(بيولوگيا باعدارلاماسىندا وقىلاتىن دارۆينيزم ساندىراعىنان ارىلار كەز كەلدى)

(بيولوگيا باعدارلاماسىندا وقىلاتىن دارۆينيزم ساندىراعىنان ارىلار كەز كەلدى)

ادامزات بالاسىنىڭ جاراتىلۋىن كەڭەس داۋىرىندە دارۆين ىلىمىمەن بايلانىستىرىپ كەلدىك. مايمىلدان جاراتىلعانىمىزدى ايتىپ، ءبىر عاسىر دارۆينيزم ىلىمىنە باس يدىك. قيالعا سەنىپ، «لەنين ءبىزدىڭ اتامىز، مايمىل ءبىزدىڭ بابامىز» دەپ، جار سالدىق. اتەيستىك اپيىننىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي قالعان سانادا ءدىن مەن عىلىم ەشقاشان سورپاسى قوسىلماس ءبىر-بىرىنە جات ۇعىم رەتىندە قابىلداندى. «مايمىلدى ادام قىلعان ەڭبەك» دەگەن ماركىستىك تەوريا نەگىزىندە تاربيەلەندىك. وقۋشى كەزىمىزدە بۇعان كوڭىل بولمەي وستىك. بىراق جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، سانامىز ۇلعايعاندا، ءماشھۇر ءجۇسىپ جانە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ شىعارمالارىنان جاراتۋشىمىزدىڭ بار ەكەنىن، ارعى تەگiمiز ھاۋا انا مەن ادام اتا ەكەنىن وقىپ، ويعا بەرىلدىك. ءالى ەسىمدە سەمەي قالاسىندا شاكارىم اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاريح جانە ارحيۆتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىندا، 1994 جىلى ماركسيزم ءىلىمىن وقىتقان بولاتىن. ساباقتى اتەيست اعامىز جۇرگىزىپ، «قۇداي جوق» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيتىن بولدىق.  سەمەنار كەزىندە «سول مايمىلداردى كىم جاراتىپتى دەپ؟» سۇراق قويعانىمىزدا، گرۋپپامىزبەن ەكى العان بولاتىنبىز.  ەندى قازىر قاراپ وتىرساق بۇنىڭ ءبارى ساندىراق ەكەن. كەڭەس ۇكىمەتى ءدىندى «اپين» دەپ، سانامىزدى ۋلاپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جوققا شىعاردى. يسلام دىنىنە تيىم سالىپ، بابالار مۇراسىن شاڭ استىندا ۇستاۋعا تىرىستى. مەكتەپتە، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا،  ساتىلاي دامۋ ارقىلى مايمىلدان ادام پايدا بولدى دەپ جاريالاپ، «مايمىلدى ادام ەتكەن ەڭبەك» دەگەن تەورياعا سەندىك. ال تەوريانىڭ ماعىناسى بولجام ەكەنىن ەسكەرسەك، دارۆين ءىلىمى عىلىمي تۇردە دالەلدەنىپ، ناقتىلىق تۇعىرىنا جەتە المادى. سوندىقتان دا ول ءجاي قيال بولىپ قالدى. بىراق ەركەكتىڭ جاراتىلعانى تۋرالى جازعان دارۆين ايەل زاتىنىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى ءتىس جارمايدى.

بۇگىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ شىعارمالارىنا كوز جۇگىرتىپ، اق پەن قارانى ايىرا بىلدىك. ءماشھۇر ءجۇسىپ مۇراسىن زەرتتەيتىندەردىڭ ءبىرى ەرتاي ءماشھۇر ءجۇسىپ شوبەرەسى اقىن ولەڭدەرىندەگى ءدىن تاقىرىبى جايلى «ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ ءدىن تاقىرىبىنا كوپ جازعانىن زەردەلەگەندە، الدىمەن ونىڭ سەبەبىنە ءبىراز ءۇڭىلۋ كەرەك. ءماشھۇر ءجۇسىپ العاشقى ولەڭدەرىن جازىپ، ادەبيەتكە ارالاسا باستاعان شاعى XIX  عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنە ءدوپ كەلەدى. بۇل پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق ەلىن وتارلاۋى بەلەڭ العان كەزى ەدى. جەردىڭ ەڭ شۇرايلىسىن كەلىمسەكتەرگە بەرۋ ارقىلى تەك ەكونوميكالىق ەمەس، رۋحاني قىسپاقتا دەندەپ ەنە باستادى. مۇنداي جاعداي دا ءدىندى  ناسيحاتتاۋ، حالىقتى اللاعا قۇلشىلىق ەتۋگە، ءدىن جولىنا شىنداپ تۇسۋگە ۇگىتتەۋ ءدىندى عانا ەمەس ءتىلدى، جالپى ۇلتتىق بولمىس-ءبىتىمدى ساقتاۋدىڭ ەڭ پارمەندى قۇرالى بولعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس» دەگەن ءتۇيىندى وي ايتادى.  ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ يسلام دىنىنە ارنالعان شىعارمالارى قازاق پوەزياسىنداعى ءدىني-يسلامدىق دۇنيەتانىم تاعىلىمىن كەڭەيتە ءتۇستى. اقىن يسلامدى جەر بەتىنە يماندىلىق شاپاعاتى ءۇشىن جىبەرگەن اللانىڭ ۇلىلىعى، ساحابالاردىڭ قۇدىرەتى جۇرەك ىقىلاسىمەن جىرلانعان.

ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جالپى يسلام ءدىنى تاريحىنا ارنالعان مول شىعارمالارى بار: «ءىبىلىس شايتان حيكاياسى»، «اقىرەتتىڭ ەگىنى»، «ياھۋدا، پاتروس اڭگىمەسى»، «وپاسىز ايەل»، «ءادھام ديۋانا جانە يبراھيم» «نۇح پايعامبار مەن ءبىر كەمپىر»، «ءجۇسىپ پايعامبار تۋرالى»، «ءدىن تاعىلىمى» ء(بىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى اڭگىمەلەر), «ءدىن تاريحى»، «عىلىم-ءبىلىم» (1-9-اڭگىمەلەر), «اللا قۇدىرەتى»، «بالا سۇلەيمەن تاپقىرلىعى»، ت.ب. اڭگىمەلەرى، ولەڭدەرى، داستاندارى بار. ءماشھۇر ءجۇسىپ «اللا قۇدىرەتى» دەگەن شىعارماسىندا: «مەن قۇدايدى «ءبىر» دەپ بىلەمىن، «كۇشتى» دەپ بىلەمىن. وسى ۇشەۋىنە نانىمىم، سەنىمىم كۇشتى. وزگە نارسەگە: قۇلاقپەن ەستىگەن تانىق، كوزبەن كورگەن انىق. كوزىم كورمەي نانبايمىن»[1]، دەپ بايانداي وتىرا، ءار شىعارماسىندا مۇسىلمانداردى جاراتۋشىمەن جاقىنداستىرا ءتۇسۋدى مۇرات ەتەدى.  اقىننىڭ پىكىرىنشە اللاھتىڭ بارلىعىنا دالەل، سيپات iزدەۋ، بiر سوزبەن ايتقاندا، ارتىق تا. بارشا ماقتاۋ بۇكىل الەمدەردىڭ راببىسى بولعان جالعىز عانا اللاھ تاعالاعا ءتان. جانە ونىڭ يگىلىگى ەن سالەمى  قۇرمەتتى پايعامبار مۋحاممەدكە بولسىن.

