قازىرگى كەزدە ءتىل تاقىرىبىنىڭ وزەكتى دە، ماڭىزدى پراكتيكالىق ماسەلەسىنىڭ ءبىرى - قازاق ءالىپبيى. الايدا، حالايىقتىڭ الدامشى باعىتقا بۇرىلىپ بارا جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ جۇرت قارىپ پەن ءالىپبيدى شاتاستىرىپ ءجۇر. قارىپ - بار بولعانى دىبىستى تاڭبالايتىن تاڭبا عانا، ال ءالىپبي ءتىلدى جازبالاۋعا ارنالعان تاڭبالىق جۇيە. قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلى ءۇشىن ماڭىزدى نارسە - تاڭبانىڭ قانداي ەكەندىگىنەن گورى، ءالىپبيدىڭ قاندايلىعى.

ەگەر ءبىز وسى ماسەلەنىڭ باسىن اشۋعا تالپىنساق، وندا - قازاق ءالىپبيى دەپ جۇرگەن بۇگىنگى ءالىپبيدىڭ قازاق تىلىنە قاتىسى شامالى ەكەنىنە كوزىمىز جەتەر ەدى. سوندا قارىپقا ەمەس، ماڭىزدى نارسە بولىپ تابىلاتىن ءالىپبيدىڭ مازمۇنىنا نازار اۋدارار ەدىك. قىسقاسى، قازاقستاندىق قازاقتار قولدانىپ وتىرعان قولدانىستاعى ءالىپبي  قازاق تىلىنە ارنالعان ەمەس، ەڭ اۋەلى ورىس ءتىلىن امان-ەسەن جازۋعا ىڭعايلانعان ءالىپبي ەكەندىگى ايدان انىق. وسى الىپبيمەن ءبىز 70 جىل بويى يتتەسىپ كەلەمىز. ءوز ءتىلىمىزدى وگەي ءتىلدىڭ جازۋ ۇلگىسىنە سالىپ، وزگە ءتىلدىڭ الەۋەتىن مەڭگەرۋمەن اۋرەمىز. ءبىر قىزىعى، ويسىراعان وسى قالپىمىزعا وي تاستاعان اۋزى دۋالى، تۇلعاسى دۋالدى كىسىلەردىڭ عىلىمي دەڭگەيدە ماسەلە كوتەرمەي، باسىن تۇيەقۇسشا جاسىرۋى قايران قالدىرادى.

قازىرگى كەزدە ءتىل تاقىرىبىنىڭ وزەكتى دە، ماڭىزدى پراكتيكالىق ماسەلەسىنىڭ ءبىرى - قازاق ءالىپبيى. الايدا، حالايىقتىڭ الدامشى باعىتقا بۇرىلىپ بارا جاتقانىن ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ جۇرت قارىپ پەن ءالىپبيدى شاتاستىرىپ ءجۇر. قارىپ - بار بولعانى دىبىستى تاڭبالايتىن تاڭبا عانا، ال ءالىپبي ءتىلدى جازبالاۋعا ارنالعان تاڭبالىق جۇيە. قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلى ءۇشىن ماڭىزدى نارسە - تاڭبانىڭ قانداي ەكەندىگىنەن گورى، ءالىپبيدىڭ قاندايلىعى.

ەگەر ءبىز وسى ماسەلەنىڭ باسىن اشۋعا تالپىنساق، وندا - قازاق ءالىپبيى دەپ جۇرگەن بۇگىنگى ءالىپبيدىڭ قازاق تىلىنە قاتىسى شامالى ەكەنىنە كوزىمىز جەتەر ەدى. سوندا قارىپقا ەمەس، ماڭىزدى نارسە بولىپ تابىلاتىن ءالىپبيدىڭ مازمۇنىنا نازار اۋدارار ەدىك. قىسقاسى، قازاقستاندىق قازاقتار قولدانىپ وتىرعان قولدانىستاعى ءالىپبي  قازاق تىلىنە ارنالعان ەمەس، ەڭ اۋەلى ورىس ءتىلىن امان-ەسەن جازۋعا ىڭعايلانعان ءالىپبي ەكەندىگى ايدان انىق. وسى الىپبيمەن ءبىز 70 جىل بويى يتتەسىپ كەلەمىز. ءوز ءتىلىمىزدى وگەي ءتىلدىڭ جازۋ ۇلگىسىنە سالىپ، وزگە ءتىلدىڭ الەۋەتىن مەڭگەرۋمەن اۋرەمىز. ءبىر قىزىعى، ويسىراعان وسى قالپىمىزعا وي تاستاعان اۋزى دۋالى، تۇلعاسى دۋالدى كىسىلەردىڭ عىلىمي دەڭگەيدە ماسەلە كوتەرمەي، باسىن تۇيەقۇسشا جاسىرۋى قايران قالدىرادى.

شىن مانىندە، قازاق تىلىندە ساۋاتتى جازىپ، بارىنشا ءوز تىلىمىزگە جۋىق ءالىپبيدى قولدانىپ وتىرعان شىعىس تۇركىستاندىق باۋىرلارىمىز ەكەنىن مويىندايتىن ۋاقىت بولدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ ءتىلى قىتايشاعا تاۋەلدى ەمەس، ال ءبىزدىڭ ءتىل ورىسشاعا بەيىم جانە سوعان بارىنشا تاۋەلدى. تاۋەلدى بولعاندا جازباشا دا، اۋىزشا دا. ءبىز «يت» دەپ جازىپ، «شوشقانى» تانىپ ءجۇرمىز! ءارى كەتكەندە 30 دىبىسقا 42 تاڭبانى ارناپ، باسىمىزدى شىر اينالدىرىپ، ءتىلىمىزدى بارىنشا كۇردەلەندىرىپ، ەملەنىڭ «ەسىن تاندىرىپ»، ءوزىمىز دە، وزگە دە شوشيتىن حالعا جەتتىك. ودان ارىعا بارىسپاي-اق قويايىق - ءبارى بەلگىلى، تالاي ايتتىق، تالاي جازىلىپ ءجۇر. سونىمەن، ماسەلەنى نەدەن باستاۋ كەرەك؟

ماسەلەنى ەڭ اۋەلى، ەستۋىمىزشە، وسىدان جەتپىس جىلداي بۇرىن ءبىر اعامىزدىڭ، ءبىر كۇندە جاساپ شىققان «كيريلشە» ءالىپبيىن تىلىمىزگە يكەمدەۋدەن باستاۋ كەرەك. ارتىق ارىپتەردى جويىپ، قازاق تىلىنە كەرەك دىبىسقا سايكەس تاڭبانى عانا قالدىرۋ ارقىلى ءالىپبي رەفورماسىنىڭ ءبىر ساتىسىنا كوتەرىلەمىز. الايدا، ارتىق ءارىپتى قىسقارتۋ دا وڭاي دەۋگە بولمايدى، ول قازاق ءتىلىنىڭ جازباسىن قامتيتىن ارنايى تۇجىرىمداماعا سۇيەنۋى ءتيىس. ءالىپبيدىڭ قارىپتان ايىرماسى ونىڭ جۇيە ەكەندىگىندە. سول سەبەپتى، جۇيەنىڭ بولماشى جەرىن وزگەرتۋ ارقىلى وزگە جۇيە الاتىنىمىزدى ەسكەرۋ كەرەك.

ايتپەسە، كەيبىر داۋلى ارىپتەردى قىسقارتۋ دا داۋعا ۇلاستىرۋى مۇمكىن. مىسالى، ءبىر عانا «اللا» ءسوزىن جازۋعا قولدانۋ ءۇشىن اراپتىق ھ ءارپىن (سول سەكىلدى ۆ،ف ارىپتەرى ت.ت.) اتويلاپ قورعايتىندار بولاتىنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە ءبىر ءارىپتى قىسقارتقاننىڭ وزىندە تىلىمىزدە جاڭاشا ەملە پايدا بولاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. سوندىقتان ءالىپبي رەفورماسىنىڭ تۇجىرىمداماسى ء(ارت) لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان بارلىق داۋدىڭ باسىن اشاتىن عىلىمي جانە رەسمي قۇجات بولىپ تابىلار ەدى.

ايتالىق، 42 ءارىپتى قىسقارتىپ، وتىزىن قالدىردىق دەيىك. ماسەلە مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. الگى قىسقارعان ارىپتەردىڭ ورنىنا جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى سوزدەردىڭ جاڭاشا جازىندىسىن ءسىڭىرۋ دە وڭاي شارۋا ەمەس. مىسالى، چ ءارپىن قىسقارتۋ ارقىلى ونىڭ ورنىنا تش جازۋ كەرەكتىگىن جۇرتتى داعدىلاندىرۋ مەن قاجەتتى ەلەكتروندىق جانە باسقا قۇرالدارعا ەنگىزىپ، ءسىڭىرۋدىڭ ءوزى ءبىرشاما ۋاقىت پەن قارجىنى، پروگراممالار ازىرلەۋدى قاجەت ەتەدى.

كومپيۋتەرگە ارنالعان دۇرىس جازۋ تەكسەرمەسىنە (دجت) ارنالعان پروگراممانىڭ ءوزى ءبىرشاما جىر بولۋى مۇمكىن. دەسەك تە، وسىنىڭ بارىنە جانكەشتى ءارى تالاي داۋعا باسىن تىگۋگە دايار لينگۆيست-ۇلتپاتتار  كەرەك-اق. ونداي عالىمدار توبى قازىردەن باستاپ ماسەلەنى قوعامدىق نەگىزدە بولسا دا قولعا العانى ءجون. ال، ۇكىمەت بۇل ماسەلە جونىندەگى قۇزىرلى جۇمىس توبىن قۇرىپ، كىرىسسە قانەكي! الايدا، وعان ۇلكەن كۇمانىمىز بار. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەت ەمەستىگى دە، قازاق ءتىلىنىڭ شىن مانىندەگى مارتەبەسىزدىگى دە وسىنداي ماسەلەدە كورىنىپ جۇرگەنىن جاسىرا المايمىز. ءبىزدىڭ وزبەك، تۇرىكپەن، ازەربايجان اعايىنداردان ارتتا قالۋىمىز دا وسىنداي تۇرپاتىمىزدان.

ناقتىلاي ايتساق، ءالىپبي ماسەلەسى ەكى ساتىنى شەشۋدەن تۇرادى: ءبىرىنشى، وسى كۇنگى ءالىپبيدى رەفورمالاۋ ارقىلى شىنايى قازاق ءالىپبيىنىڭ ۋاقىتشا «كيريلشە» نۇسقاسىن قوعامعا ءسىڭىرۋ; ەكىنشى كەزەكتە، سىڭىسكەن ءالىپبيدى اعىلشىندىق قارىپ نەگىزىنە كوشىرۋ. ۋاقىت جاعىنان، العاشقى ساتى 3-5 جىلدى قامتىسا، سوڭعى ساتى بەس جىلدان ارتىلمايدى.

نەگە اعىلشىن قارپى؟ ەگەر دە تۇرىك، وزبەك، ازەربايجان باۋىرلار سەكىلدى لاتىن قارپىن جاساقتاساق، ەكى ەسە ۇتىلۋىمىز مۇمكىن. ونىڭ كيريلشەدەن ارتىقتىعى شامالى بولادى. سەبەبى، بارلىق تەحنيكالىق، ەلەكتروندىق پروگراممالاردى قايتا جاساپ، ۋاقىت پەن اقشانى شىعىنداۋعا تۋرا كەلەدى. ال اعىلشىن ءارپى ءازىر تۇر جانە ونىڭ قىرۋار تەحنيكالىق الەۋەتى دە دايىن. تەك قانا ءالىپبيدى سوعان نەگىزدەۋ قالىپ تۇر. بۇل تۋراسىندا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن ازاماتتار دا جەتكىلىكتى.

ارينە، جازۋدى وزگەرتۋ اسا جاۋاپتى جۇمىس بولعاندىقتان، ول ۇدەرىستەن قوعامنىڭ بارىنشا جەڭىل ءوتۋىن قاراستىرۋ كەرەك. ءالىپبي رەفورماسىن ەكى ساتىعا بولۋدەگى ماقساتتىڭ ءوزى - اتالمىش جوبانى جەڭىلدەتۋ، حالىققا ءارى جاڭا ءالىپبيدى، ءارى جاڭا ەملەنى قاقالاتىنداي «اساتۋدان» اۋلاق بولۋ. دەسەك تە، ءار ماسەلەنى شەشۋدىڭ وڭاي جولدارى بار. مىسالى، ءاربىر كومپيۋتەرگە ەنگىزىلگەن دجت ارقىلى كەز كەلگەن ءسوزدىڭ دۇرىس جازىلۋىن وڭاي باقىلاۋعا، ءتىپتى، سونىڭ كومەگىمەن جازۋعا بولادى. سونداي-اق، ەلەكتروندىق كەڭىستىكتى جاڭا ءالىپبيدى ءسىڭىرۋ پوليگونى رەتىندە قولدانۋ مۇمكىندىگى بار.

قالاي بولعاندا دا، قازاق ءتىلى ءۇشىن بۇگىنگى وگەي الىپبيدەن قۇتىلۋ جاعىن نەعۇرلىم تەزىرەك قولعا الماساق، ۋاقىتتان ۇتىلا تۇسەتىنىمىز ايقىن. وكىنىشتىسى سول، عىلىمي ورتا رەسمي باستامانى كۇتىپ، ەرتەڭگى ماسەلەنىڭ قيىندىعى حالىققا تۇسەتىنىن ەسكەرمەي وتىر. ەگەر دە لينگۆيستەرىمىز ءالىپبي جاعدايىن تەزدەتىپ باستاپ، تالداپ، ماسەلەنى بارىنشا شىنايى دەڭگەيگە جاقىنداتسا، رەسمي (بيلىكتىك) شەشىم قابىلداۋ دا وڭاي ءارى دۇرىس بولار ەدى. شاماسى، اۆتوريتاريزمگە داعدىلانعان ۇلتتىق سانا بۇل جولى دا «سارايلىق» شەشىممەن شەكتەلگىسى كەلىپ وتىر. بۇل ءالىپبي ماسەلەسىندە قاتەرلى نۇسقانى قابىلداۋعا اپارۋى مۇمكىن.

ءبىز ونسىز دا كەلەشەك ۇرپاققا ماسەلەنىڭ ءبارىن ءۇيىپ-توگىپ قالدىرىپ، ال ونىڭ نەسىبەسىن بۇگىن ءىشىپ-جەپ جاتقان ەلمىز. ەڭ بولماسا، ءالىپبي ماسەلەسىندە باتىلدىق پەن  شەشىمگەرلىك تانىتۋىمىز كەرەك-اق.

ءسوز سوڭى

وسى ماقالا ارقىلى اتالمىش ماسەلەنى تالقىلاۋدى باستاۋدى ۇسىنامىز جانە تالقىلاۋ ءالىپبي رەفورماسى توڭىرەگىندە بولعانى ابزال. ايتىلار باسقا ءسوز بەن داۋ-داماي بۇعان دەيىن ايتىلىپ بولعانىن ەسكەرگەنىمىز ماقۇل.

«اباي-اقپارات»