اسپان استىندا  يت-قۇسقا جەم بولدى. اشتان قىرىلىپ، كومۋسىز قالعان ادامداردىڭ مولاسىنا اينالعان قازاقستانعا 1933 جىلدىڭ 1-ءشى اقپانىندا رەسەيدەن 1 ملن. ادامدى قونىستاندىرۋ تۋرالى گ.ياگودانىڭ قولى قويىلعان №50062 ديرەكتيۆا شىقتى. بۇل قۇجاتتا كوشىپ كەلۋشىلەرگە جۇمىس ورىندارىن اشىپ، ءۇي تاعى باسقا تۇرمىسقا قاجەتتى اۋرۋحانا، مەكتەپ سالۋ جايلى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلۋ جايلى ايتىلادى.  وسى جىلدىڭ 13-ءشى اقپانىندا ياگودا مەن گۋلاگتىڭ باستىعى بەرمان ستالينگە جازعان №50073-ءشى حاتتا 2 ملن. ادامدى قازاقستانعا جەر اۋدارۋ جوسپارلارىن قالاي ىسكە اسىرىپ جاتقاندارى جايلى ەسەپ بەرەدى.

1937-1940 جىلدارى سول قىرىلعان حالىقتىڭ ومىرىنە اراشا تۇسكەن قايراتكەرلەرىمىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، اتىلىپ كەتتى. وسى ءبىر ازالى كەزەڭدە  ۇلتتىق كودتىڭ كۇزەتشىسى-كوكجالدىق مىنەزدەن ايىرىلعان قازاقتاردىڭ تابيعي بولمىسى وزگەرىپ، رۋحى سونۋگە اينالعان ءولىارا كەزدە، ستالين باستاعان كەڭەس ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ زۇلىمدىعىن گيتلەردىڭ بۇكىل الەمگە ۇستەمدىك جۇرگىزۋدى كوكسەگەن قانقۇيلى جاۋىزدىعى توقتاتتى. بۇل ەندى ءورتتى ورتپەن سوندىرگەندەي قۇبىلىس بولدى. قولدان جاسالعان قياناتتان ەڭسەسى ءتۇسىپ، ەسىنەن ايرىلعان الاش ۇرپاقتارى «ەل شەتىنە جاۋ ءتيدى» دەگەندى ەستىگەندە شالاجانسار دەنەلەرگە قان جۇگىرىپ، ارۋاقتانىپ شىعا كەلدى. مىڭداعان قانداستارىمىز وزدەرى سۇرانىپ سوعىسقا اتتاندى. اتا جاۋى جوڭعارلاردى جەڭگەننەن كەيىنگى قازاقتىڭ قاس دۇشپانمەن ەمىن-ەركىن، بەتپە-بەت كەلىپ شايقاسقانى وسى بولدى. زۇلىم ساياساتتىڭ ەزگىسىنەن تەپەرىش كورىپ، وشۋگە اينالعان ۇلتتىڭ كوكجالدىق رۋحى مايدان دالاسىندا قايتا ورالدى. ۇلى قازىبەك بابامىزدىڭ: «ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىنان ءسوز اسىرماعان ەلمىز. اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى، انادان قىز تۋسا كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى» دەگەن ۇراندى وسيەتىن تۇمار قىلىپ تاققان ءار قازاق تەكتىلىگىن  الەمگە پاش ەتتى. «قازاق – ەل ەمەس» دەگەندەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى.

وسى كەزەڭ قازاق ۇلتى ءۇشىن – زەرتتەلمەي جاتقان نەگىزگى تاريحي اقتاڭداقتاردىڭ ءبىرى. كەڭەستىك داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ، ومىردەن ءوتىپ كەتكەن  اكادەميكتەر مەن  شاشتارىن قىراۋ شالعان بۇگىنگى كۇنگى عالىمداردى تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداقتارىن سارالاۋدا  كوكجالدىق مىنەز كورسەتپەگەنى ءۇشىن كىنالاۋعا دا بولماس. بۇل ەندى تاۋەلسىزدىكتىڭ ازات اۋاسىمەن تىنىستاعان تاريحشىلاردىڭ جاڭا لەگىنىڭ ەنشىسىندە...

ءسوز زەرگەرى عابيدەن مۇستافين: «دۇنيەدەن ءوزىڭ كەتكەنمەن، ءىزىڭ قالسا بولعانى. سول ىزبەن كەلىپ، سىرىڭدى اشادى كەيىنگىلەر»،- دەيدى. ۇلتتىق كودتىڭ قۇپياسى «جانىم – ارىمنىڭ ساداقاسى» دەپ، تەكتىلىكتىڭ تۋىن جىقپاي، ەل ءۇشىن وزدەرىن قۇرباندىققا شالعان ەرلەردىڭ ءورشىل  رۋحتارىندا. ءبىر انىعى: سول سۇراپىل جىلدارى «حالىق جاۋى» اتانىپ، اتىلىپ كەتكەن بوزداقتاردىڭ ءبارى كەيىنگى ۇرپاققا ونەگە بولاتىن ۇلتتىڭ قايماقتارى. زامان وزگەرگەنمەن كوكجالداردىڭ كۇرەسى توقتاعان جوق. «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتالعان قىرعىننان كەيىن 1960-شى جىلدارى ەستەرىن جيا باستاعان شوۆينيستەردىڭ يمپەريالىق پيعىلى  باس كوتەرىپ، استى مەن ءۇستى بايلىققا تولى قازاق جەرىنە قايتادان كوز الارتا باستايدى. قازاقتىڭ اسىن ءىشىپ، اياعىن تەپكەن كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى اپەرباقان-كوممۋنيست حرۋششەۆتىڭ مىسىن باسىپ، قازاقستاندى بولشەكتەۋدەن امان الىپ قالعان جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ءومىر جولى ءيسى تۇركى جۇرتىنا ۇلگى-ونەگە.  ءبىر اتتەگەنايى، كوك ءبورىنىڭ كيەسى قونعان اسىل ازاماتقا ەلوردامىز استانادا وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر ەسكەرتكىشتىڭ ورناتىلماۋى ەلدىمىزگە سىن. عاسىرلار توعىسىندا ءبىر تۋاتىن ۇلى تۇلعانىڭ بەينەسى بايتەرەكپەن يىق تىرەستىرىپ تۇرسا «جاڭعىرتىپ جەر سارايىن» (قاسىم امانجولوۆ) كەلەتىن  ۇرپاقتىڭ رۋحى اسقاقتار ەدى عوي.

وسىندايدان اڭگىمە تۋادى. امەريكادا وقىپ جۋرگەن قىزىنا بارعان  تانىستارىم كوشەدە «كىمسىڭدەر» دەپ سۇراعاندارعا قىزى «چاينا»، ياعني «قىتايمىز» دەپ جاۋاپ بەرىپ، «قازاقپىز» دەسەڭ مۇنداعىلار «بورات» دەپ كەمسىتەدى دەپ قورلانىپتى.

وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. 1987 جىلى قاباردين-بالقار ەلىنە وتباسىمىزبەن تۋريست بولىپ باردىق. بىردە ەلدىڭ ورتالىعى نالچيك قالاسىندا اۆتوبۋستا كەلە جاتقانىمىزدا، جەتپىستىڭ جۋان ورتاسىنا كەلگەن بالقار اقساقال ورنىنان اتىپ تۇرىپ،  «قازاقتار وتىرىڭدار» دەپ  ورىن بەردى. ءبىزدىڭ «وتىرمايمىز» دەگەنىمىزگە قاراماي ءيىن تىرەسكەن كولىكتىڭ ىشىنەن جولاۋشىلاردى تۇرعىزىپ ءبىزدى وتىرىعىزىپ كوڭىلى جايلانعاننان كەيىن: «اينالايىندار، 1940 جىلدارى ەلدەرىڭە اش- جالاڭاش جەر اۋدارىلىپ بارعاندا قازاق ۇلتىنىڭ  ارقاسىندا امان قالدىق. قازاقتار ءبىزدى بوتەنسىمەي، ءبىر ءۇزىم نانىمەن ءبولىسىپ، باۋىرلارىنا تارتتى. سەندەرگە ءبىز تۇگىلى ۇرپاقتارىمىز ءومىر بويى قارىزدار»، -دەپ، كوزىنە جاس الدى. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ كاريا وتىرعاندارعا قازاقتاردان كورگەن جاقسىلىقتارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، تامىرى ءبىر تۇركىلەر تۋرالى اڭگىمە ايتتى. وقۋ ورىندارىندا باسقا جۇرتتىڭ تاريحىن وقىعان بىزدەر ءۇشىن بۇل ەرەكشە جاڭالىق ەدى. سودان قويار دا قويماي قوناققا شاقىرىپ، اعايىن-تۋىستارىن جيىپ، جاندارى قالماي قۇرمەت كورسەتتى. اعا ۇرپاققا دەگەن قۇرمەتىمىز ارتىپ، ءوزىمىزدىڭ قازاق بولىپ تۋعانىمىزعا ماقتانىش سەزىمى پايدا بولدى.

قازىر جەر-جەردە «قازاق ەلىنە مىڭ العىس» ەسكەرتكىشتەرىن قويۋ سانگە اينالۋدا. دۇرىس قوي. قازاقستان 130 ۇلتتىڭ مەكەنى «ۇلتتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» دەپ ماقتاندىق. ءبارى ورىندى. ال ەندى باستارىنا تۇسكەن اۋىر كەزەڭدە جەرىمىزدى پانالاپ، ەل قاتارىنا قوسىلعان  ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ قازاق ۇلتىنا دەگەن  ىقىلاسى مەن شىنايى العىسىنىڭ كورىنىسى رەتىندە «قازاق ەلىنە مىڭ العىس» مونۋمەنتتەرىن ءوز ەلدەرىندە  ورناتسا نۇر ۇستىنە، نۇر بولار ەدى. ەسكەرتكىش وتكەنگە تاعزىم ەتىپ، تاريحتان تاعلىم الاتىن ورىنعا اينالىپ، حالىقتار اراسىنداعى دوستىقتى نىعايتۋمەن قاتار، باسقا مەملەكەتتەرگە قازاقتاردىڭ دارحاندىعى مەن كەڭ پەيىلدىگىن مويىنداتاتىن ءىس-شاراعا اينالار ەدى. اتالارىنىڭ قازاق ۇلتىنان كورگەن جاقسىلىقتارى ءۇشىن نالچيكتە كەزدەسكەن بالقار كاريانىڭ ۇرپاقتارى كەم دەگەندە 30 مەملەكەتتەن تابىلاتىنى اتقان تاڭداي اقيقات ەكەنىنە كۇمانىم جوق. تەك وسىنداعى تويشىل اعايىندارى ولارعا قۇلاق قاعىس ەتسە جەتىپ جاتىر. قازاقتار « جىلاماعان بالاعا ەمشەك بەرمەيدى» دەمەۋشى مە ەدى. سوندا شەتكە شىققان جاستار امەريكاعا بارعان قىزىمىز سياقتى قورلانباي، باسقا جۇرتتىڭ الدىندا جۇزدەرى اشىق بولار ەدى.

«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاققا جاراتۋشى تاۋەلسىزدىك باقىتىن سىيلادى. ۇلتتى تاريحي تامىرىنان ايىرىپ، قازاقتان «قارا ورىس» شىعارۋدى كوكسەگەن كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ نيەتىنىڭ بۇزىقتىعىنان بولسا كەرەك، اي مەن كۇننىڭ امانىندا كسرو-نىڭ اياعى اسپاننان كەلدى. «بىرەۋگە ور قازبا» دەگەن ءسوز وسىندايدان قالعان عوي. كىم بىلەدى، كەڭەس ۇكىمەتى تارقاماسا، ۇلتتىق كودىمىزدى ىزدەمەك تۇگىلى تورىمىزگە «كۇن كوسەم» لەنيننىڭ پورترەتىن ءىلىپ،  رەسەيدىڭ ءبىر اۆتونومياسى بولىپ وتىرار ما ەدىك؟...

كوپشىلىكتىڭ ىشىندە: « ەگەر ۇلتتىق كودتى ەرتەرەك ىزدەسەك ءبارى باسقاشا بولار ەدى»- دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلىپ جاتادى. پايعامبارىمىز(س.ع.س.): «اللا تاعالا ءالسىز مۇمىنگە قاراعاندا كۇشتى ءمۇمىندى جاقسى كورەدى». «قاپ اتتەگەن-اي! ەگەردە مەن بۇل ءىستى بىلاي باستاعانىمدا عوي»،-دەپ ايتۋشى بولما. كەرىسىنشە، «بۇل ءىس اللا تاعالانىڭ قالاۋىمەن بولعان ءىس»،- دەپ سابىر ەت. ويتكەنى «ەگەر دە» دەگەن ءسوز ساتسىزدىككە سەبەپشى بولادى»،- دەگەن ەكەن.

بۇگىندە قازاقستاندىق قوعام ساياسي داعدارىستا ەكەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس.   سوندىقتان ۇلتتىق كودتى ىزدەۋ - جاڭعىرۋدىڭ باستاۋى دەپ قاراعانىمىز ابزال. باسقا جول جوق. الداۋ مەن الدانۋدىڭ دا شەگى بار. قولىندا بيلىگى بارلار حالىقتىڭ قالتاسىنا قول سالىپ، قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالۋدا.

امەريكانىڭ ايارلىعىنان، ورىستىڭ وزبىرلىعىنان، قىتايدىڭ قيتۇرقىلىعىنان قورعاپ قالاتىن - كوكبورىنىڭ رۋحى، كوكجالدىق مىنەز!            ءبىز  وسىنداي اسىل قاسيەتتەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالعان حالىقپىز.   سودان دا بولار زۇلىم ساياساتتىڭ قۇرباندارى - ميلليونداپ اشتان قىرىلعان باۋىرلارىمىزدى ءوز دارەجەسىندە  جوقتاي الماي كەلە جاتقانىمىز.  نامىسى تاپتالىپ، جەتىمنىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرگەن، شەتتەن ەلگە قاراپ جاۋتاڭداعان قانداستارىمىزعا قامقور بولۋدىڭ ورنىنا الپاۋىتتاردىڭ قاباعىن باعىپ، ءپۇشايمان تىرلىك كەشىپ جۇرگەنىمىز.

سوندىقتان تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، باسىمىز تۇگەل، باۋىرىمىز ءبۇتىن بولسىن دەسەك - رۋىنا، جۇزىنە، ۇلتىنا، پارتياسىنا قاراماي ناعىز كوكجالدار بىرىككەندە عانا اقىن تەمىرحان مەدەتبەك جىرلاعانداي:

ەڭكەيگەنگە ەڭكەيدىم،
شالقايعانعا شالقايدىم.
قىسقاندا،
قۋ اعاشتان بۋشىعاردىم.
سىققاندا،
قارا تاستان سۋ شىعاردىم.
اتاندى اسىقتاي اتتىم.
قارسى كەلگەندى،
قازىقتاي قاقتىم.
الشايىپ ءجۇردىم،
تالتايىپ تۇردىم، - دەپ ەش پەندەگە جالتاقتاماي، ەن دالادا ەركىن جورتقان كوكبورى بابالارىمىزدىڭ اسقاق رۋحىنىڭ ويانۋىنا سەبەپشى بولادى.

رامازان قۇرمانباەۆ

Abai.kz