ءماشھۇر ءجۇسىپ: «قۇداي قانداي ءوزى نە نارسە؟ ونى بىلۋگە، ونى تانۋعا اقىل ويىم، زەيىن پىكىرىم جەتپەيدى. سوندا دا: «تانىمايمىن!» دەپ، توقتاپ تۇرىپ قالمايمىن. جاراتقان نارسەلەرىنەن، قۇدايلىقپەن قىلعان ىسىنەن بارلىعىن، بىرلىگىن، كۇشتىلىگىن تانىپ تۇرسام كەرەك. كوكتى، جەردى، ايدى، كۇندى، جۇلدىزداردى، تاۋدى، تاستى، وتتى، سۋدى، جەلدى، توپىراقتى، اعاشتى، ءشوپتى، حايۋاناتتى، .... ءبارىن قۇداي جاراتتى» [2]، دەپ اللاھتى تانۋدىڭ جولدارى كوپ ەكەنىن ەسكەرتەدى. بiراق نەگiزiنەن ەكi ءتۇرلi جولمەن تانيمىز. ونىڭ بiرi - اقىل. ەكiنشiسi - قۇراندا، حاديستەردە باياندالعان اللاھتىڭ كەيiپتەرi مەن ەسiم-سيپاتتارى. ادامزات بويىنداعى بارلىق اعزانىڭ وزiنە لايىق مiندەتتەرi بار. اللاھ دەنەنiڭ مۇشەلەرi مەن سەزiم تۇيسiكتەرiن بەكەر جاراتپاعان. وسى تۇرعىدان العاندا، اقىلدىڭ مiندەتi ءار نارسە جايىندا وي جۇگiرتۋ، زات پەن قۇبىلىستىڭ ءمانiن وي ەلەگiنەن وتكiزۋ، iزدەنۋ. ەگەر ادام ويلانباسا، iزدەنبەسە، وندا ول اقىلدى ءوز مiندەتiنەن ايىرعان بولادى. يسلام دiنi عىلىمعا نەگiزدەلگەن، سوندىقتان، وي-پiكiر ءتۇيiنi اقىلمەن شەشiلەدi. يسلام بار ادامدى ويلانۋعا شاقىرادى. يسلام وزiنە ادامداردىڭ كوزسiز iلەسۋiن ەمەس، قايتا بايىپتى اقىلمەن زەردەلەپ سانامەن ءتۇسiنiپ، ونان كەيiن عانا كەلۋiن تالاپ ەتەدi. سوندىقتان يسلام شارياتىندا بارلىق ادامنىڭ اللاھتىڭ بار ەكەنiن مويىنداپ، ونىڭ بiرلiگiن اقىلمەن تانىپ، عيبادات جولىنا ءتۇسۋi - قۇدايعا سيىنۋدىڭ جاقۇتى دەلiنەدi, مۇنىڭ ساۋابى كوپ بولادى.  اللاھ تا'الا پايعامبارعا، cاللا اللاھۋ الەيھي ءۋا ءساللام، بىلاي دەيدi: "(مۇحاممەد), "قاراڭدار: كوكتەر مەن جەردە نە بار"دە. سەنبەيتiن قاۋىمعا دالەلدەر، ەسكەرتۋلەر پايدا بەرمەيدi" [3]. بۇل اياتتىڭ ءمانi اللاھتىڭ بۇكiل تiرشiلiكتەگi عاجاپ قۇدiرەتتiلiگi مەن كەمەلدi ونەرi جايىندا وي تولعاۋ ارقىلى اللاھتى تانۋ دەگەن ءسوز.

