ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى اياسىنداعى تاپسىرمالارعا ساي جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرعان «قاسيەتتى قازاقستان» جوباسى ۇلت تاريحىمەن بايلانىستى وزگە ەلدەردەگى قاسيەتتى تاريحي ورىنداردى انىقتاۋ ماقساتىندا ەتنو-مادەني ەكسپەديتسياسىن 12 قاراشادا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ استاناسى ماسكەۋ قالاسىنان باستادى.

«قاسيەتتى قازاقستان» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى جەتەكشىسى بەرىك ابىدعاليۇلىن ارنايى قابىلدعان رەسەيدەگى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ورتالىقتىڭ زەرتتەۋ ءجۇمىستارىنا وڭ باعاسىن بەرىپ، رەسەيدەگى زەرتتەۋ جۇمىستارىنا بارىنشا كومەك كورسەتەتىنىن جەتكىزدى. شەكارالاس تۇرعان ەلدەردە تاريحشىلاردىڭ ورتاق پىكىرىنىڭ، مادەني بايلانىستىڭ قاجەتتىلىگىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى.

«ەكسپەديتسيانىڭ ماقساتى قولدا بار، بارىمىزگە انىق تاريحىمىزعا قاتىستى نىسانداردىڭ بازاسىن جاساپ قانا قويماي، ءالى دە بەيمالىم بولىپ كەلە جاتقان نىساندار مەن مۇراعاتتارعا قول جەتكىزۋ. سونىمەن قوسا جەرگىلىكتى تاريحشىلار جانە عالىمدارمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەپ، تاريحي شىندىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ، رەسەيگە كەلگەن قازاقستاندىقتاردى ەل تاريحىنا قاتىستى كيەلى نىسانداردى تابا الۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، رەسەيدەگى ءتۋريزمىڭ دامۋىنا دا ۇلەس قوسۋ» - دەدى ورتالىق جەتەكشىسى بەرىك ابدىعاليۇلى.

«قاسيەتتى قازاقستان» جوباسى نەگىزىندە شەتەلدەردە ورنالاسقان قازاق تاريحىنا قاتىستى تاريحي-مادەني ورىندارىنىڭ دەرەكتەر بازاسىن جاڭارتۋ، تاريحي نىسانداردىڭ تىزبەسىن قۇرۋ، رەسپۋبليكا اۋماعىنان تىس جەرلەردەگى ۇلت تاريحىنا قاتىسى بار نىسانداردى زەرتتەۋ-ساراپتاۋدى قولعا العان ەكسپەديتسيا مادەني-تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن نىسانداردى تۇگەندەيدى. تاريحشى-عالىمدارمەن، جەرگىلىكتى دياسپورا وكىلدەرىمەن جۇزدەسۋ دە جوسپارلانعان.

رەسەيگە كەلگەن ەكسپەديتسيا جۇمىسىن دون قابىرستانىندا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان قابىرى باسىندا جانە باسقا دا رەپرەسسيا مەن قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعاندارعا قۇران باعىشتاۋمەن باستادى. ودان سوڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆ 1931-1934 جىلدارى تۇرعان پوكروۆسكي بۋلۆارى، 14-ۇيدە ورناتىلعان ەسكەرتكىشپەن تانىستى. عاني مۇراتباەۆ جەرلەنگەن ۆاگانسكوە قابىرستانىندا، جاھانشا دوسمۇحامەدۇلى جاتقان بۋتوۆ پوليگونىندا، تۇرار رىسقۇلوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆتار جەرلەنگەن كوممۋناركا پوليگونىندا بولدى. كيسلوۆسكي كوشەسىندەگى ءاليحان بوكەيحان تۇرعان 4 ۇيىنە باردى.

رەسەيدەگى ەلشىلىكتە رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا بىرقاتار جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا ەلشىلىك عيماراتىندا ەلباسى جۇمىس ىستەگەن كابينەت جانە قازاقستان-رەسەي حالىقارالىق قاتىناسىنا ارنالعان مۋزەي اشىلعان. مۇندا 1905 جىلدان باستاپ 4 رەتكى گوسدۋماعا سايلانعان قازاقتار، ماسكەۋدە قىزمەت ەتكەن، رەپرەسسياعا ۇشىراعان الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى جانە ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا ارنالعان جادىگەرلەر بار. سونداي-اق، ەلشىلىك ۆدنح كورمەسىندەگى 1936 جىلى سالىنعان قازاقستان پاۆيلونىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتىر. ول قازاقستاندىقتاردىڭ ماسكەۋدەگى رۋحاني ورتالىعىنا اينالماق. ال، پەتەربوردا ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ ەسكەرتكىشىن قويۋ جوسپارلانعان.

ەكسپەديتسيا ەلشىلىكتىڭ قولداۋىمەن 1600-1610 جىلدارى كاسىموۆ حاندىعىن باسقارعان قازاق سۇلتانى ورازمۇحامەد وندانۇلى جەرلەنگەن ريازان وبلىسى، قاسىموۆ قالاسىنا دا بارىپ كەلدى. كالۋگا قالاسىندا جەرلەنگەن ارعىنعازى حاننىڭ جاتقان جەرىنە بايلانىستى دەرەكتەر جينالدى.

سونىمەن قاتار، دۋبوسەكوۆاداعى اتاقتى 28 پانفيلوۆشىلارعا ارنالعان ەسكەرتكىش پەن رجەۆ قالاسىندا ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن جەرلەستەرىمىزگە ارنالعان مەموريالدىق كەشەندە دە بولدى.

ەسكە سالاتىن بولساق، بيىل قاناتىن كەڭگە جايىپ باستالعان «قاسيەتتى قازاقستان» جوباسى شەتەلدەگى ۇلت تاريحىمەن بايلانىستى نىسانداردى انىقتاۋدى تمد كولەمىندە جۇرگىزۋدى جوسپارلاعان. اتاپ ايتقاندا، زەرتتەۋ نىسانىنا رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان سياقتى كورشىلەس رەسپۋبليكالار قامتىلىپ وتىر. كەزەڭ-كەزەڭىمەن جاسالعان جۇمىس بولاشاقتا الاش ارىستارى مەن قازاق زيالىلارىنىڭ تابانى تيگەن ەۋروپا ەلدەرىندە دە جالعاسىن تابادى.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz