ءوز ەلىم تۋرالى جازyىما قازىرگى قازاق قوعامىنداعى قاراما-قايشىلىقتار تۇرتكى بولدى. اقپارات لەگى قارقىنداپ ءجۇرىپ جاتقان قازاق قوعامىندا، ءوز ەلىمدە الاۋىزدىق بولماسا ەكەن، كەشەگى كوزقاراسى ءبىر ساياساتكەرلەر، دوس-جاراندار، قاراپايىم قازاقتار اراسىنا قوعامداعى قاراما-قايشىلىقتارعا بايلانىستى جىك تۇسپەسە ەكەن دەيمىن. سەبەبى، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق ارىستارى «قازاعىم قالاي ەل بولادى؟» دەپ بار ءبىلىمىن، كۇش-جىگەرىن، قاجىر-قايراتىن سارپ ەتكەن، ارالارىنا سۇرقيا ساياسات ارقىلى جىك تۇسكەننەن اۋىزبىرلىكتەن ايرىلعان، ناقاقتان قۇربان بولعان، اقىرىندا ارماندا كەتكەن ەدى. قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن سول زوبالاڭ ەندى قايتالانباسا ەكەن دەگەن نيەتپەن، "قازاق نەگە رۋشىل؟" دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورمەكپىن. 

«بۇگىنگى كەزەڭدە بۇكىل قازاق حالقىن رۋلىق سەزىم جاۋلاپ الدى. بىرەۋمەن جولىعا قالساڭىز، ول مىندەتتى تۇردە الدىمەن قاي جۇزدەن، قاي رۋدان ەكەنىڭىزدى سۇرايدى. راس، اركىم اتا-تەگىن، رۋىن بىلگەنى ءجون. بىراق، رۋلىق سەزىم بۇكىل قازاققا ورتاق – ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەنى باسىپ كەتپەۋى كەرەك (م.شاحانوۆ)».

نەبىر كەرەمەت تۋىندىلاردى دۇنيەگە الىپ كەلگەن ايگىلى اقىنىمىزدىڭ وسى ايتقانىنا تولىق قوسىلامىن.

ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز، قازاقستاننىڭ ءار بۇرىشىنان وقۋ ىزدەپ كەلگەن جاستار، ءبىر-بىرىمىزدەن رۋ سۇراسپايتىن ەدىك. وسى 2000-جىلدارعا دەيىن، ءارتۇرلى مەكەمەلەردە، جۇمىس ورىندارىندا كەزدەسكەن قازاقتاردا قازىرگىدەي رۋ سۇراسۋ (نەگىزى جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋ) سيرەك كەزدەسەتىن.

سول كەزدەردە رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا، زيالى قاۋىم اراسىندا رۋعا، جۇزگە ءبولىنۋ بولعان دەسەدى، ال جالپى حالىقتا قازىرگىدەي دەڭگەيدە بولماعان ەدى. ارينە، اۋىلداردا رۋعا ءبولىنۋ بولاتىن، سول اۋىلداردا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءبىرتالايى رۋلىق جۇيەنىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىن عانا ءبىلىپ، ودان جوعارىلارىن بىلمەۋى دە ءجيى كەزدەسەتىن. ەگەمەندىك العاننان كەيىن ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اتا-تەگىمىزدى تانىپ-ءبىلىپ، ارداقتاۋ ءۇشىن «انا ءتىلى» گازەتىندە جانە باسقا جاريالانىمدار مەن تايپا-رۋلاردىڭ شەجىرەلەرىن جيناقتاۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى جاريالاندى، ەل ارعى اتا-باباسىن، شىققان تەگىن بىلە باستادى.

مەنى الاڭداتاتىنى، قازىرگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءوز رۋىن باسقا رۋلاردان ارتىق دەپ ەسەپتەيتىن سەزىمگە يە بولا باستاعانى. ول ول ما، قازىرگى ەل اعالارىندا دا، اتا-اجەلەردە دە وسى تۇسىنىكتەردىڭ ەتەك جايىپ بارا جاتقانى. ەڭ قاۋىپتىسى، قازاق اراسىندا ءوز رۋىن ماقتان ەتۋ، ءوز رۋىن وزگە رۋدان ارتىق كورۋ. ال، ءوز رۋىن ماقتان ەتەم دەسە قاي رۋ وكىلىنىڭ دە ماقتان تۇتار اتا-باباسى تابىلارى ءسوزسىز. مەنىڭشە، بۇل باسى بىرىگۋى قيىن قازاق ءۇشىن وتە قاۋىپتى تەندەنتسيا.

كەيبىرەۋلەردەن، اسىرەسە جاسى ۇلعايعان ادامداردان بىرەۋدىڭ قۇدالاسىپ جاتقان ەلى تۋرالى «ولار جاقسى» نەمەسە «ولار جامان» دەگەن پىكىردى ەستىپ جاتاسىڭ!؟ ءسويتىپ وتىرىپ، ءوز ەلىنىڭ وكىلىمەن نەمەسە ءوزىنىڭ جاقىن اعايىنىمەن بولماشى نارسەگە بولا ىرىڭ-جىرىڭ بولىپ جۇرگەنىن ەستەن شىعارادى.

ءبىر دوسىم – «كەيدە مەنىڭ رۋلاستارىم ءوز رۋىمىزدى شارىقتاتىپ ماقتاپ جاتقاندا ءبىزدىڭ ءبارىمىز ماقتاۋعا تۇرارلىقتاي ەمەستىگىمىزدى، ءبىزدىڭ دە نەشە ءتۇرلى ەكەندىگىمىزدى، باسقالاردىڭ دا بىزدەن ارتىق بولماسا كەم ەمەستىگىن ويلاپ، ۇيالام» دەگەن ەدى. راسىندا، باياعىدا وتكەن اتا-بابامىزدىڭ ەرلىگىنە ءبىزدىڭ ەش قاتىسىمىز جوق، ماقتانۋ كەرەك بولىپ جاتسا، قازىرگى ءوزىڭ بىتىرگەن ىسپەن ماقتان.

جاۋلارىمىز تاريحتىڭ ءار كەزەڭدەرىندە قازاق رۋلارىن، جۇزدەرىن ءارتۇرلى جەلەۋلەر تاۋىپ شاعىستىرعان، اراعا ىرىتكى سالعان. سونى قازىرگى جاۋلارىمىز گۇلدەنگەن قازاقستاندى قۇرتۋ ءۇشىن پايدالانۋعا تىرىسۋدا، نەشە ءتۇرلى اقپارات كوزدەرى ارقىلى قازاق ەلىنىڭ اۋىزبىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرۋ جۇمىستارى جان-جاقتى جۇرگىزىلۋدە. سوندىقتان، مەنى كوپتەن بەرى تولعاندىرىپ جۇرگەن ويدىڭ ءبىرى جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋ قازاق ءۇشىن قانشالىقتى قاجەت؟! مەنىڭشە قاجەتتىلىگى شامالى، سەبەبى:

1) ءار اقپارات كوزى شەجىرە بويىنشا ءارتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرەدى، سوندىقتان ءار قازاق وزىنە ۇنامدى دەرەكتىڭ دۇرىستىعىن دالالدەپ الەك;

2) ءوز رۋىن باسقالاردان جوعارى قويۋ بەلەڭ الۋدا;

3) قازاقستاننىڭ ءار ءوڭىرى جانە ءار رۋدىڭ وكىلدەرى تۋرالى شىڭدىققا جاناساتىن-جاناسپايتىن كوزقاراستار مەن وزگە ءجۇز، رۋ وكىلدەرىنە قاتىستى جاڭساق ستەرەوتيپتەر قالىپتاسۋدا (انا رۋ جاقسى، مىقتى، مىنا رۋ ناشار، جامان دەگەن سياقتى);

4) وسى جانە باسقا سەبەپتەر ارقىلى قالىڭ قازاق اراسىنا جىك سالىنۋدا.

وسى جاعدايلاردان تۋىندايتىن باسقا دا ماسەلەلەر جەتكىلىكتى، ايتىپ وتىرعاندارىم، باستىلارى عانا.

ارينە، بۇعان ورە تۇرەگەلىپ قارسى ءۋاج ايتاتىندار دا، رۋشىلدىقتان ەشقاشان قۇتىلمايمىز دەيتىندەر دە جەتكىلىكتى. نەگىزى، وسى ماسەلەلەرگە قاتىستى، اسىرەسە رۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر ءوڭىر وكىلدەرى تۋرالى جاڭساق پىكىر ايتاتىندارعا مەنىڭ كەلتىرىپ جۇرگەن دالەلىم مىناداي: ءبىر ءجۇزدىڭ، رۋدىڭ نەمەسە ءوڭىردىڭ ادامى تۇرماق، ءبىر اكە-شەشەدەن تۋعان بالالاردىڭ ءوزى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. مۇنداعى اڭگىمە ءتۇرى ەمەس، مىنەزى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ەڭبەكقورلىعى، ادامگەرشىلىگى سياقتى جەكە باستىڭ قاسيەتتەرى تۋرالى. ال ءبىز بولساق، بۇكىل رۋ نەمەسە ءوڭىر وكىلدەرىن بىردەي ەتىپ سيپاتتاي سالامىز!؟

قاي ۇلتتىڭ، ءجۇزدىڭ، رۋدىڭ، ءوڭىردىڭ وكىلى بولسىن ىشىندە داناسى دا، قۋ-سۇمى دا، مومىنى دا، جىندى سۇرەيى دە، اقىلدىسى دا، اقىماعى دا تابىلادى.

كەزىندە قازاقتار كەزدەسكەن ادامنان ءجون سۇراۋدى «قاي تۋعانسىڭ؟» دەپ باستاعان، ياعني سۇراقتى تانىسقان ادامدى وزىنە جاقىن تارتۋ ءۇشىن قويعان. سوندا ول نە باۋىرى، نە ناعاشىسى، نە جيەنى، نە قۇداسى، نە باجاسى، نە بالدىزى دەگەندەي، الىس-جاقىن اعايىنى (تۋىسقانى) بولىپ شىعاتىن ەدى. قازىر «قاي تۋعانسىڭ؟» دەگەن سۇراعىڭىزدى كەيبىرەۋلەر تۇسىنبەيتىن جاعدايعا جەتتىك. زامان دا، ادام دا وزگەرگەن، قازىرگى كەزدە «رۋىڭ كىم؟» دەپ جاقىن ەكەنىن، نە بوتەن ەكەنىن انىقتايمىز... ورىس بودانىنا اينالعانعا دەيىن رۋعا ءبولىنۋ قاجەت بولعان شىعار، كەيىن ونى جاۋلارىمىز قازاقتىڭ، ج. مولداعاليەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق «جۇزگە، رۋعا ۇنتالعان كوشپە حالىقتىڭ» بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرۋ ءۇشىن ءىس جۇزىندە تالاي پايدالانعانى تاريحتان بەلگىلى.

كەي تايپا (رۋ) وكىلدەرى د.ترامپتىڭ قولىنا جاس بالانى ۇستاپ سويلەگەنىن، باسقا دا كوپتەگەن ماتەريالدارى مونتاج جاساپ ءوز تايپاسىن (رۋىن) قازاقتىڭ ىشىندەگى مىقتىسى دەگەندى الەۋمەتتىك جەلىلەردەن جاۋدىردى. بىلاي قاراساڭ ءجاي، كۇلكى ءۇشىن سياقتى، دەگەنمەن ونى ءار ادامنىڭ ءوز ورەسىنە قاراي وزىنشە قابىلدايتىنىن ەسكەرسەك، قازاقتىڭ بىرلىگى جاعىنان الساق، مۇلدە زياندى دۇنيە.

كەڭەس كەزەڭىندە قاراپايىم قازاقتىڭ كوبىسى قاندىقول رەجيمنىڭ قۇربانى بولعان ۇلىلارىمىزدىڭ، رەسپۋبليكانىڭ دامۋى جولىندا ۇزاق جىلدار ەڭبەك ەتىپ باسقارعان دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ، قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى جولىندا ەرلىك جاساعان، قازاق ەلى ءۇشىن باسقا دا قىرۋار قىرۋار ەڭبەك سىڭىرگەن جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ، باتىرلارىمىز باۋىرجان مومىشۇلى مەن تالعات بيگەلدينوۆتىڭ، ۇلى جازۋشىلارىمىز مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ، اتاقتى سپورشىلارىمىز ءامين تۇياقوۆ پەن جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆتىڭ جانە باسقا دا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ قاي رۋدان ەكەنىن بىلمەيتىن، ءار قازاق ولاردى ءوزىنىڭ ماقتانىشى رەتىندە قابىلدايتىن! سولاي بولۋى ءتيىس!

ورىستىڭ وتارىنا اينالعان كەزدەن باستاپ وسى كۇنگە دەيىن رۋعا بولىنگەننەن قانداي پايدا تاپتىق؟! رۋىمىزدى، تايپامىزدى، ءجۇزىمىزدى بىلگەننىڭ قانشالىقتى ارتىقشىلىعى بولدى؟! پايداسىن كورسەتىڭىزشى. مەن كورسەتە المايمىن. سوندىقتان، زامان وزگەرىپ كەتكەنىن، قازىر رۋلاسىم دەپ ءبىر اتاقتى ادامدى ايتىپ ماقتانۋ ءۇشىن نە ءبولىنۋ/بولىندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن رۋشىلدىقتىڭ قاجەتتىگى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. مىنا زىرىلداعان جاھاندانۋ زامانىندا ءار قازاق تومەنگى دەڭگەيدەگى رۋىن عانا، ءتىپتى جەتى اتاسىن عانا بىلگەنىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى شىعار؟! داۋلى ءارى تولعاندىراتىن ماسەلە!

قازاقتى جامانداسا اسا ءمان بەرمەيتىن، ال رۋىنا ءتىل تيگىزسە ورە تۇرەگەلەتىن قازاق بولۋىمىزدىڭ ءوزى قورقىنىشتى تەندەنتسيا ەكەنىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مويىنداپ، يدەولوگيالىق جۇمىستار ءجۇرۋى كەرەك. 

شىندىعىنا كەلسەك، رۋلاس تۇرماق، بولماشى نارسەگە بولا اعايىندىلاردىڭ -ءبىرىن-ءبىرى كورمەي كەتىپ جاتقانى دا كەزدەسەدى...

ءارتۇرلى حالىقارالىق جيىندارعا بارعاندا بايقاعانىم بىزدەن وزگە جۇرتتا ءدال وسىنداي بولىنۋشىلىك جوق ەكەن. كورشىلەس وزبەك، قىرعىز مەملەكەتىنىڭ وكىلدەرى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن جۇرگىزىلەتىن جۇمىستاردى ءوز ۇلتى ازاماتتارىنىڭ قولمەن ىستەيدى. ولار رۋعا بولىنبەيدى، ءوز ۇلتىنىڭ وكىلىن سول ۇيىمدارعا تارتۋعا تىرىسادى، بىرىگىپ جۇمىس اتقارادى، جۇمىستى اتقارۋ بارىسىندا ءوزارا ءوز تىلىندە عانا سويلەسەدى.

بىزدەگى جاعداي قالاي؟ «تەمىر پەردە» اشىلعاننان باستاپ حالىقارالىق ۇيىمدارعا نەگىزىنەن باسقا ۇلت وكىلدەرى ەنىپ العان، ىشىندەگى بىرەن-ساران قازاقتىڭ باسىم بولىگى ءوزىم جۇرسەم بولدى دەگەن ۇستانىمدا سياقتى. قازاقتار كوبەيسىن، قازاقتى تارتايىق دەپ ءوز ەلىنىڭ وكىلىنە بۇيرەك بۇرۋ جوق. اركىم ءوز كۇيىن كۇيتتەپ ءجۇر...

ايتپاعىم، رۋعا، جۇزگە بولىنگەندىك قازاقتىڭ اۋىزبىرلىگىنە، بۇكىل قازاققا ورتاق – ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەگە نۇقسان كەلتىرىپ جاتىر. سوندىقتان، قانىم قازاق دەگەن ءار ازامات رۋعا-جۇزگە ءبولىنۋدى ەمەس، دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىققا بەلگىلى ۇلت دارەجەسىنە جەتۋدىڭ قامىن ويلاستىرۋى قاجەت.

بۇل باعىتتا قوعامدا بولىپ جاتقان وڭ وزگەرىستەر دە جەتكىلىكتى. اقىن-جازۋشىلارىمىز دا، ونەر ادامدارى دا، قوعام قايراتكەرلەرى دە قازاقتىڭ رۋ-تايپاعا، وڭىرلەرگە بولىنگەنىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىنە، ۇلتتىق نامىس پەن اۋىزبىرلىككە، قازاق تۋىنىڭ استىنا بىرىگۋگە قاتىستى تۋىندىلارىن شىعارىپ، تاراتۋدا. شىركىن، سول شىعارمالاردى تىڭداپ، كوڭىلىنە ءتۇيىپ، قاجەتتى تۇجىرىم شىعارىپ، ىسكە كوشەتىن قازاقتار سانى كوبەيسە! سەبەبى سان قىرلى دارىن يەسى، جۋرناليست ساعاتبەك مەدەۋبەكتىڭ سوزىمەن ايتساق: «قازىر ايتقاننان تىڭداعان ماڭىزدى، تىڭدامايتىن قازاق كوپ».

زامانىمىز تىنىش بولسا، جوعارىدا ايتىلعان قازاق اراسىنداعى قايشىلىقتار دا، رۋعا ءبولىنۋ دە جويىلادى دەپ ويلايمىن، تەك ۋاقىت ءوتىپ، ۇرپاق اۋىسۋى كەرەك. ەگەمەندىكتە تۋعان ۇرپاقتا بىزدە بار جالتاق پسيحولوگيا دا، كەرتارتپالىق تا بولماۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن.

اتا-بابامىز اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ قالعان بايتاق ەلىمىزدى ساقتاپ قالۋ، وتانىمىزدى دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسۋ مەملەكەت باسشىلىعىنىڭ عانا ەمەس ۇلت بىرلىگىن قامتامسىز ەتۋى ءتيىس ءار قازاقتىڭ جەكە ىسىنە اينالعاندا عانا ۇلتتىق دەڭگەيدەگى وڭ ناتيجەلەرگە قول جەتكىزە الامىز. رۋعا ءبولىنىپ بۇگىنگىدەي جۇرە بەرسەك، مەملەكەت بولىپ قالۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعارىن ەسكەرتكىم كەلەدى.

قاپار ۇسەن، بوتانيك-ەكولوگ، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بوتانيكا جانە فيتوينترودۋكتسيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، 100-گە جۋىق عىلىمي  ماقالالاردىڭ، بىرنەشە مونوگرافيا مەن وقۋلىقتاردىڭ، وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالداردىڭ  اۆتورى.

Abai.kz