رەسمي تۇردە ازىرگە «1986 جىلعى 17–18 جەلتوقسان وقيعاسى» دەپ اتالاتىن تاريحي بەلەستى الماتىداعى قازاق جاستارىنىڭ سوكپ وك-ءنىڭ وكتەم وزبىرلىعىنا قارسىلىق تانىتىپ ەرەۋىلدەۋى، وكىمەتتىڭ ونى قارۋلى كۇشپەن دورەكى تۇردە باسىپ-جانشىپ، تۇرپايى وزبىرلىق كورسەتۋى بارىسىندا ەرەۋىلدىڭ ۋشىعىپ، ساياسي كوتەرىلىس دارەجەسىندە ورىستەۋى جانە سول رەڭكىمەن ساناعا ءسىڭىپ، تاريحتا تەرەڭ ءىز قالدىرعان دۇربەلەڭدى كۇندەر دەپ بىلەمىز. سول دۇربەلەڭدى كۇندەردە سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇعىرىن شايقالتقان جاڭا تاريح باستاۋ العان ەدى.  1986 ج. 16 جەلتوقساندا قكپ وك پلەنۋمى د.ا. قوناەۆتى ءبىرىنشى حاتشى لاۋازىمىنان بوساتىپ، ورنىنا رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ۋليانوۆسك وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ.ۆ. كولبيندى سايلاۋى ەرتەڭىنە قازاق جاستارىنىڭ رەسپۋبليكا استاناسىنداعى باستى الاڭعا شىعىپ، نارازىلىقتارىن بىلدىرۋىنە سەبەپ بولدى. ماسكەۋلىك ورتالىقتىڭ وبلىستىق دەڭگەيدەگى باسشى قىزمەتتە جۇرگەن، قازاقستاندىقتارعا مۇلدەم بەيمالىم ورىس قايراتكەرىن قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارۋعا جىبەرۋىنە ەرەسەك ۇرپاق رەنىشىن سەزدىرمەي ىشتەي تىنعاندا، ستۋدەنتتەر مەن جاس جۇمىسشىلار مۇنداي شەشىممەن كەلىسپەيتىندىكتەرىن اشىق كورسەتتى.  تۇپتەپ كەلگەندە بۇل سەبەپ – رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ اۋىستىرىلۋى – بيلىك كوزىنە وعاش كورىنگەن دەمونستراتسيانىڭ  سىلتاۋى عانا-تىن، ءىس جۇزىندە ول ۇلت ماسەلەسىندەگى بۇرمالاۋلارعا لىق تولىپ تۇرعان ساياسي قازاندى كەمەرىنەن اسىرىپ جىبەرگەن ءزارلى تامشى بولعان-تىن. قارسىلىق كورسەتۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى – «تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار وداعى» دەپ اتالاتىن جاساندى ءتاج كيگەن، تۋراسىنا كەلگەندە، بايىرعى يمپەريانىڭ جالعاسى ىسپەتتى سوۆەتتىك مەملەكەتتە وتارشىلدىق جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ اشىق جۇرگىزىلىپ جاتقانى انىققا اينالعانىندا ەدى. بۇل جىمىسقى ساياساتتىڭ تامىرى ارىدە جاتقان. قازاق مەملەكەتى XV عاسىردىڭ ورتاسىنان وتە ءوز ەتنوسى اتىمەن تاريح ساحناسىنا شىعىپ، بەلگىلى ءبىر داۋىردە باسقا مەملەكەتتەر ساناسىپ تۇرعان، اۋماعى ۇلعايىپ، بەدەلى كۇشەيگەن ەل بولعانى ءمالىم. بىراق جەر-سۋىنا جان-جاعىنان كوز الارتقان دۇشپان كوبەيگەندىكتەن جانە ىشكى الاۋىزدىقتار سالدارىنان الەۋەتى السىرەپ بارا جاتقان كەزدە ونى كۇش-قۋاتى ارتا تۇسكەن ورىس يمپەرياسى اۋەلى XVIII عاسىردا پروتەكتورات مارتەبەسىندە «قامقورلىعىنا» العان. سودان سوڭ ءحىح عاسىردا قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن قيلى ارەكەتتەرىمەن جويعان دا، جۇرتىن جەر-سۋىمەن پاتشالىقتىڭ قۇرىلىمىنا ءبىرجولا بىرىكتىرگەن.  ودان، جاڭا وتارىن وزگە يمپەريالار سەكىلدى ساۋدا اينالىمىنا ەنگىزۋىمەن شەكتەلمەي، وتارلاۋدىڭ ەڭ زۇلىمدىق تاسىلدەرىن جۇزەگە اسىرعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلى كۇرەسكەرى م. شوقاي كەزىندە ءدال اتاپ ايتقانداي، پاتشا ۇكىمەتى باعىندىرعان جەرلەرىنە مىلتىق كەزەنگەن سولداتىنىڭ سوڭىنان مىندەتتى تۇردە سوقا سۇيرەتكەن مۇجىعىن جىبەرىپ، العان ءوڭىرىنىڭ ءبارىن ورىس جەرىنە اينالدىرىپ جىبەرۋدى قوش كورگەن. سوسىن ودان دا زورعا كوشكەن. شۇرايلى جەر-سۋىن يەمدەنە وتىرىپ، قۇنارسىز دالاعا ىعىستىرىلعان قازاقتى شوقىندىرۋعا تىرىسقان. ونداي ارەكەتى كۇتكەندەگىدەي ناتيجە بەرمەگەندىكتەن، ءتىپتى، ءدىنى بولەك كۇيى قالسا دا، ءتىلىن، ءدىلىن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن وزگەرتۋ ارقىلى قازاقتى كادىمگى مۇجىققا اينالدىرۋدى كوكسەگەن بولاتىن.  مۇنداي جوسپارىن وتارشىل ۇكىمەت يمپەريانىڭ بارلىق ايماعىندا ىسكە اسىرىپ جاتقان. سول سەبەپتى بارشا بودان ەل-جۇرتتىڭ ءتۇرلى قارسىلىعىنا دۋشار بولعان دا، ناتيجەسىندە، الىپ يمپەريادا ازاتتىق اڭساعان ءتۇرلى ۇلتتىق قوزعالىستار بوي كورسەتكەن.

1905 ج. ءى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن يمپەرياداعى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ دا ۇلتتىق قوزعالىستارى ومىرگە كەلدى. ءىى نيكولايدىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مايداندارىنىڭ قارا جۇمىسىنا وزگە تەكتىلەردى شاقىرۋ جايىندا شىعارعان 1916 ج. 25 ماۋسىمداعى پارمەنى ۇلتتىق ەزگىدەن قالجىراعان حالىقتاردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. پاتشانىڭ وسى جارلىعى تۇتاتقان  قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى يمپەريا تاعىن شايقالتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. 1917 ج. اقپان رەۆوليۋتسياسى مونارحيانى قۇلاتقاننان كەيىن تۋعان ساياسي مۇمكىندىكتەر اۋقىمىندا جۇرگىزىلگەن ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە اۋەلى ۇلتتىق الاش اۆتونومياسى قۇرىلدى. سوسىن، بۇرىنعى يمپەرياداعى مەملەكەتتىك بيلىكتى باسىپ الىپ، ۇلتتىق قۇرىلىمداردىڭ بارشاسىن قۇلاتقان بولشەۆيكتەردىڭ ۇيعارىمىمەن، تاپتىق نەگىزدەگى قازاق سوۆەتتىك اۆتونومياسى ومىرگە كەلىپ، رەسپۋبليكا قۇرىلدى.  سوندا جۇرت ەلدىگىمىز جاڭعىرتىلدى دەپ قۋانعان. بىراق بۇل ءىس جۇزىندە قاندى وزگەرىستەرمەن استاسقان الدامشى جاڭعىرۋ بولىپ شىقتى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاق حالقى ءۇش مارتە الاپات اشارشىلىققا ۇشىراپ، ۇلكەن ۇلتتىق اپاتتى باستان كەشتى. بيلىكتىڭ سولاقاي رەفورمالارى سالدارىنان حالىق رەتىندە مۇلدەم جويىلا جازدادى. ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ شارالارىنا  قارسى شىققان كوتەرىلىستەر اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشىلىپ، جۇرت جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىرىلدى. سوسىن ەلدىڭ توز-توزىن شىعارعان بيلىك ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قىلمىسىن بۇركەمەلەيتىن ءادىس رەتىندە مادەني رەۆوليۋتسيا جاساپ، سەلدىرەپ قالعان قازاقتى «ۇلكەن جەتىستىكتەرگە» جەتكىزگەن «ءسوتسياليزمنىڭ ارتىقشىلىقتارى» دابىرايتا ناسيحاتتادى.  ءسويتىپ، حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان، ءداستۇرلى ەكونوميكاسى تۇرالاپ، ابدەن تيتىقتاعان، بىراق ۇلتتىق اپاتتان امان وتكەندەردىڭ جاپپاي ساۋاتى اشىلىپ، ونەرى كوتەرىلگەن ەلدى – سوۆەتتىك رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن – 1936 جىلعى ستاليندىك كونستيتۋتسيا بويىنشا وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە كوتەردى. الايدا كوممۋنيستىك رەجيم ونى دا وزگە وداقتاس رەسپۋبليكالار تارىزدەندىرىپ، ءبىرتۇتاس الىپ مەملەكەتتىڭ ەشقانداي دەربەستىگى جوق قۇرامداس بولىگىنە اينالدىردى. جالپاق ەلدى بەكەم شىرماعان توتاليتارلىق جۇيە ءبىر كەزدەرى اقگۆاردياشىلار اڭساعان «ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن رەسەيدى» جاڭا ءتۇر مەن مازمۇندا جاساپ شىقتى. يدەولوگيا ارقىلى بىرتۇتاستاندىرىلعان سوۆەت ەلىن باستاپقى كەزەڭدە ۋاعىزدالعان  كەڭەس وكىمەتى ەمەس، قاتاڭ ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان كوممۋنيستىك پارتيا بيلەدى. ۇلتتىق مۇددە شەگىندى، بار ماسەلە تەك تاپتىق مۇددە تۇرعىسىنان باعالاندى، سونداي-اق ورىس حالقىنىڭ «اعا» رەتىندەگى مارتەبەسى مويىندالدى. 1954–1960 جىلدارى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرى تىڭ كوتەرۋ جەلەۋىمەن جاڭاشا وتارلاندى. قازاق حالقى ءوز ەلىندە بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن (29%) دەڭگەيگە ءتۇسىرىلدى. كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى، «كوممۋنيزمگە ورىس تىلىمەن بارامىز!»، «ورىس ءتىلى – ەكىنشى انا ءتىلىمىز!» ۇراندارىمەن ورىستاندىرۋ ساياساتى جان-جاقتى جانە پارمەندى جۇرگىزىلدى. سوۆەت وداعىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ن.س. حرۋششەۆ «پاتشالىقتىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى جاساي الماعانىن از عانا جىلدا جۇزەگە اسىردىق» دەپ ماقتاندى، كوممۋنيستىك يدەولوگيا كورىگى «ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى (پرولەتارلىق) سوتسياليستىك» نەگىزدە «جاڭا ادام قالىپتاستىرۋ»   باعىتىمەن سالتانات قۇرىپ، ءومىردىڭ بۇتكىل قىرىن شارپىدى. جالپاق ەلدە ورىسشا وقۋ سالتقا، ماقتانىشقا اينالدىرىلدى. ورىس ءتىلىن بىلمەي  قالادا ءومىر ءسۇرۋ، جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ارالاس نەكەلەر بارىنشا ماقۇلداندى. ءوز تامىرىنان اجىراپ، ورىستانعان ادامدار «ينتەرناتسيوناليست» رەتىندە ماداقتالىپ، باسقا كوتەرە دارىپتەلدى. قازاقتارعا ءوز ەلىنىڭ استاناسى الماتىعا كەلىپ، قالا تۇرعىنى رەتىندە تىركەلۋ دە مۇڭ بولدى. مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر مەن جالعاندىقتار رەسپۋبليكانى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى باسقارىپ تۇرعاندا، «ۇلت ماسەلەسى شەشىلگەن» دەپ دارىپتەلەتىن كەزەڭنىڭ وزىندە ورىن العاندىقتان،  ولاردىڭ ەندى، ماسكەۋلىك ورتالىق قازاق ەلىن باسقارۋعا ورىس قىزمەتكەرىن قويعاننان سوڭ، ءتىپتى دە تۇزەلمەيتىنى انىق ەدى.

قكپ وك V پلەنۋمىندا پلەنۋم مۇشەلەرى، ياعني  رەسپۋبليكانىڭ قىزىل جالاۋ جامىلعان وتارشىلدىق ساياسات وتىندە جاساقتالعان بەتكە ۇستار  ساياسي ەليتاسى، بار بولعانى 18 مينۋت ىشىندە رەسپۋبليكانى شيرەك عاسىرعا جۋىق باسقارعان جەتەكشىنى لاۋازىمىنان بوساتىپ، ونىڭ ورنىنا ەشقاشان قازاقستاندا بولماعان، رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىندا ەسەپكە تۇرىپ جۇمىس ىستەپ كورمەگەن، ياعني جەرگىلىكتى جاعدايدى بىلمەيتىن، جۇرتشىلىققا بەيمالىم، وزگە رەسپۋبليكاداعى ورتا بۋىن قىزمەتكەرىن سايلاپ ۇلگەردى. ورتالىق كوميتەتكە مۇشە وسى ەڭ تاڭداۋلى 400-دەي ازاماتتىڭ بىردە-ءبىرى نە بوساتىلعان  باسشىعا ۇزاق جىلدارعى قىزمەتى ءۇشىن العىس ايتۋ ءىلتيپاتىن بىلدىرمەدى، نە جاڭا باسشىعا وسىندا جۇزەگە اسىرماق باعدارلاماسى بار-جوعى، جالپى مۇندا نە بىتىرمەك ويى بارى جايىندا جالقى سۇراق تا بەرمەدى، ياعني جوعارعى ساياسي ەليتا ۇلت بولاشاعى جايىندا وزىندىك وي تۇيمەگەن، ماسكەۋ نۇسقاعان باعىتتان اۋىتقۋدان ولەردەي قورقاتىن، قازاق حالقىنىڭ ەمەس، جەكە باسىنىڭ تاعدىرىن عانا ويلاۋعا ماشىقتانعان توعىشار توبىر كەيپىن تانىتتى. ولاردىڭ ورتالىق ەميسسارىن ءۇن-ءتۇنسىز ءبىراۋىزدان  قابىل الۋىن ۇلتتىق سانا-سەزىمى سەرگەك جاستار عانا ماسكەۋدىڭ قازاق حالقىن ماسقارالاپ، كەمسىتۋىن جالعاستىرعانى دەپ ۇقتى.  سوندىقتان دا قىزدار مەن جىگىتتەر جاڭا باسشى «تاققا وتىرعان» كۇننىڭ ەرتەڭىنە، 1986 جىلعى 17 جەلتوقساندا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى الماتى كوشەلەرىمەن لەك-لەك بوپ تولاسسىز اعىلىپ، وك عيماراتى الدىنداعى برەجنەۆ ەسىمى بەرىلگەن ورتالىق الاڭعا جينالدى. تەڭدەسسىز وقيعا  وسىلاي باستاۋ الدى. كرەملدىڭ شەشىمىنە رەسپۋبليكاداعى بيلەۋشى ەليتانىڭ قۇلاقكەستى قۇلشا مويىنسۇنۋىمەن  كەلىسپەي، ستيحيالى تۇردە قارسىلىق ءبىلدىرىپ شىققان جاستاردىڭ بەيبىت دەمونستراتسياسى ودان ءارى ەش بالاماسى جوق ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاستى. قىز-جىگىتتەر ەل باسىنا «كولدەنەڭ كوك اتتىنى» قويۋ ارقىلى رەسپۋبليكا مۇددەسىن وسىنشا ەلەمەۋدىڭ   سەبەبىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتتى. الايدا باسشىلىق شەرۋشىلەر ارەكەتى جالاڭاشتاعان ساياسي-الەۋمەتتىك جانجالدى كەلىسسوز ياكي باسقا دا بەيبىت تاسىلمەن شەشۋدى ويىنا دا الماي، بۇل ساياسي قارسىلىقتى وكىمەتكە تونگەن قاۋىپ رەتىندە باعالادى. جاستارعا  قوقانلوققى جاساپ، كۇش كورسەتتى، ەتنوسارالىق قاتىناستاردى شيەلەنىسكە اپارارداي دارەجەدە سىنا قاعىپ، ارازداستىرۋ ارەكەتىن جاسادى، تەزدەتىپ دەمونسترانتتار تولى الاڭدى اسكەري كۇشپەن قورشاۋعا الۋدى دۇرىس كوردى. كسرو-نىڭ ءارتۇرلى سەگىز ايماعىنان ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارناۋلى بولىمدەرى اۋە جولدارىمەن الماتىعا جەتكىزىلدى. ايازدى كۇنى بەيبىت شەرۋگە قاتىسۋشىلارعا قارسى ءورت سوندىرگىش ماشينالارمەن سۋىق سۋ شاشتى. ءتارتىپ ساقشىلارىندا قولشوقپارلار، ساپەر كۇرەكشەلەرى، اسكەري قىزمەتتەگى يتتەر بولدى. الاڭعا كولىكپەن جاشىك-جاشىك اراق اكەلدى،  دەمونسترانتتار اراسىندا باسقا دا قيلى ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەر جاسادى. ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنىڭ ءورىستىلدى جۇمىسشىلارىنان جاساقتار ۇيىمداستىرىلىپ، ولار تەمىر تاياقتارمەن، كابەل كەسىندىلەرىمەن قارۋلاندىرىلدى. سودان اسكەريلەر، ميليتسيا، جاساقشىلار شەرۋشىلەردى جاپپاي ۇرىپ-سوقتى، الاڭ قانعا بويالدى، جۇزدەگەن قىزدار مەن جىگىتتەر ءتۇرلى دارەجەدە ءتاني جاراقاتتار الدى، ونداعانى قازا تاپتى. جاستاردى ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراپ كوشە-كوشەدەن، ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشىلار تۇراتىن جاتاقحانالار الدىنان  الىپ كەتىپ جاتتى. ۇستالعانداردى توپىرلاتىپ قالا تۇرمەلەرىنە توعىتتى. كوبىن جۇك ماشينالارىنا تيەپ، قالا سىرتىنا اپارىپ تاستادى. الماتى جاستارىنىڭ شەرۋىنە قوسىلۋعا جۇمىسشىلار مەن ستۋدەنتتەر قاپشاعاي، قاسكەلەڭ قالالارىنان، ءتىپتى كورشى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنان دا شىققان، الايدا ولاردىڭ بارىنە ميليتسيا مەن اسكەريلەر توقتاۋ سالىپ، تاراتىپ جىبەردى، بىرقاتارىن ۇستاپ اكەتتى. وسىنداي قارسىلىق كورسەتۋلەر رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىندە بولدى.

دەمونسترانتتارعا قارسى 50 مىڭ شاماسىندا اسكەريلەر، 20 مىڭداي ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى، 10–15 مىڭداي تەمىر تاياق ۇستاعان جاساقشىلار، 15 برونەترانسپورتەر مەن 20 سۋ شاشقىش جانە ءورت سوندىرگىش ماشينا شىعارىلدى. زاڭدى بەلىنەن باسقان سوۆەتتىك يمپەريا «وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ» وتار قۇلدارى دارەجەسىنە تۇسىرىلگەن جاستارىن زىمياندىقپەن ۇرىپ-سوعىپ، قارۋلى كۇشپەن قيلى فيزيكالىق قيانات جاساپ، قورلاپ قانا قويماي، «الماتىدا ناشاقورلار مەن ماسكۇنەمدەر بۇلىك شىعارىپ، جاپپاي ءتارتىپ بۇزۋشىلىق تۋعىزدى» دەگەن جالعان اقپاراتتى شارتاراپقا تاراتتى. بايلانىس قۇرالدارى شاپشاڭ وشىرىلگەنىنە قاراماستان، شىنايى قايعىلى حابار جەر-جەرگە تەز جەتىپ، كۇللى قازاقستاندى ءدۇر سىلكىندىردى. رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىندە الماتى قوزعالىسىنا قولداۋ كورسەتىپ كوشەلەرگە شىققان نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر بيلىك كۇشىمەن باسىپ-جانشىلدى. بارلىق ەڭبەك ۇجىمدارى مەن وقۋ ورىندارىندا جاستاردىڭ ساياسي قارسىلىقتارىن ايىپتايتىن جينالىستار ۇيىمداستىرىلدى. الايدا وتكىزىلگەن جيىندارعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارى بىردەي بيلىك پيعىلىن قولداي قويمادى، وكىمەتتىڭ ءىس-ارەكەتىنە سىن كوزبەن قاراعان سوزدەر دە ايتىلدى. ماسەلەن، ۇدەي تۇسكەن رەپرەسسيالىق شارالار كوپشىلىكتىڭ ۇنجىرعاسىن تۇسىرگەن احۋالدا ءوتىپ جاتقان تالقىلاۋلاردىڭ بىرىندە – 1986 جىلعى 24 جەلتوقساندا قكسر عا-داعى رەسپۋبليكانىڭ جاڭا باسشىلىعى مەن ورتالىقتىڭ جوعارى لاۋازىمدى وكىلى قاتىسقان جينالىستا – اكادەميك س.