ءماشھۇر ءجۇسىپ اقىل مەن شاريعاتتى ۇشتاستىرا وتىرىپ، ادامزاتتىڭ جاراتىلۋى تۋرالى ماسەلەلەر كوتەرىپ، شىعارمالار جازدى. ماسەلەن: «جەكسەنبى كۇن جەردى، جەردەن ءوسىپ ونەتىن نارسەلەردى جاراتتى. دۇيسەنبى كۇن جەكسەنبىگە قوساقتالدى. سەيسەنبى كۇن: اي، كۇن، جۇلدىزداردى، كوكتە بولاتۇعىن ماقلۇقتاردى; سارسەنبى كۇن بەيسەنبىگە قوساقتالدى. بەيسەنبى كۇن ريزىق، نەسىپ، ءىشىپ جەۋگە، مىنۋگە، كيۋگە كەرەكتىلەردى جاراتىپ ەدى. التىنشى كۇنى جۇما كۇن ادامدى جاراتتى» [1, 122-129 بب.]، دەپ باياندايدى.

اللا تاعالا الدىمەن ادام اتامىزدى جاراتتى. مىنە سول اتامىزدان بەرى قاراي ونىڭ ۇرپاقتارى تارادى. حاديستەردىڭ بىرىندە:  ول - سونداي (اسا قۇدىرەتتى) اللا، سەندەردى (سەندەردىڭ اتاڭ - ادامدى جەر ءجۇزىنىڭ ءتۇرلى جەرىنەن الىنعان توپىراقتاردان تۇراتىن) بالشىقتان جاراتتى. سونان سوڭ، اجالدى ء(اربىر جان-جانۋاردىڭ ءولىم مەزگىلىن) بەلگىلەدى (سوندىقتان، ءاربىر جاننىڭ اجالى ول بەلگىلەگەن تاعدىرعا بايلانىستى). سونداي-اق، بەلگىلى مەرزىم (قىيامەتتىڭ باستالاتىن ۋاقىتى) دە ونىڭ قۇزىرىندا (قىيامەتتىڭ قاشان باستالاتىنىن ودان وزگە ەشكىم بىلمەيدى). (ەي، كاپىرلەر، وسىنداي اشىق دالەلدەر كەلگەننەن) كەيىن (دە) سەندەر (شايتانعا ەرىپ) كۇدىكتەنىپ تۇرسىڭدار»، دەپ جازىلعان.

ادامنىڭ (ا.س.) جۇما كۇنى جاراتىلعان. بۇعان «ءسۇنان ءات-تيرميزي» كىتابىندا ءابۋ ءھۇرايرا (ر.ا.) كەلتىرگەن مىنا حاديستە پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «جارىق الەمدەگى كۇندەردىڭ قايىرلىسى (كوركەمى) - جۇما كۇنى. ول كۇنى ادام (ا.س.) جاراتىلعان جانە ول كۇنى جۇماققا كىرگىزىلگەن، سونداي-اق، ول كۇنى جۇماقتان شىعارىلعان. قيامەت تە جۇما كۇنى قايىم بولادى (باستالادى)» دەدى. حاديستەگى ادام (ا.س.) جۇما كۇنى جاراتىلدى دەگەندە ونىڭ دەنەسىنە رۋح (جان) بەرىلگەن كۇن ايتىلعان. ادام (ا.س) انادان تۋىلعان جوق. ويتكەنى، ودان بۇرىن مۇلدەم ادامزات اتاۋلى بولعان ەمەس. قادىر اللا ونىڭ دەنەسىن جەر بەتىنىڭ ءتۇرلى اۋماعىنان الىنعان توپىراقتان جاراتتى. «ءتاباري» تاپسىرىندە كەلتىرىلگەن ريۋاياتتا يبن ۇمار (ر.ا.) بىلاي دەگەن: «اللا تاعالا ءتورت نارسەنى ءوز قولىمەن جاراتتى. 1) ارش اعلانى، 2) ادن (جۇماقتىڭ نەگىزىن), 3) قالامدى، 4) ادامدى (ا.س.). ءسويتىپ، ولاردىڭ بارىنە «بول» دەدى. ءبىتتى، ولاردىڭ ءبارى سول ساتتە بولا قالدى. تۇسىنىك: اللا ءوز قولىمەن جاراتتى دەگەندە، ول ەشقانداي نارسەنى دانەكەر ەتپەدى، دەپ تۇسىنەمىز. ءتاڭىر تاعالا جاراتۋدىڭ بارشا ءتۇرىن بىلەدى. كەيدە ول بۇل ىستەردى پەرىشتەلەرگە بۇيىرىپ ورىنداتادى، ال كەيدە نەبارى «بول» دەيدى، سول-اق ەكەن ءبىتتى، بۇيىرعانى بولا قالادى. اللا ادامدى دا وسىلايشا جاراتتى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ تابيعات پەن ادام دەنەسىن سالىستىرا كەلە: «جەرلەر تاۋلار بولسا، دەنەڭدە سۇيەكلەر. جەردە اعاش، شوپلەر بولسا، دەنەڭدن شاش، تۇكتەر. جەردە جەتى قىلىم بولسا، دەنەڭدە: كوز ...، قۇلاق...، مۇرىن...، اۋىز...، قول...، اياق...، ۇيات جەرى... جەردە ءزىل زالا بولسا، دەنەڭدە تۇشكىرمەك، سەلك ەتىپ شوشىپ قالۋ بار. جەردە وزەندەر بولسا، دەنەڭدە ءۇش ءجۇز الپىس قان تامىرلارى بار. جەردە اششى، تۇششى بۇلاقتار بولعان بولسا، دەنەڭدە: قۇلاقتا قۇلقى اششى، كوزدە جاس تۇزلى، مۇرىندا سىڭبىرلىكلەر باتپاق» [1, 15 ب.]، دەپ تابيعات پەن ادامنىڭ ءبىر جاراتۋشىدان جاراتىلعانىن دالەلدەپ وتىر. ەندى بىردە: «ادامدى اللا تاعالا قالاي شەبەرلەپ جاسادى؟ قان وكپە، باۋىر، جۇرەك ۇشەۋىندە جۇرەدى. قاقىرىق وكپەدە، زەردە وتتە، قاراقۇرىم تالاقتا»، دەپ ادامزاتتىڭ جاراتىلۋى مەن تىنىس تىرشىلىگى تۋرالى سىر شەرتە كەلە، بەينە ءبىر زاۆودتان شىققان تەحنيكا تارىزدەس ءىشى سىرتىنىڭ بىردە ءبىر اقاۋسىز تۇرعانىا باس يەدى [4].

تۇتاس ءبىر ەمبريولوگيا عىلىمىن وسى ءۇش قانا اياتقا سىيدىرىپ، تۇتاستاي ءتۇسىندىرىپ بەرگەن قۇران - اللاھتان تۇسكەن، ەڭ ۇلى مۇعجيزا. ۇرىقتىڭ دامۋى جالپى 280 كۇنگە، ياعني 9 اي، 9 كۇنگە سوزىلادى. ۇرىقتىڭ جاتىر ىشىندەگى ءومىرى 3 كەزەڭنەن تۇرادى. 1-ءشى ەمبريونالدى الدى كەزەڭدە زيگوتا ءبولىنىپ، كوبەيە باستايدى. بۇل كەزەڭ 2,5 اپتاعا سوزىلادى. 5,5 اپتاعا جالعاساتىن 2-ءشى ەمبريونالدى كەزەڭ باستالادى. بۇل كەزەڭدە اعزانىڭ باستى مۇشەلەرى مەن جۇيەلەرىنىڭ قالىپتاسۋى جۇرەدى. ال 3-ءشى فەتالدى كەزەڭ - جۇكتىلىكتىڭ 8-ءشى اپتاسىنان نارەستەنىڭ تۋعانىنا دەيىن جالعاسادى. بۇل كەزەڭنىڭ باستاپقى ساتىلارىندا ۇزىندىعى تەك 3 سانتيمەتردەي عانا بولاتىن ۇرىقتىڭ بارلىق مۇشەلەرى قالىپتاسىپ، ادام كەيپىنە كەلە باستايدى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ايتادى: «سەندەردىڭ ءاربىرىڭنىڭ انا قۇرساعىندا جاراتىلۋلارىڭ 40 كۇننەن تۇرادى. ۇرىق الدىمەن تامشى، كەيىن ۇيىعان قان، سونان كەيىن كەسەك ەت بولادى. وسىدان كەيىن (ياعني 120 كۇننەن كەيىن) انا قۇرساعىنداعى بالاعا پەرىشتە جىبەرىلەدى دە، ول بالاعا 4 نارسەنى بەلگىلەيدى: 1. ريزىعىن، 2. قانشا ءومىر سۇرەتىنىن، 3. ىستەيتىن امالىن، 4. باقىتتى، نە باقىتسىز بولاتىنىن». عالىمدار بالانىڭ 120 كۇننەن كەيىن ويلاۋ قابىلەتى پايدا بولادى دەيدى، ياعني جانى بار [5]. ال ەندى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ سوزىمەن باياندار بولساق: «... ەكى سۋ بىرىگىپ، قىرىق كۇن جاس ءتولدىڭ ۇيىپ قالعان سورپاسىنداي كوگىلدىر بولىپ تۇردى. قىرىق كۇنەن سوڭ، قان تۇسىنە اينالىپ، قان بولىپ قىرىق كۇن تۇردى. قىرىق كۇنەن سوڭ، بىلقىلداعان كەسەك بولىپ قىرىق كۇن تۇردى. ءجۇز جيىرما كۇنەن سوڭ: سۇيەك، ءسىڭىر، تامىر، ەت، ماي بىرتە بىرتە بىلىنە باستادى. ءتورت ايدىڭ ءجۇزى تۇگەل بولعاندا، مۇشە، ءپىشىن تامام بولىپ، جاندى بولۋعا اينالا باستالادى».

پايعامباردىڭ حاديستەرىندە ادام اتانىڭ بويى 60 شىنتاق، ەنى 7 شىنتاق دەگەن سوزدەر بار. دەمەك ءۇش شىنتاقتىڭ ءبىر مەتر بولاتىنىن ەسكەرسەك، ادام اتانىڭ بويى 20 مەترگە جەتەدى. ءار ءبىر جەردەن تابىلىپ جاتقان الىپ ادامداردىڭ سۇيەگى اتام اتانىڭ ۇرپاعى ەمەسىنە كىم كەپىل. سوندىقتاندا ءدارۆيننىڭ ساندىراعىنان ارىلىپ، بىلىممەن ءدىندى ۇشتاستىرا قاراپ، اقيقاتقا جول بەرەر كەز كەلگەن ءتارىزدى.

ءدارۆيننىڭ ءوزى دە شىركەۋگە بارىپ، قۇدايعا سەنگەن ادام. ول ءبىر ەستەلىگىندە: «بۇكىل الەم وزىنەن-ءوزى جاراتىلا قالعان جوق، الەم جاراتۋشىنىڭ امىرىمەن جارالدى» دەپ جازدى. ەندەشە قازىرگى مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىلىپ جۇرگەن بيولوگيا ساباعىنداعى دارۆينيزم ساندىراعىنان ارىلار كەز كەلگەن ءتارىزدى.

«اباي-اقپارات»

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. «ءماشھۇر-ءجۇسىپ» شىعارمالارى. 13-توم.  // پاۆلودار:  «ەكو» عوف، -2008-جىل. 122-129 -ب.
2. بۇل دا سوندا.
3. ءجۇنiس 10:101.
4. م.ج.كوپەيۇلى. شىعارمالارى. 11-توم، پاۆلودار ق.: «ەكو» عوف، -2007 جىل. 16 - ب.
5. قۋانتقان جاباعين، سەمەي مەملەكەتتىك مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ VI كۋرس ستۋدەنتى. «يسلام جانە وركەنيەت»، №30, 20-31 قازان، 2008 ج.