ز. زيمانوۆ: «17–18 جەلتوقساندا بولعان جاعدايعا كوپ رەتتە ءبىز – ەرەسەك قازاقتار مەن ورىستار، ءبارىمىز بىرگە كىنالىمىز»، – دەدى. يدەولوگيالىق جانە تاربيە بەرۋ مەكەمەلەرىندە، وقۋ ورىندارىندا، سوۆەت ورگاندارىندا  جاستاردىڭ ازامات رەتىندە قالىپتاسىپ، يدەيالىق تۇرعىدا كەمەلدەنۋىنە اعا ۇرپاقتىڭ دۇرىس ۇلەس قوسپاعانىن، بولعان ءجايتتىڭ باستى سەبەبى يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ السىزدىگىندە جاتقانىن ايتتى. ۇلت ءتىلىنىڭ تاربيە بەرۋدەگى الەۋەتىنە توقتالىپ، قوعامتانۋشىلاردىڭ، ءتىپتى بارلىق دەڭگەيدەگى قىزمەتكەرلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە قكپ وك بيۋروسى مۇشەلەرىنىڭ دە  جاستار الدىندا قازاق تىلىندە سويلەمەيتىنىن سىنادى. «ۇلت ءتىلىنىڭ كۇش-قۋاتى كادەگە تىم ماردىمسىز اسىرىلادى، ونىڭ ىقپالى جىل وتكەن سايىن قۇلدىراپ بارادى»، – دەدى. اعا ۇرپاقتىڭ ەرلىكتەرىن، رەۆوليۋتسيالىق داستۇرلەرىن جاستار تاربيەسىنە دۇرىس پايدالانباي وتىرعان وك-ءتىڭ ناسيحات جانە ۇگىت ءبولىمىن سىنعا الدى. جينالىسقا ساياسي بيۋرو مۇشەسى  م.س. سولومەنتسەۆتىڭ قاتىسىپ وتىرعانىنا بايلانىستى، ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى جالپىوداقتىق ەڭبەكتەردە ەلەۋلى كەمشىلىكتەر بارىن اتاپ، تالداپ ايتتى. سوسىن: «17–18 جەلتوقسان وقيعالارىنا ايىپتىلار جازالارىن الادى، – دەدى ول. – مۇنىمەن قۇقىققورعاۋ ورگاندارى اينالىسۋدا. مەن زاڭگەر رەتىندە مىنانى ايتقىم كەلەدى: بۇل ورگانداردى ولارعا ءتان ايىپتاعىشتىق ىڭعايدان ساقتاندىرۋ كەرەك. ولار جاپپاي رەپرەسسيانى باستاپ كەتتى. بۇعان پارتيالىق باقىلاۋ قويۋ قاجەت، باقىلاۋ قويىلار دەپ ويلايمىن».  قازاق كسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمى اپپاراتىنىڭ 25 جەلتوقساندا وتكەن پارتيا جينالىسىندا جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆ  «قاۋمالاپ اۋلاۋ كەزەڭدەرىندە ورگانداردىڭ قولىنا تۇسكەن كوممۋنيستەر مەن كومسومولەتستەردىڭ ءبارى ءسوزسىز پارتيادان جانە كومسومولدان شىعارىلۋدا، تەرگەۋلەر، جولداستىق سوتتار بولىپ جاتىر، ال ءالى بوستاندىققا جىبەرىلمەگەندەردى، شاماسى، ناعىز سوتتار توسىپ تۇر» دەپ، ولاردىڭ ىستەرىن قاراعان كەزدە كۇنى بۇرىن كەسىپ-پىشىلگەن تەرىس تۇسىنىكتىڭ بارشاسىن كەرى قاعۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. «بولاشاق ءۇشىن سولاي ەتۋ كەرەك، – دەدى، – الدانعاندار مەن ارانداتۋشىلاردى ايىرا ءبىلۋ قاجەت. دۇرىسى دا، جاقسىسى دا – ولاردى جازالاۋ ەمەس، وقىتۋ-اعارتۋ جانە تاربيەلەۋ».  وسى رەتتە ول وقۋ مينيسترلىگىنىڭ كەمشىلىگىن اشكەرەلەدى: «ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى ءفورمالدى، نەگىزىنەن تەك قازاق بالالارى ءۇشىن، فاكۋلتاتيۆتى تۇردە جۇرگىزىلەدى». باسقالاردىڭ اتا-انالارى، سونداي-اق مۇعالىمدەر دە «كەرەكسىز تىلمەن وقۋشىلاردىڭ باسىن قاتىرىپ نە كەرەك» دەپ سانايدى، «وسىنداي قىلىعىمىزبەن ءبىز بالالاردى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن قۇرمەتتەۋ رۋحىندا تاربيەلەۋدەن باستارتامىز، ياعني ءىس جۇزىندە پارتيا ساياساتىنداعى ينتەرناتسيوناليستىك ەرەجەلەرگە قايشى كەلەمىز». مۇنداي كوزقاراس جويىلمايىنشا «حالىقتىڭ وپ-وڭاي جارالاناتىن ۇلتتىق سەزىمدەرىنە نۇقسان كەلتىرەتىن» ارەكەتتەرگە قارسى كۇرەستە وڭ ناتيجە بولمايتىنىنا نازار اۋداردى. قازاقستاندىق ورىس جازۋشىسىنىڭ اۋىلداردا قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندار ىشىندە قازاق – ەكى ءتىل، نەمىس – ءۇش ءتىل، ال ورىس تەك ءوز ءتىلىن عانا بىلەتىنىن اتاپ، «ءوزىمىزدى ءوزىمىز باسقالاردان جوعارى قويىپ دارىپتەۋشىلىك، الدەقانداي ءبىر ەرەكشەلىككە يەمىز دەپ ساناعاندىق كەزىندە سۇلەيمەنوۆتىڭ ايگىلى كىتابىن قابىل الۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى» دەپ اعىنان جارىلعانىن مىسالعا كەلتىرىپ، «وسى ويشىل وزىنە ءوزى سىن كوزبەن قاراۋ جولىمەن اشكەرەلەگەن ناشار قاسيەتتەر توعىشارلاردىڭ، جان-دۇنيەسى تايىز جانداردىڭ بويىنان تابىلعاندا، ۇلتتىق ءوزارا قارىم-قاتىناستاردىڭ قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن ەلەستەتۋدىڭ قيىن ەمەستىگىن» ايتتى. ۇلت ماسەلەسىنە ەشقاشان ءفورمالدى تۇردە قاراۋعا بولمايتىنى جايىنداعى لەنيندىك تالاپتى ءاردايىم ەستە ۇستاۋ كەرەكتىگىن، وتكەن تاريحىندا ەزگىدە بولعان حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ابىروي مەن ار-نامىسقا قاتىستى ماسەلەلەردى ايرىقشا تۇيسىكپەن وتكىر سەزىنەتىنى، تيىسىنشە بۇل ماسەلەدە جۇمساقتىق كورسەتۋ جاعىن «تۇزىن جەتكىزبەگەننەن گورى، ارتىعىراق تۇزداعان جاقسى» بولاتىنى جايىنداعى لەنيننىڭ ءسوزىن كەلتىردى. وقيعا قاتىگەزدىكپەن ءوربىپ جاتقان شاقتا پارتيا قىزمەتكەرىنىڭ جاعدايدى جۇمىسشىلارعا: «...سەندەرگە نە ماڭىزدى: ءبىرىنشى حاتشىنىڭ قازاق بولعانى ما، الدە دۇكەندە نان تولىپ تۇرعانى ما؟» دەگەن قارابايىر دا تۇرپايى تۇسىنىك بەرۋىن «مەيىرىمسىز تاياقتاپ ءزابىر كورسەتۋدەن دە قاۋىپتى ءارى بارىپ تۇرعان زۇلىم قىلىق» رەتىندە سىنادى. ساياسي ورەسى تار ادامداردىڭ قازاق جاستارىنىڭ «پلەنۋم شەشىمىن قولداماۋىن قۇددى كۇللى ورىس حالقىنا قارسى شىققانداي» راۋىشتە قابىلداعانىنا رەنىش ءبىلدىرىپ، «قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ دوستىعىن ەشكىم ەشقاشان بۇزا المايتىنىن»، ويتكەنى بۇعان «ۇلتىمىزدىڭ قان قاقساپ، قاسىرەت شەگۋى ارقىلى جەتكەنىن»، ءتىپتى «پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇجىمداستىرۋدى قورقىنىشتى اسىرا سىلتەۋگە ۇلاستىرىپ جۇرگىزۋى سالدارىنان ەكى ميلليونداي جانىنان ايرىلعاندا دا پارتياعا، ورىس حالقىنا سەنىمىن جوعالتپاعانىن» ايتتى. بارشا جۇرت ءارتۇرلى وقۋ ورىندارىندا لەنيننىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى تۋىندىلارىن وقىعانمەن، ولاردى ەمتيحان تاپسىرعاننان كەيىن مۇلدەم ۇمىت قالدىردى، «ەگەر وسى كۇندەرى سولارعا قايتا كوز سالسا – كوشەگە شىققان جاستاردى اقتايتىن» كوپ تۇجىرىم تاپقان بولار ەدى دەدى. «پارتيا تۇرمىسىنداعى كۇرت بەتبۇرىسقا شەيىن ەلىمىزدى جايلاعان احۋال، اتاپ ايتقاندا ماسايراۋشىلىق، ويعا نە كەلسە سونى ىستەپ ماساتتانۋشىلىق  كوڭىل كۇيى، ناقتى جاعدايدى اسىرەلەپ كورسەتۋگە ۇمتىلۋ،  يدەولوگيالىق، ناسيحاتتىق جۇمىستىڭ ومىردەن قول ءۇزۋى» قازاق قىز-جىگىتتەرىنىڭ شەرۋگە شىعۋىن بىرتىندەپ دايارلادى دەپ، بولاشاقتا قولعا الىنۋعا ءتيىس ناقتى ۇسىنىستار جاسادى. «بۇل قوزعالىسقا كىنالى – ءبىز، ەرەسەك ۇرپاق، ءبىلىمدى ۇرپاق، ءبىز، پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرى» دەي كەلە، جاڭا بيلىكتىڭ ساياساتىن بايىپەن ءتۇسىندىرۋدىڭ ورنىنا «جىگىتتەر مەن قىزدارعا، ءبىزدىڭ 17–20 جاسار بالالارىمىزعا قارسى جەكەلەگەن پىسىقاي قىزمەتشىلەردىڭ شوقپار سىلتەگەن، ساپەر كۇرەكشەسىمەن ۇرىپ، سۋ اتقىلاعىش، تۇتىندەتكىش قۇتىلار قولدانعان، ءتىپتى الاسۇرعان يتتەرگە تالاتقان قىلىقتارىن گۋمانيستىڭ اقىل-ويى ەشقانداي دا اقتاي المايدى»، «وكىنىشكە قاراي، وسى كۇندەرى كوپتەگەن ءتارتىپ ساقتاۋشىلار ءبىر ساتتە-اق جۋاسىتۋشىلار مەن جازالاۋشىلار رولىنە قۇلدىراپ ءتۇسىپ كەتتى» دەپ قورىتتى. بۇل كورىنىس اتاقتى اقىن، مايدانگەر جۇبان مولداعاليەۆتى قاتتى شوشىندىرعان ەدى، ول جازۋشىلاردىڭ 1986 جىلعى 31 جەلتوقساندا گ.ۆ. كولبينمەن كەزدەسۋىندە قاتتى كۇيىنىپ: «جەلتوقسان ەرەۋىلىنە قاتىسۋشى قازاق جاستارىن بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعانداردىڭ قالاي جابىرلەپ جازالاعانىن كورگەنشە، ماعان مايداندا ءولىپ كەتكەنىم جاقسى بولار ەدى»، – دەدى. ايگىلى اقىننىڭ جۇرەكجاردى ءسوزى جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تاراپ كەتتى، الايدا ونى دا، بەلگىلى زاڭگەر-عالىمنىڭ ءسوزىن دە بيلىك قاپەرىنە العان وكىمەت جوق، باس كوتەرۋگە باتىلى جەتكەن «وتار قۇلدارىن» تۇقىرتۋ شارالارىن جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرا بەردى. ال جوعارعى كەڭەس قابىرعاسىنداعى «قاتە» ءسوزى ءۇشىن جازۋشىنى بىرنەشە جينالىسقا سالدى، اقىرى قاتاڭ پارتيالىق جازا بەرىپ، جۇمىسىنان قۋدى. قكپ وك مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 1986 جىلعى 19 جەلتوقساننىڭ كەشىنە دەيىن الماتى قالاسى بويىنشا ۇستالىپ، ۇستەرىنەن ءىس قوزعالعانداردىڭ سانى – 2284, بۇلاردىڭ ىشىندە 873 ستۋدەنت، 1171 جۇمىسشى مەن قىزمەتكەر بار ەكەن. ءار تۇستان اۋلاپ، ۇرىپ-سوعىپ، تۇرمەگە توعىتىپ، ءتۇرلى قورلىق كورسەتۋلەردىڭ، ايىپتى دەپ تاپقانداردى پارتيادان، كومسومولدان شىعارۋدىڭ، اكىمشىلىك جازاعا تارتقىزىپ، جۇمىستارىنان، وقۋلارىنان قۋدىڭ  ارتىنشا ونداعان سوت ۇدەرىستەرى ءوتتى. رەپرەسسيا قىزىپ تۇرعان سول كۇندەردە، 1987 جىلعى ماۋسىمدا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىنا قاتىسقان گ.ۆ. كولبينگە قاسقايا قارسى قاراپ تۇرىپ، جازۋشى سافۋان شايمەردەنوۆ وتكىر  ءسوز سويلەدى. كولبيننىڭ ەكى-ءۇش ايدا قازاقشا ۇيرەنىپ الام دەي تۇرىپ  ىرجالاقتاپ كۇلگەنىن اششى سىنعا الدى، ونى كەزىندە قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان گولوششەكينگە تەڭگەردى، «بەيبiت شەرۋگە شىققان قارۋسىز قازاق جاستارىن يتكە تالاتىپ، شوقپارمەن، سولدات كۇرەكشەسىمەن ساباتىپ، قىناداي قىرعاننان باسقا، حالىققا نە جاقسىلىق iستەدiڭiز؟» دەگەن  سۇراقتارمەن دۇرسە قويا بەردى. كولبيندى وزىمەن بىرگە كوشەگە شىعۋعا شاقىردى، ەگەر وعان ءبىر قازاق تيىسسە، وندا بۇل ءوزىن ءوزى ورتەپ جىبەرۋگە ءازىر ەكەنىن مالىمدەدى. الايدا كولبين رەپرەسسيانى باسەڭسىتكەن جوق. 103 ادام سوتتالدى، ونىڭ ىشىندە ەكەۋىنە جازانىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى  – اتۋعا ۇكىم شىعارىلدى.  ق. رىسقۇلبەكوۆ، ت. تاشەنوۆ، ج. تايجۇمانوۆ، ك. كۇزەمباەۆتار ءىسىن قاراعان سوت ۇدەرىسى ۇلكەن شۋ تۋعىزعان ەدى. قولدان قيىستىرىلعان ايىپ تاعىپ، اتۋ جازاسىنا ۇكىم شىعارعان سوتتا قايرات رىسقۇلبەكوۆ ءوزىنىڭ شىندىقتى حالىققا جەتكىزۋدى ارمانداعانىن،  ارىنىڭ تازا ەكەندىگىن، ادام ولتىرمەگەنىن حالىق بىلمەي، شىنىمەن قىلمىسكەر دەپ سانايدى-اۋ دەپ قورىققانىن ايتتى. سوت بارىسىندا ءوزىنىڭ اق ەكەنىنە اكەسى، اناسى، بارشا جۇرتتىڭ كوزى جەتتى دەپ سەندى. «ەندى مىنە، قازىر اتىپ جىبەرسە دە، ارمانىم جوق. قازاق حالقى ءۇشىن قۇرباندىققا شالعان توقتىلارىڭ بولايىن. سەندەر امان بولىڭدار»، – دەدى. سودان كەيىن ءوزى تۇرمەدە شىعارعان، مۇڭ مەن ارمان-قيالعا تۇنعان، سوت ۇدەرىسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن تەبىرەنتىپ-تولقىتقان ولەڭىن وقىدى. الەم جۇرتشىلىعىنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولعان جوعارعى بيلىك رىسقۇلبەكوۆتىڭ اتۋ جازاسىن ۇزاق مەرزىم اباقتىدا وتىرۋعا الماستىرعان ەدى، الايدا تۇرمەدەن تۇرمەگە اۋىستىرىپ جۇرگەندە ول تۇسىنىكسىز جاعدايدا قازا تاپتى.

تولقۋلار كەزىندە 8,5 مىڭداي ادام ۇستالدى، رەپرەسسيالار «37-ءشى جىل» رۋحىندا ءجۇردى. پارتيالىق جانە كومسومولدىق جازالاۋلار قولدانىلدى، سوت ۇكىمدەرى، ءتۇرلى اكىمشىلىك شەشىمدەر شىعارىلدى. 2 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، 103 ادام 1,5 جىلدان 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنا ايىرىلعان. وسى وقيعاعا بىلدىرگەن كوزقاراستارى ءۇشىن 52 ادام پارتيادان شىعارىلعان، 67-سىنە پارتيالىق جازا بەرىلگەن. جۇمىسشى جانە ستۋدەنت جاستاردىڭ 787-ءسى كومسومولدان شىعارىلىپ، 1138-ىنە كومسومولدىق  جازا قولدانىلعان. 1200 ادام – ىشكى ىستەر، 309 ادام دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە كولىك مينيسترلىكتەرىندەگى قىزمەتتەرىنەن قۋىلعان. رەسپۋبليكادا «ۇلتشىلداردى» ىزدەستىرىپ، اشكەرەلەۋدى كوزدەگەن تۇتاس ءبىر ناۋقان ءورىس الدى. جوو وقىتۋشىسى اركەن ۋاقوۆ سوتتالدى، بىرنەشە رەكتور مەن بەلگىلى عالىمدار قۋعىندالدى. سونىڭ ءبارى گ. كولبيننىڭ ينتەرناتسيوناليزم جانە قازاق ءتىلىن وقۋ قاجەتتىگى جونىندەگى ناقتى ىسپەن راستالماعان دەماگوگيالىق مالىمدەمەلەرىمەن قاتار جۇرگىزىلدى. وقۋ ورىندارىندا جۇمىس ىستەۋ جانە وقۋعا قابىلداۋ ۇلتتىق بەلگىلەرى بويىنشا، الدىن الا بەلگىلەنگەن پايىزدىق كۆوتالار نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلدى. ءىس جۇزىندە جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبىلىم الۋىنا جانە بەدەلدى قىزمەتتەرگە ورنالاسۋىنا شەك قويىلدى. 1987 جىلعى شىلدەدە سوكپ وك «قازاقستان رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ەڭبەكشىلەرگە ينتەرناتسيونالدىق جانە پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدەگى جۇمىسى تۋرالى» قاۋلى قابىلداعان ەدى. قاۋلىدا جالپى تاربيەگە بايلانىستى ورىندى وي-پىكىر كەلتىرىلگەنمەن، جەلتوقسان وقيعاسىن «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى» رەتىندە باعالاعان تۇجىرىمنىڭ بولۋى ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى.  ساياسي ەليتا اراسىنان تەك سىرتقى ىستەر ءمينيسترى م.ي. ەسەناليەۆ قانا بۇل باعانىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن، قازاق حالقىنىڭ حالىقتار دوستىعىنا، ينتەرناتسيوناليزمگە ادالدىعىن سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ بارشا قيىن بەلەستەرىندە دالەلدەپ كەلە جاتقانىن 1988 ج. قكپ وك پلەنۋمىندا ايتتى. ول 1989 ج. 25 ساۋىردە دەپۋتاتتىق سۇراۋ سالىپ، جەلتوقسان وقيعالارىن جانە ونىڭ قۇپيا شىندىقتارىن اشۋ قاجەتتىگىن كوتەردى، بۇل ءۇشىن جۇرتشىلىق وكىلدەرى قاتىستىرىلاتىن كوميسسيا قۇرۋدى تالاپ ەتتى. كوميسسيا قۇرىلدى، بىراق ول جەلتوقساننىڭ قاسىرەتتى كۇندەرىندەگى وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن بۇركەۋلى كۇيى قالدىرۋدى كوزدەگەن ەسەپپەن  قۇرىلعان، ياعني سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ كوپ كەزەڭىندە سىناقتان وتكەن بيلەۋشى پارتيا امالىنىڭ تۋىندىسى بولاتىن. سوندىقتان دا العاشقى جەلتوقسان كوميسسياسى جۇرتشىلىق كۇتكەن قورىتىندى شىعارۋعا قاۋقارسىزدىق كورسەتتى. 1989 ج. 25 مامىردا ماسكەۋدە حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزى اشىلىپ، وندا حالىق دەپۋتاتى اقىن مۇحتار شاحانوۆ 1986 جىلعى 17–18 جەلتوقسان كۇندەرىنىڭ اششى شىندىعىن جاھانعا جاريا ەتكەن جانە جەلتوقسان وقيعالارىنا ءادىل باعا بەرىلۋىن، وقيعاعا قاتىسقانى ءۇشىن سوتتالعانداردىڭ اقتالۋىن ءبىرىنشى بولىپ تالاپ ەتكەن ايگىلى ءسوزىن سويلەدى. ونىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا،  رەسپۋبليكادا ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە قاراماستان  بىرنەشە كوميسسيا جۇمىس ىستەپ، كوپ ءىس تىندىردى (م. شاحانوۆتىڭ «جەلتوقسان ەپوپەياسى» كىتابىن قاراڭىز).  سوكپ وك قاۋلىسىنداعى قازاق ۇلتشىلدىعى تۋرالى ايىپتاۋ الىپ تاستالدى، سوتتالعان جەلتوقسانشىلار بوستاندىق الىپ، اقتالدى. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قايعىلى كورىنىستەرگە ۇلاسۋى رەسپۋبليكا جەتەكشىلەرىنىڭ ساياسي شاراسىزدىعىنان، ولاردىڭ وتكىر احۋالدان الىپ شىعاتىن بەيبىت جول تابا الماۋىنان، سوعان قۇلىقسىزدىق كورسەتكەنىنەن، اقىل-پاراساتقا ەمەس، قارا كۇشكە يەك ارتۋدى قوش كورگەنىنەن بولعانىن قكسر جس پرەزيديۋمى 1990 ج. 24 قىركۇيەكتەگى قاۋلىسىندا  اتاپ كورسەتتى.  ازاتتىق العان جەلتوقسانشىلار وزدەرىنىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىن قۇرىپ، ەلىمىزدە جاسالىپ جاتقان دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە اتسالىسا باستادى، وقيعاعا قاتىستى ءوز ەستەلىكتەرىن جاريالادى. جەلتوقسانشىلار جايىندا كىتاپتار جازىلىپ، رەج. ق. ابەنوۆتىڭ «اللاجار» ءفيلمى، ت.ب.  كينوفيلمدەر ءتۇسىرىلدى. الماتىدا «تاۋەلسىزدىك تاڭى» مونۋمەنتى تۇرعىزىلدى. اياگوزدە دە جەلتوقسانشىلارعا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلدى. ق. رىسقۇلبەكوۆكە حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلدى، تارازدا ەسكەرتكىش قويىلدى.

1986 ج. جەلتوقسانىنىڭ قاھارلى كۇندەرىنەن بەرى كوپ ۋاقىت وتكەنمەن، ساياسي باس كوتەرۋ وقيعاسى ۇمىتىلعان جوق، كەرىسىنشە، ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. 17 جەلتوقساننىڭ كەشىندە الماتىداعى ورتالىق الاڭدا،  شوقپاردى وڭدى-سولدى سىلتەگەن جازالاۋشىلار دەمونسترانتتاردى ءبىر جايپاپ ءوتىپ، 70-80 قىز-جىگىتتى «جەڭىل جاردەم» اكەتكەننەن كەيىن، ءتۇن قاراڭعىلىعى قىمتاعان الاڭنىڭ ءتورت شەتىندە لاۋلاپ ورتەنىپ جاتقان جىلجىمالى ميليتسيا بەكەتتەرىنىڭ ورتاسىندا، ۇكىمەتتىك مىنبەر جانە وك عيماراتى ماڭىندا قۇرسانعان قالقاندارى تۇتاسىپ ۇزىننان-ۇزاق تىزىلگەن اسكەري جاساق الدىندا دوڭگەلەنە شوعىرلانعان جاستاردىڭ «دو-لوي، كول-بين!»، «جا-سا، قا-زاق!» دەپ ۇرانداتۋى، ءبارى قوسىلىپ ءشامشى قالداياقوۆتىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» اتتى ايگىلى پاتريوتتىق ءانىن شىرقاۋى (ەرەۋىل كۇندەرى جاۋىنگەرلىك شىڭدالۋدان وتكەن وسىناۋ اتاقتى ءاننىڭ كەيىن تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ گيمنىنە اينالعانى ءمالىم) قۇددى حالىق اتىنان بار داۋىسپەن تەڭدىك سۇراعانداي، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك الۋدى تالاپ ەتكەندەي اسەر ەتكەن اكت ەدى. جاس ۇرپاق  اۋزىنان جالىن اتا شىققان وسى قاراپايىم قوس تىركەستە قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى ارمان-مۇددەسى جاتقان بولاتىن. بىرىنشىدەن، قازاق ەلىن باسقارۋعا جىبەرىلگەن ورتالىقتىڭ ەميسسارى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ۇلتتىلىق تۇرعىدان وركەندەۋىنە شەك قويىپ كەلە جاتقان وتارشىل بيلىكتىڭ تاپ وزىندەي كورىنگەن. سوندىقتان دا ماكسيماليست قىز-جىگىتتەر ونى قابىلداعىسى كەلمەي، «كوزىن جوعالتۋىن» تالاپ ەتۋ ارقىلى رەسپۋبليكانى قۋىرشاق ەتكەن وتارلىق قامىتتى قاۋساتاتىن ۋاقىتتىڭ جەتكەنىن جاستىق تۇيسىگىمەن سەزىنىپ، اتالمىش قىسقا ۇران ارقىلى مالىمدەگەن ەدى. ەكىنشىدەن، رەسپۋبليكانىڭ اتىن الىپ جۇرگەن، بىراق قۇقتارى تىم شەكتەلگەن حالقىمىزدىڭ مارتەبەسىن «جاساسىن قازاق!» دەپ اشىق كوتەرۋدىڭ استارىندا شىنايى تەڭدىككە جەتۋ، ازاتتىق الۋ ارمانى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ يدەيالارى جاتقان. ساياسي تاجىريبەسى جوق جاس ازاماتتار تاپ سول كەزدە مۇنداي ماعىناداعى تۇجىرىمعا، ارينە، سانالى تۇردە كەلمەگەن، ولاردىڭ ىشىنە تەرەڭ وي بۇككەن جاسامپاز ۇراندارى كۇن تارتىبىنە مۇلدەم تابيعي تۇردە قىسقا سوزدەر بوپ اتقىلاپ شىققان ەدى. ويتكەنى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ وسىناۋ ەرەۋىلى حالقىمىزدىڭ وتكەن عاسىرلاردان بەرى ءالسىن-ءالسىن وتارلىق ەزگى مەن وزبىرلىققا، ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرىپ، بۇرق-بۇرق كوتەرىلۋلەرىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولاتىن. م.س. گورباچەۆ باستاعان ساياسي بيۋرونىڭ 1985 جىلدىڭ كوكتەمىنەن جەدەلدەتۋ، جاريالىلىق، قايتا قۇرۋ سىندى ۇراندار تاستاۋى، سول ۇراندارىمەن  جالپاق ەلدە دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە جول اشاتىن جاڭا ساياسات جۇرگىزە باستاۋى، سويتە تۇرا، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەركىمەن ساناسپاي، 1986 جىلعى جەلتوقسان ايىندا ۇلتىمىزعا جايسىز كادرلىق شەشىم جاساۋى باعزى تاريحي ادىلەتسىزدىكتەردى قايتادان وتكىر تۇيسىنتكەن. الايدا، جاريالانعان دەموكراتيانى مالدانىپ، نارازىلىق بىلدىرگەن قازاق جاستارىنىڭ بەيبىت شەرۋىنە  ولاردى وزىمەن تەڭ سويلەسۋگە كەم سانايتىن وكىمەت (جالپى توتاليتارلىق بيلىك ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەت مارتەبەسى تۇرعاندىقتان، ادام تاعدىرىمەن، اسىرەسە «ۇلتشىلدىقپەن» ەشقانداي دا ساناسپايتىن بيلىك) كۇش قولدانۋىمەن جاۋاپ بەردى. تيىسىنشە تىنىش دەمونستراتسيانىڭ اقىرى ساياسي قارسىلىققا، كوتەرىلىسكە ۇلاستى. سەبەبى بيلىكتەگى پارتيا «سوۆەت ەلىندە ەشقانداي دا ۇلت ماسەلەسى جوق» دەگەن جالعان جەلەۋدى بەتكە ۇستايتىن. ال قكسر كونستيتۋتسياسى بويىنشا قازاقستان – ءوز اۋماعىندا ءوز بەتىنشە دەربەس مەملەكەتتىك بيلىك جۇرگىزەتىن ەگەمەندى كەڭەستىك سوتسياليستىك مەملەكەت (68-باب) ەدى. كەڭەستەر وداعىن قۇرىسقان، وداقتان ەركىن شىعىپ كەتە الاتىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندەگى قۇقى كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 70- جانە 72-بابتارىندا مويىندالعان-تىن.  زاڭ جۇزىندە سولاي بولا تۇرا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى دە، ءوزىن ءوزى بيلەيتىندىگى دە، ۇلتتىلىعى دا ماسكەۋلىك بيلىك تاراپىنان اياققا تاپتالدى. كسرو-نىڭ نەگىزگى زاڭىنداعى: قازاق رەسپۋبليكاسى «...ەڭبەكشىلەردىڭ ەرىك-جىگەرى مەن مۇددەسىن قورعايتىن سوتسياليستىك جالپىحالىقتىق مەملەكەت» دەلىنگەن 1-ءشى باب كوزالداۋشىلىق، ءجاي عانا فورمالدىلىك بولىپ شىقتى. سوۆەت وداعى دەپ اتالاتىن الىپ مەملەكەتتىڭ ءىس جۇزىندە «ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن» پاتشالىق روسسيانىڭ  جاڭاشا جالعاسى ەكەنىن ۋاقىت اپ-ايقىن كورسەتتى. بولعان وقيعا تەڭدىك پەن ەركىندىكتىڭ جاساندىلىق سيپاتىن دالەلدەي ءتۇسىپ، قازاق حالقىنىڭ شىدامىن كەمەرىنەن اسىردى.

كسرو جانە قكسر كونستيتۋتسيالارىنىڭ 6-شى بابتارىنا سايكەس، سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى «قوعامنىڭ جەتەكشى جانە باعىتتاۋشى كۇشى» بولىپ تابىلاتىن. سول «...كۇشتىڭ» قاتاڭ يدەولوگيالىق تورىمەن وداقتاس رەسپۋبليكالار دا، ولارداعى حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەستەرى دە بەكەم شىرمالعاندىقتان، كەڭەستەر وداعى ءبىرتۇتاس  ۋنيتارلىق مەملەكەتكە اينالعان. ياعني كسرو ءىس جۇزىندە، ءومىر كورسەتكەندەي، باسىندا مونارح تۇرعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ اتى وزگەرتىلگەن، توبەسىندە ساياسي بيۋرو  تۇرعان جاڭا تۇرىنە اينالدىرىلدى. مىنە وسى كەڭەستىك نەويمپەريادا ادىلەتسىزدىك جانە كوپە-كورىنەۋ جالعان سويلەۋ ادەتتەگى قۇبىلىسقا اينالعان بولاتىن. كسرو-نى 1983 جىلى اقش پرەزيدەنتى سىرتقى قاتىناستارعا بايلانىستى «زۇلىمدىق يمپەرياسى» دەپ اتاعان ەدى، شىنداپ كەلگەندە، بۇل انىقتامانىڭ تۋرالىعى ىشكى جاعدايدا دا كورىندى. كەڭەس وكىمەتى قايتا قۇرۋ ساياساتى  جاريا ەتكەن دەموكراتيالىق جاڭارۋعا سەنگەن جاستارعا «ناركوماندار، ماسكۇنەمدەر» دەگەن جالعان ايىپ تاعىپ، ولاردى توتاليتارلىق شوقپاردىڭ استىنا الدى. جۇمىسشى جانە ستۋدەنت قىز-جىگىتتەردىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىسىن اسكەري كۇشپەن باسۋ ءۇشىن قۇپيا تۇردە ارنايى وپەراتسيا جوسپارىن جاساپ، جۇزەگە اسىردى. مۇنداي ارەكەت جاستاردى اشىندىرا ءتۇستى، سونىڭ سالدارىنان بەيبىت شەرۋ وزبىر وتارشىلدىققا، نەويمپەرياليزمگە قارسى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. سوۆەت وداعىنىڭ گيمنى «ازات رەسپۋبليكالاردىڭ بۇزىلماس وداعىن ۇلى رۋس ماڭگىلىككە بىرىكتىرگەنىن» مالىمدەگەن سوزدەرمەن،  ال قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ گيمنى: «ءبىز قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان، بوستاندىق ءومىر مەن ار ءۇشىن قيعان جان»، – دەگەن، شىنايى قازاقى بولمىستى بەينەلەيتىن  جولدارمەن باستالاتىن. وسىنداي كەرەعار ماعىناداعى تۇجىرىمداردان كەيىنگى مۇلدەم ساياسيلاندىرىلعان جولداردى ەسەپكە الماعاندا، قازاقتىڭ ازاتتىق پەن ار-نامىس ءۇشىن ەشتەڭەدەن  تارتىنباعانى راس-تىن. وسى جانقيارلىق داستۇرگە ادال جاستار كوكەيگە تۇيگەن كۇدىكتى بەيبىت جولمەن شەشۋ ماقساتىندا يدەيالىق كوسەمنىڭ پورترەتى مەن ونىڭ جانە ول قۇرعان بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ ۇلت مۇددەسىن كوزدەيتىن تۇجىرىمدى سوزدەرى جازىلعان ترانسپارانتتاردى باستارىنا كوتەرىپ شىقتى. بىراق الاڭداعى مىنبەگە كوتەرىلگەن وكىمەت وكىلدەرى ولاردان تەك قانا «ءتارتىپ بۇزباي، جاتاقحانالارىنا تارقاۋلارىن» تالاپ ەتتى. جۋاسىتۋ جانە جازالاۋ شارالارى مەتروپوليا جوسپارىنا سايكەس مۇقيات جۇزەگە اسىرىلدى. وتارشىل بيلىك الماتىداعى ورىس تۇرعىنداردىڭ قولدارىنا اشىقتان اشىق سۋىق قارۋلار ۇلەستىرىپ، الاڭداعى قازاق جاستارىن ءولىمشى ەتىپ ۇرىپ-سوعۋعا، ءتىپتى ءولتىرىپ تاستاۋعا دا پۇرسات ەتەتىندەي باتا بەردى.  كەڭەس وكىمەتى باسشىلىعىنىڭ رۇقساتىمەن جاسالعان وسىناۋ مەملەكەتتىك قىلمىس:  «وداقتاس، ۇرانداس ەلدەردىڭ قامقورى، كوپ العىس ايتامىز ۇلى ورىس حالقىنا» دەگەن گيمن ءسوزىنىڭ شىن استارىن ايقارا اشىپ بەردى. جاڭا تۇرپاتتى وتارشىلدار مەن ولاردىڭ جەرگىلىكتى جاندايشاپتارى استانادا جۇرتتىڭ ۇلتتىق بەلگىلەرى بويىنشا قۋدالانۋىنا جول اشتى، ۇلتارالىق ارازدىقتى قولدان تۇتاتۋعا ارەكەتتەندى. «اعا» مارتەبەسىمەن دارىپتەلەتىن حالىق وكىلدەرىن جانە ورىستانعان وزگە تەكتىلەردى، سونداي-اق بارشا ءلابباي-تاقسىرشىلداردى  يمپەريالىق ورتالىق «بەسىنشى كولوننا» رەتىندە پايدالانۋعا ۇمتىلدى. بەلگىلى دارەجەدە ءبىراز ۋاقىت سولاي ەتە الدى دا. كرەملدىڭ الماتىعا جىبەرگەن وكىلدەرى كسرو كونستيتۋتسياسىنداعى: «...وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ەگەمەندىك قۇقتارىن كسر وداعى ساقتايدى»   دەگەن 81-ءشى بابقا قاساقانا، ارنايى ماقساتپەن ارەكەت ەتەتىن جاساقتاردى قالاعا وزگە رەسپۋبليكالاردان تاسىمالداپ، مەتروپوليانىڭ وتارداعى «قۇلدارىن» تۇقىرتۋ، «تارتىپكە سالۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزدى. بىراق ۇلتتىق سەزىم مەن نامىس باستى تۇرتكى بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس وتى تەز ارادا رەسپۋبليكانىڭ شارتارابىنا تاراپ ۇلگەردى. مۇنداي قارسىلىق تۋاتىنىن كۇتپەگەن ورتالىق ساياسي كوتەرىلىس جايىندا دۇرىس اقپارات تاراماۋىنا، ونى بۇزاقىلاردىڭ تارتىپسىزدىكتەرى ەتىپ تۇسىندىرۋگە كۇللى يدەولوگيالىق قارۋىن جۇمىلدىردى. وداقتاس رەسپۋبليكالار ىشتەن تىنعانمەن، الىس شەتەلدەر ءۇنسىز قالعان جوق. ەۆروپا ەلدەرىنىڭ بەلگىلى ازاماتتارى اتۋعا بۇيىرىلعان كوتەرىلىسشى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ تاعدىرىنا اراشا ءتۇسىپ، كسرو باسشىلىعىنا حات جولداپ جاتتى.

قاساڭ توتاليتارلىق جۇيەگە كۇللى كسرو بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ قارسى شىعىپ، جانكەشتىلىكپەن ازاتتىق ءۇنىن كوتەرگەن قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسى  باسقالاردى دا وياتتى. ماسكەۋ وزبىرلىعىنا قارسىلىقتار كاۆكازداعى، بالتىق جاعالاۋىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردا ورىن الدى. ۇزاماي، كوممۋنيستىك رەجيم تۇتاستىرعان توتاليتارلىق الىپ مەملەكەتتە تەگەۋرىندى دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاسالدى. كەڭەستىك ءبىر ەلگە بىرىككەن وداقتاس رەسپۋبليكالار كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 72-ءشى بابىندا كوزدەلگەن وداق قۇرامىنان ەركىن شىعىپ كەتە الاتىن قۇقتارىن پايدالانىپ، 1991 جىلى وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالادى. قازاق كوتەرىلىسىنىڭ 1956 جىلعى ۆەنگرياداعى جانە 1968 جىلعى چەحوسلوۆاكياداعى كوتەرىلىستەردىڭ جالعاسى جانە ناتيجەلىسى بولعانىن اتاپ ايتۋ كەرەك: قازاق جاستارىنىڭ 1986 جىلعى ساياسي باس كوتەرۋى سەرپىن بەرگەن ەرەن قۇبىلىستىڭ ناتيجەسىندە كەڭەستىك يمپەريانى ۇستاپ تۇرعان كوممۋنيستىك رەجيم قۇلادى. تاريحي وقيعانىڭ دامۋى بارىسىندا كسرو-نىڭ ءوزى ىدىراپ قانا قويماي، تيىسىنشە، ونىڭ الەمدەگى ىقپالى شەكتەلدى. كسرو-نىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەۆروپا مەملەكەتتەرىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن 1955 جىلى ۆارشاۆادا تالقىلاعان ماجىلىستە قۇرىلعان سەگىز ەۆروپالىق سوتسياليستىك مەملەكەتتىڭ  اسكەري وداعى – ۆارشاۆا كەلىسىمشارتى 1991 جىلى ءبىرجولا كۇشىن جويىپ، 36 جىل بويى دۇنيەدەگى اسكەري كۇشتەردى ەكىگە جارىپ كەلگەن ۇيىم تارقادى. سوۆەت وداعىنىڭ يدەولوگيالىق قۇرساۋىنان ازات بولعان ەلدەر ءوز مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىن قايتا قارادى (ەكى نەمىس مەملەكەتى بىرىكتى، چەحوسلوۆاكيا، يۋگوسلاۆيا فەدەراتسيالارى جەكە مەملەكەتتەرگە ءبولىندى). 1986 جىلعى جەلتوقسان ەرىك-جىگەرى يدەولوگيامەن اۋىزدىقتالعان قاساڭ ەلدە شىنايى دەموكراتيالىق جاڭارۋعا وسىلايشا جول اشىپ، ءوزارا دۇشپان اسكەري لاگەرلەرگە بولىنگەن بيپوليارلى الەمدەگى جاساندى قارسى تۇرۋشىلىقتى جويعان قۇبىلىستاردىڭ  باستاۋىنا  اينالدى. 2016 جىلعى 25 قازاندا استانا قالاسىندا وتكەن «قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986) كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى  حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا وتىز جىلدىق بيىكتەن اسا قۇندى پىكىرلەر ايتىلىپ، وكىمەت الدىنا بىرقاتار ماڭىزدى ۇسىنىستار  قويۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى.  ءسوز جوق، ۇمىتىلماس جەلتوقسان تاريحىن ناسيحاتتاۋدىڭ  جاستاردى وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋدەگى ماڭىزى زور.

بەيبىت قويشىباەۆ

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz