حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي ءوزىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن اشىق جۇرگىزە باستادى. قازاقستانداعى شۇرايلى جەرلەرگە مۇجىقتاردى قونىستاندىرۋ سونىڭ ءبىر ايعاعى بولسا كەرەك.  قاۋىمدىق جەرلەردى تارتىپ الۋ، كۇنكورىس جەردەن ايىرىلۋ قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك بولشەكتەلۋىن دە تۋعىزدى. دەگەنمەن دە كەيبىر عالىمدار وتارلاۋ ساياساتىنىڭ پروگرەسسيۆتى اسەرى تۋرالى دا كوپ ايتىپ ءجۇر. ارينە، كەدەيلەنگەن قازاقتاردىڭ قالا جانە سەلو پرولەتارياتى - جاتاقتارعا اينالۋى وسە ءتۇستى. سونىمەن بىرگە، وتىرىقشىلىققا بوي بۇردى. بىراق بۇل امالسىزدىق ەكەنىن ۇمىتپاعان دا ءجون. بۇل قازاقتاردان جەردى كۇشتەپ العاندىقتان، جەر تاپشىلىعى ناتيجەسىندە بولعان پروتسەس. سەبەبى ەڭ شۇرايلى جەرلەردەن، وتىرىقشىلىققا، ەگىنشىلىككە ىڭعايلى جەرلەردەن ايىرىلعان ەل، سوقىر بالاشا بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتە باردى...
1905-1907 جىلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ ت.ب. قازاق زيالىلارى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق جەرىنە جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا قارسى شىعادى. ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ دە ساياسي قايراتكەر بولىپ شىڭدالۋىنا ەلدە بولىپ جاتقان وزگەرىستەر اسەر ەتپەي قويمادى. ونىڭ پۋبليتسيستيكالىق قىزمەتىنىڭ دە ويانۋى جانە العاش كىتاپ شىعارۋى دا وسى كەزەڭگە تاپ كەلدى. ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ 1907 جىلى «قازان» باسپاسىنان ءۇش كىتابى جارىققا شىعادى. ولار:

حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي ءوزىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن اشىق جۇرگىزە باستادى. قازاقستانداعى شۇرايلى جەرلەرگە مۇجىقتاردى قونىستاندىرۋ سونىڭ ءبىر ايعاعى بولسا كەرەك.  قاۋىمدىق جەرلەردى تارتىپ الۋ، كۇنكورىس جەردەن ايىرىلۋ قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك بولشەكتەلۋىن دە تۋعىزدى. دەگەنمەن دە كەيبىر عالىمدار وتارلاۋ ساياساتىنىڭ پروگرەسسيۆتى اسەرى تۋرالى دا كوپ ايتىپ ءجۇر. ارينە، كەدەيلەنگەن قازاقتاردىڭ قالا جانە سەلو پرولەتارياتى - جاتاقتارعا اينالۋى وسە ءتۇستى. سونىمەن بىرگە، وتىرىقشىلىققا بوي بۇردى. بىراق بۇل امالسىزدىق ەكەنىن ۇمىتپاعان دا ءجون. بۇل قازاقتاردان جەردى كۇشتەپ العاندىقتان، جەر تاپشىلىعى ناتيجەسىندە بولعان پروتسەس. سەبەبى ەڭ شۇرايلى جەرلەردەن، وتىرىقشىلىققا، ەگىنشىلىككە ىڭعايلى جەرلەردەن ايىرىلعان ەل، سوقىر بالاشا بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتە باردى...
1905-1907 جىلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ ت.ب. قازاق زيالىلارى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق جەرىنە جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا قارسى شىعادى. ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ دە ساياسي قايراتكەر بولىپ شىڭدالۋىنا ەلدە بولىپ جاتقان وزگەرىستەر اسەر ەتپەي قويمادى. ونىڭ پۋبليتسيستيكالىق قىزمەتىنىڭ دە ويانۋى جانە العاش كىتاپ شىعارۋى دا وسى كەزەڭگە تاپ كەلدى. ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ 1907 جىلى «قازان» باسپاسىنان ءۇش كىتابى جارىققا شىعادى. ولار:

1. «تىرشىلىكتە كوپ جاساعاندىقتان كورگەن ءبىر تاماشامىز» كىتابىنىڭ ولەڭ تۇرىندەگى جازىلعان نۇسقاسى: «ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ». تاڭدامالى. الماتى-1990 جىل، 28-بەتتە جاريالاندى. سونىمەن بىرگە «ءماشھۇر-ءجۇسىپ» شىعارمالارى. 4-توم. // 3-بەت، پاۆلودار: «ەكو» عوف، -2004-جىل تولىقتىرىلىپ باسىلدى.
2. «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى».
3. «حال-احۋال» كىتابىنىڭ ولەڭ تۇرىندەگى جازىلعان نۇسقاسى: «ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ». تاڭدامالى. الماتى-1990 جىل، 24-بەتتە جاريالاندى. سونىمەن بىرگە «ءماشھۇر-ءجۇسىپ» شىعارمالارى. 4-توم. // 29-بەت، پاۆلودار: «ەكو» عوف، -2004-جىل تولىقتىرىلىپ باسىلدى. «حال - احۋال» كىتابىنىڭ سىرتقى مۇقاباسىندا «كازان. تيپو-ليتوگرافىيا يمپەراتروسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا 1907» دەگەن جازۋ بار. ال، ءبىرىنشى بەتىندە «كازان كنيجنىي ماگازين ن-ۆ حۋساينوۆىح» - دەپ جازىلعان.

اقىن بۇل ءۇش ەڭبەگىندە قازاق دالاسىن جايلاعاعان ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىكتى سىنايدى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ كىتاپتارىن جارىققا شىعارعانى ءۇشىن قازانداعى كىتاپ شىققان باسپاحانانىڭ يەلەرى اعايىندى حۋسايىنوۆتارعا 12 مىڭ سوم كولەمىندە ايىپ سالىنىپ، 14 كىسىنى ايىپتاپ سوتقا تارتقان [1].    وسىدان بارىپ 1907 جىلى ءماشھۇر-ءجۇسىپ ساپارعا شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. سەبەبى اتالمىش كىتاپتاردىڭ شىعۋىنا بايلانىستى پاتشانىڭ زاڭ ورىندارى ءماشھۇر-ءجۇسىپتى قاماۋعا الۋعا بۇيرىق بەرسە كەرەك. ەندىگى جەردە ونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ءىزىن اڭدىعاندار كوبەيەدى.  ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ جوعارىداعى كىتاپتارىنىڭ ۇشەۋى دە، قاتال سىنعا الىنىپ قازان پوليتسمەيستەرى ارقىلى قۋدالانعانى ءمالىم [2].

كىتاپتارى قۋدالاۋعا ۇشىراعاندىقتان، ۇلدارى مەن قاسىنداعى جاندارعا كەسىرىم تيمەسىن دەگەن ويمەن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنا ساپارعا شىعادى. وسى ساپارى تۋرالى «جەتىسۋ ساپارى»، «تۇركىستان، تاشكەنت ساپارى»، «قىرعىز ساپارى»، «ەرەيمەن ساپارى» [3] دەپ اتالاتىن ولەڭدەرىندە جازادى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ساپارى تۋرالى ديحان ابىلەۆ: «...بۇل جولى «قاشقىن» ءتارىزدى تاعدىر تالكەگىمەن 1907 جىلى بارىپ ءتورت جىل ءجۇرىپ جيھانگەز بوپ ەلگە ورالادى»، [4] دەپ جازادى.

جوعارىداعى ماقالامىزدىڭ وزەگى بولعان ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى»  ەڭبەگى تۋرالى ءسوز قوزعالىق. بۇل كىتاپتىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. ولاردىڭ بارلىعى دا «ءماشھۇر-ءجۇسىپ» كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىنا قۋاندىق ءماشھۇر ءجۇسىپوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جارىققا شىققان. اتالمىش كىتاپتىڭ:

• ءبىرىنشى، قولجازبا تۇرىندەگى نۇسقاسىن نارتاي قۋاندىقۇلى ءجۇسىپوۆتىڭ ازىرلەۋىمەن العاش «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى»  جۋرنالىندا باسىلدى [5]. ول تولىعىمەن قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپوۆتىڭ اۋلەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان.
• ەكىنشى، قولجازبا تۇرىندەگى ەندىگى ءبىر نۇسقاسى - ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ ءوز جازباسى  وعكقق ساقتاۋلى [6].
• ءۇشىنشى، ولەڭ تۇرىندەگى جازىلعان نۇسقاسى: «ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ». تاڭدامالى. الماتى-1990 جىل، 55-بەتتە جاريالاندى. سونىمەن بىرگە «ءماشھۇر-ءجۇسىپ» شىعارمالار جيناعىندا باسىلدى [7].

بۇل كىتاپتىڭ 1907 جىلى قازان قالاسىندا باسىلعانى، ونىڭ قارا سوزبەن جازىلعان كوپ بولىگىندە قازاق تاريحى قاراستىرىلعانى بەلگىلى. 1990 جىلعى ءماشھۇر-ءجۇسىپ تاڭدامالىسىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا [8]  سول كىتاپتاعى اقىن ولەڭدەرى عانا بەرىلىپ، ال، قارا سوزدەرى ەنبەي قالعان بولاتىن.

«سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى»  ەڭبەگىندە ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوبىنەسە اگرارلىق ماسەلە توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاپ، تەرەڭنەن سىر شەرتەدى. وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان مال ءورىسى تارىلىپ، ەل اراسىندا ارانداتۋشىلىقتىڭ كەڭ ءورىس العانىن سىنعا الادى. قالاي دەگەنمەن دە «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى»  ەڭبەگى بىرنەشە نۇسقادان تۇرعانىمەن دە كوتەرگەن ماسەلەسى مەن مازمۇنى جاعىنان ءبىر ماقساتتى كوزدەگەنى اقيقات. سەبەبى ءماشھۇر-ءجۇسىپتى وسى كىتاپتى جازۋعا يتەرمەلەگەن قوعام زاڭدىلىقتارى بولسا كەرەك. سەبەبى ول: ««قازاقتىڭ وسى كۇنگى اڭگىمەسى»-دەپ، سويلەپ، «سارىارقا»-دەپ ات قويىپ سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى ەكەنىن ايگىلەۋ ءۇشىن ...»،- دەپ، ەسكەرتىپ وتەدى [9].

حح عاسىر باسىندا قونىس اۋدارۋ كەڭ ەتەك الدى. قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى بىرنەشە قونىس اۋدارۋ ايماقتارىنا (تورعاي، ورال، سەمەي، سىرداريا، جەتىسۋ) ءبولىندى. "قونىس اۋدارۋ قورىن" قۇرۋ ءۇشىن قۇرىلعان قونىس اۋدارۋ مەكەمەلەرى "ارتىق" جەرلەر ىزدەستىرۋگە كىرىستى. بوس جەرلەردى انىقتاۋدا ف.ا.ششەربينانىڭ ەكسپيديتسياسىنىڭ جۇمىسىن دا اتاپ كەتكەن ءجون بولار. ءاربىر قازاق وتباسى 15 دەسياتينا ۇلەس جەر الىپ، قالعان جەر مەملەكەتتىك مەنشىك مينيسترلىگى قاراماعىنا بەرىلۋى ءتيىس بولدى. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراۋى، اسىرەسە، "ستولىپين رەفورماسى" [10]  كەزىندە كۇشەيدى. سونىڭ سالدارىنان 1895-1905 جىلدارى دالالىق وبلىستارعا 294 296 ادام، ال 1906-1910 جىلدارى 770 مىڭنان استام كەلىمسەكتەر كەلدى. 1893-1905 جىلدارى قازاقتاردان 4 ملن. دەسياتينا جەر، 1906-1912 جىلدارى 17 ملن. دەسياتينادان استام، ال 1917 جىلى بارلىعى 45 ملن. دەسياتينا جەر تارتىپ الىندى. ءسۇيتىپ قونىس اۋدارۋ وتارلاۋعا ۇلاستى. بۇل ۋاقىتتاعى قازاقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگى مەن بولمىسىن ءماشھۇر-ءجۇسىپ:

ەركەكتە اقىل قالا ما، ءوز قونىسىنان اۋعان سوڭ.

ۇرعاشىدا اقىل قالا ما، بىرەۋدەن ساۋىن ساۋعان سوڭ!»، - دەپ بەينەلەپ، قاۋىمدىق جەرلەردى تارتىپ الۋ، كۇنكورىس جەردەن ايىرىلۋ قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك بولشەكتەلۋىن دە تۋعىزعانىن اڭعارتادى.

مەنىڭ ويىمشا اتالمىش رەفورمانىڭ ماقساتى:

- شارۋانى جەردىڭ يەسى ەتىپ بەكىتۋ;

- شارۋالاردى قازاقستانعا جاپپاي كوشىرۋ;

- قازاقستانداعى قۇنارلى جەرلەردى انىقتاپ، ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن تارتىپ الۋ;

- شەنەۋنىكتەرگە بيلىك بەرە وتىرىپ قازاق شارۋالارىن ءوز ەركىمەن كوشۋلەرىنە ماجبۇرلەۋ;

- قازاقستانعا قونىس اۋدارعانداردىڭ كەرى قايتىپ كەتپەۋىن قاداعالاۋ;

- ورىس قونىستانۋشىلارىنا جاعداي جاساۋ;

- قازاقستان جەرىندە ەگىن ەگىپ، ازىق-تۇلىك قورىنا اينالدىرۋ بولاتىن.  ال ماقساتى ۇلتتىق-ورىستىق مۇددە ەدى.

1903 جىلعى 10 ماۋسىمداعى «سىرداريا، فەرعانا جانە سامارقان وبلىستارىنداعى قازىنالىق جەرلەرگە ءوز ەركىمەن قونىس اۋدارۋ تۋرالى» ەرەجەلەر بۇل اۋداندارعا سول كەزگە دەيىن ءىس جۇزىندە زاڭسىز بولىپ كەلگەن قونىس اۋدارۋدى زاڭداستىرىپ بەردى.

ءا. بوكەيحانوۆ: «باس پەرەسەلەن مەكەمەسىنىڭ ەسەبى بويىنشا قازاق جەرى 240 ميلليون دەسياتينا. ەگەر بۇل راس بولسا، ءاربىر قازاققا 44 دەسياتينادان كەلمەك. ءبىر ۇيدە ورتا ەسەپپەن 5 ادام بولسا، ءۇي باسىنان 220 دەسياتينادان تيمەك. ...ءۇي باسى 200 دەسياتينا تۇگىلى مۇنىڭ وننان ءبىرى دە جوق ەدى» [11]،- دەپ جەرگىلىكتى حالىقتى كەمسىتۋشىلىك پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ ورىن العانىن سىناي وتىرا، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ قانات جايعانىنا قىنجىلىس بىلىرەدى. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ: «جەر ماسەلەسى قازاقتار ءۇشىن ءسوز جوق ەڭ ماڭىزدى: بۇدان ءارى جەرلەردى تارتىپ الۋ مەن ولاردىڭ مۇددەلەرىن اياقاستى قىلاتىن بولسا، تىنىشتىق بولادى دەپ كەپىلدىك بەرۋ قيىن»،- دەپ ەسكەرتە كەلە وتارشىلدىق جۇيەنىڭ كوزدەگەن ماقساتىن اشىق باياندايدى: «ۇكىمەت

- بىرىنشىدەن، جابايى ۆارۆارلىق رەپرەسسيالارمەن جانە ءتىلدى، ادەت-عۇرىپتى، ءدىندى، ۇلتقا ءتان بارلىعىن قۋعىنداۋ ارقىلى، جالپى، قازاقتاردى جەكە ۇلت رەتىندە قۇرتىپ جىبەرىپ، ايماقتى ورىستاندىرۋعا;

- ەكىنشىدەن، ءتۇرلى اكىمشىلىك شارالار، بۇيرىقتار مەن ەرەجەلەر ارقىلى قازاقتاردى ەكرىكسىز زاڭنان تىس توبىرعا اينالدىرۋعا;

ۇشىنشىدەن، ولاردى وزدەرىنىڭ قاندارى ءسىڭىپ، سۇيەكتەرى شاشىلعان جەرلەرىنەن ايىرىپ، جالاڭاش قۋراعان جەرلەرگە ءولىم قۇشاعىنا قۋىپ شىعۋعا ۇمتىلعانى انىق»  [12].

«سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى»  ەڭبەگىندە جەر سۋ اتتارىنىڭ شىعۋ تەگىنە توقتالا    كەلە، جەردىڭ بابالارىمىزدان امانات بولىپ جەتكەنىن ەسكەرتەدى. بۇل سارىارقاداعى جەر اتى - ءبارى قازاقتىڭ اتا-باباسىنىڭ اتتارى ەكەنىن بايانداي وتىرا، الاش ازاماتتارى مەن كوكىرەگى سەرگەك ەل اقىلدىلارىنا وي سالادى. ءماشھۇر-ءجۇسىپ: «... بۇل قازاق يەسىز جاتقان جەرگە تەككە كەلىپ يە بولعان جوق. اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن كەشە قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قازداۋىستى قازىبەك، شاقشاقۇلى جانىبەك زاماندارىندا جاننان كەشىپ، سۋسىن ورنىنا قىزىل قان ءىشىپ، جاۋمەن الىسىپ، جاتپەن سوعىسىپ، كۇنى-ءتۇنى اتىسىپ، قارا قانعا باتىسىپ، شىبىن جانىن نىساناعا بايلاپ، نە ماڭعاز ساربازداردى جاۋ جولىندا وققا ۇشىراپ ءولىپ، ءسويتىپ الىنعان جەر ەدى»،-دەپ، سارىارقاداعى جەرلەردىڭ كيەلىلىگى باتىرلاردىڭ وشاعى جانە ەرلىك پەن باتىرلىقتىڭ كۋاسى بولۋىمەن قۇندى ەكەنىن جازادى. سارىارقانىڭ تاريحىن قىسقا دا بولسا سيپاتتاي كەلە ءماشھۇر-ءجۇسىپ: «كۇنباتىسى - سىرداريا، كۇنشىعىسى - ۇزىن اققان ەرتىس، وڭتۇستىگى - جەتىسۋ وزەن. سولتۇستىگى - ەدىل، جايىق. سول ءتورت سۋدىڭ اراسى زامان قادىمدا تاۋاريحلاردا «دەشت-قىپشاق» اتانعان» [13]،-دەپ سارىارقانىڭ ەتەدەن حالقىمىزدىڭ قونىستانعان جەرى ەكەنىن جانە ونىڭ كەڭ بايتاق ەكەنىن كورسەتەدى. سارىارقا وڭىرىنە قاراستى ۇلىتاۋ، كوكشەتاۋ، قارقارالى، شىڭعىستاۋ، باياناۋلا مەن ەرەيمەنتاۋ كيەلى مەكەندەر.  ءماشھۇر-ءجۇسىپ سارىارقانى جىرلاي وتىرا قازاقستاننىڭ باسقادا اۋماقتارىن نازاردان تىس قالدىرماعان. جالپى سارىارقانىڭ - تاريحي گەوگرافيالىق اتاۋ ەكەنى ءمالىم. سارىارقا مەن قازاق ەگىز ۇعىم. قىران قاناتىن تالدىرىپ، تۇلپار تۇياعىن توزدىرىپ، باتىر قارۋىن سومداپ وتكەن سارىارقا تالايلاردىڭ اتاجۇرتى جانە كيەلى مەكەنى. سەبەبى بۇل ۇلت تاريحىنىڭ ايناسى مەن سارقىلماس قازىناسى.

ءماشھۇر-ءجۇسىپ سارىارقاداعى ەلەۋلى ۋاقيعالاردىڭ كۋاگەرلەرى بولعان جەر-سۋ اتتارىنىڭ شىعۋ تاريحىن تومەندەگىدەي سيپاتتايدى:

• «جاسىباي اسۋى» - جاسىباي باتىردىڭ قالماقپەن سوعىستا قازا تاپقان جەرى.
• «قالماق قىرعان» - ولجاباي باتىردىڭ قالماقتى قىرعان جەرى.
• «ءجالاڭتوس اسۋى» - ولجابايدىڭ قالماق زامانىندا قونىس قىلىپ، قىستاعان جەرى.
• «شويىندى كول» - ولجابايدان قاشقان قالماقتار ىدىس-اياقتارىن ءبىر جەرگە جيناپ تاستاپ كەتكەن. سودان اركىم ءبىر نارسە تاۋىپ، سولاي اتاپ كەتكەن [13, 267-ب.].
• «باياناۋلا» - سارىبايدىڭ جالعىز قىزى بايان سۇلۋدىڭ تۋعان جەرى باياناۋلا تاۋى ەكەن. سوندىقتان دا تاۋ اتى «باياناۋلا» اتالىپ قالعان.
• «قارقارالى-قازىلىق» - وسى قىزدىڭ قارقاراسى ءتۇسىپ قالعان جەردى وسىلاي اتاپ كەتكەن.
• «دومبىرالى»، «مونشاقلى» - دومبىراسى مەن بەت مونشاعى ءتۇسىپ قالعان جەرى.
• «توقىراۋىن»، «جامشىلى» - جامشىسى ءتۇسىپ قالعان جەرى.
• «التىنساندىق»، «اقشاتاۋ» - ساندىعى ءتۇسىپ قالعان جەر.
• «ولەڭتى» - ولەڭ ايتىپ، توي قىلعان جەرى.
• «جاۋىربۇعى» - اتتارىنىڭ شىدەرى ءتۇسىپ قالعان جەر [13, 277-278-ب.].

دەمەك، جەر-سۋ اتتارى ەل تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. ءماشھۇر-ءجۇسىپ: «بۇل سارىارقا ءبىزدىڭ قازاققا اتاسىنىڭ قۇنى بولىپ، ولجا بولىپ ەدى. بىرەۋ بىرەۋگە: «سوڭىمنان قالماستاي، اتاڭنىڭ قۇنى بار ما ەدى ؟!» [13, 267-ب.] -دەپ جازادى. اقيقاتى سول بولسا كەرەك.

باياناۋلا ولكەسىنىڭ سۇلۋ تابيعاتىنىڭ كىندىك ورتاسى - باياناۋلا تاۋلارىنىڭ جوتالار ايماعى. جاسىل ورمانعا بولەنگەن كوگىلدىر بيىك تاۋ قيالارى، كۇمىستەي ءمولدىر كولدەرى، جۇپار ءيىسى اڭقىعان گۇل جامىلعان الاڭدارى، جيدەكتى-جەمىستى تابيعي باققا تولى ساي-سالالارى، سارقىراپ اققان بۇلاقتارى، تاڭعاجايىپ جاراتىلعان جارتاستارى مەن تاۋ شىڭدارى، ساۋمال اۋاسى جانعا جايلى بۇل تاۋلى القاپتى حالىق ەجەلدەن سارىارقانىڭ «جەر ۇيىعى» اتاسا، قازىردە قازاقستاننىڭ «شۆەيتسارياسى» اتاندى.

1903-1907 جىلدار ارالىعىندا باياناۋىلدا دا كازاكتار ستانتسياسى پايدا بولىپ، اۋىلدارعا دا كوشىپ كەلۋ توقتامادى. قونىس اۋدارۋشىلار مەن بىرگە باياناۋلا جەرىنە قاراقشىلاردا كەلدى. ولار جايبىراقات جاتقان قازاق اۋىلدارىنا شابۋىلدار جاساپ، جولاۋشىلار مەن شارۋالاردى سوققىعا جىعىپ، وڭاي ولجاعا كەنەلىپ جاتتى. قونىستانۋشىلارعا ەركىندىك بەرە وتىرىپ، قازاقتاردىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىنىڭ كوزىن جويىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى شەت ايماقتارعا ىعىستىرۋدى ويلاعان گۋبەرناتورلار، ورىس جانە ۋكراين شارۋالارىن قازاقتارمەن كۇرەسۋدىڭ اسكەري كۇشى دەپ سانالدى. سوندىقتان دا قونىس اۋدارىپ كەلۋشىلەرگە ساقتانۋ ءۇشىن دەگەن جالاۋمەن قارۋلانۋعا، اتۋ مەن توناۋعا ەرىك بەردى. وتارلاندىرۋدىڭ ەكونوميكالىق زارداپتارىن ايتقان كەزدە، قازاق ەگىنشىلىك مادەنيەتى ارتقا شەگىنەتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. «شارۋالار وزدەرىنە بەرىلگەن جەردىڭ شەكاراسىن ۇلعايتىپ قانا قويماي، بۇرىن جەرگىلىكتى ادامدار وڭدەگەن جەرلەردى توزدىرىپ جىبەردى»، - دەپ جازدى گۋبەرناتور كاۋفمان. «ءبىر جەردە ءبىر قازاقتى مۇجىق اتىپ تاستاسا، قازاق ولگەنىن قولىنا الىپ، كومىپ، مۇجىق ۇيىنە قاننەن-قاپەرسىز تىنىش وتىرا بەرەدى. ەگەر ءبىر قازاق ءبىر ۋريادنيككە قارسى كەلسە، اتقانىن اتىپ، ايداعانىن ايداپ، قازاقتى قويداي ءتىزىپ، قوزىداي كوگەندەي باستايدى» [13, 268-ب.]،-دەپ ەل اراسىنداعى ادىلەتسىزدىكتى، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جالعاسى ەكەنىن تۇسىنگەن ءماشھۇر-ءجۇسىپ وتانداستارىن ورىندارىنان قوزعالماۋعا شاقىرىپ، ەگىن سالىپ شارۋاشىلىقپەن اينالاسۋدى ۇسىندى. كازاك وتارلىعى ولكەنىڭ ەگىستىك شارۋاشىلىعىن كۇيرەتىپ قانا قويماي، قازاق-ورىس قارىم-قاتىناسىنىڭ اسقىنۋىنا اكەلدى. كازاك باسشىلارىنىڭ قازاقتاردى قاناۋ ءتاسىلى قاقتىعىستارعا، كەيدە قارۋلى كۇرەسكە سوقتىردى. «كازاكتارعا شارۋاشىلىققا ەڭ قولايلى، شۇرايلى جەرلەر بەرىلىپ، قىرعىز (قازاقتاردىڭ) قۇقى مەن مۇقتاجدىعى ەسكەرىلمەدى، كازاكتارعا زور ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن دايىن ەگىستىك القاپتار مەن ارىقتار عانا بەرىلىپ قويماي، ولارعا تەككە قاجەتى جوق ەڭ جاقسى قىستاقتار دا تارتىپ الىنىپ بەرىلدى. شارۋاشىلىعىنا ەڭ قاجەتتى، مال شارۋاشىلىعى مەن ەگىنشىلىككە ماڭىزدى سالالاردا قىرعىز (قازاق) كازاكتارعا تىكەلەي باعىنىشتى بولدى، ولار ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىق بايۋدىڭ ەڭ ارزان جانە جەڭىل قۇرالى بولدى»، - دەپ كورسەتتى ءوز ەسەپتەرىندە كاۋفمان. قازاقتاردىڭ جاپپاي جەرسىز قالۋى كەدەيلەنۋى قازاق اۋىلىنىڭ ىشىندە تاپقا بولىنۋگە اكەپ سوقتىردى.

«قالماقتان قازاق الدى قانىن شاشىپ،

بوستان-بوس يە بولدى ورىس باسىپ.

ءبىز ءجۇرمىز زورلىق پەنەن زومبىلىقتا،

اسۋدان اسقان سايىن جىلاپ اسىپ» [13, 267-ب.]،-دەپ ءماشھۇر-ءجۇسىپ قالماق شابۋىلداپ، ورىس الداپ، كەڭ بايتاق سارىارقاعا قول سالعاندا قازاق قايدا بارماق. دەگەنمەن دە بۇل قازاق نە كورمەگەن دەيسىڭ... ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءماشھۇر-جۇسىپكە جۇگىنەلىك: «... جەر-سۋىن: «ۋچاسكە»-دەپ، ءبىر الدى، «ۆويسكوۆوي»-دەپ ءبىر الدى. بۇل ەكى الىسپەن اعاشتى، شابىندىلى جەردەن قازاق ايىرىلدى. سۋىرشا جونعا شاعىپ، جان ساقتاپ ءجۇر ەدى: «ەگىنگە لايىقتى!»-دەپ، ول جان ساقتاپ جۇرگەن جەرلەرىن مۇجىق كەلىپ جانە الدى» [13, 267-ب.].

ءماشھۇر-ءجۇسىپ «باتىر دەگەن ءبىر باراق يت. ەكى قاتىننىڭ ءبىرى تابادى. بي دەگەن - اق شاريعات. ىلەۋدە ءبىر-اق قاتىن تابادى!» [13, 284-ب.]،-دەپ قازاقتىڭ جاۋىنگەر حالىق ەكەنىن ماقتانىشپەن بايانداي كەلە بيلەردىڭ قازاق قوعامىندا الاتىن ورنى جوعارى ەكەنىن باسا ايتادى. ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرىنىڭ ەسىمدەرىن اتاي كەلە: «قۇداي جاراتقان بيلەر» - دەپ ويىن قورىتىندىلايدى. شىنىندا دا بيلەردىڭ تۇسىندا تالاس-تارتىس، ۇرلىق، جالا جابۋ بولعانىمەن دە، اقىلمەن، باپپەن، ءبىر سوزبەن شەشىلىپ وتىرعانى اقيقات. بيلەردىڭ اقىرى شوڭ بي بولسا كەرەك. سەبەبى ونى دا ءماشھۇر-ءجۇسىپ «قۇداي جاراتقان» -دەپ جازادى. ارينە ول قازاقتىڭ روسسياعا قاراعان شاعىندا ەل باسقارىپ، ءتارتىپ ورناتتى. ال پاتشا ۇكىمەتى حاندىق بيلىكپەن، ءبيدىڭ ۇستەمدىگىن جويا وتىرىپ، بولىس پەن اۋىلنايدى تاعايىنداپ، ەل اراسىندا ىرتكى جۇرگىزدى. سول زامانداعى قاريالار:

«بولىس بولدىم دەگەنشە، ورىس بولدىم دەسەيشى!

اۋىلناي بولدىم دەگەنشە، اۋىل اينالعان يت بولدىم دەسەيشى!»،-دەگەن ەكەن...

قونىس اۋدارۋشىلار مەن بىرگە ۋريادنيك، چينوۆنيك، ناچالنيك دەگەندەر دە  پايدا بولىپ، ءار باسقان قادامىنا اقشا سۇراي باستادى. بۇنىڭ اقىرى جەمقورلىققا اپارىپ سوقتى. سەبەبى اقشا بەرگەندەر، كىسى ولتىرسە دە، ۇرلىق جاساسا دا كەشىرىلىپ تالتاڭداپ ءجۇردى دە جازىقسىزدار جاپا شەكتى.

ءماشھۇر-ءجۇسىپ «سارىارقا تاريحى» ەڭبەگىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىندا ەل ازاماتتارى مەن الاش تۇلعالارىنا ۇلتتىق سانا بەن بولمىستى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تومەندەگى ماسەلەلەردىڭ قاپەردە بولعانىن ەسكەرتەدى. دەمەك قازاققا ەل بولۋ ءۇشىن:

1. ۇلت قامىن ويلايتىن ءبىر عانا پارتيا كەرەك. ءماشھۇر-ءجۇسىپ: «قاي جەردە قاجى كورسەڭ، پارتيا باسى، قاي جەردە يشان كورسەڭ، پارتيا باسى، قاي جەردە حالفە كورسەڭ پارتيا باسى، قاي جەردە قوجا، مولدا كورسەڭ، پارتيا باسى. بۇل كۇنگى قوجا، مولدا قازاقتىڭ سوڭىنا ەرەدى، قازاق مالدىڭ سوڭىنا ەرەدى. مال دالاعا ورەدى، سونان سوڭ جۇرت قالاي وڭسىن، قالاي تۇزەلسىن؟!» [13, 270-ب.]،-دەپ قازاق زيالىلارىنىڭ ءار قايسىسى ءبىر-ءبىر پارتيا اشىپ الىپ، سانىن تولتىرىپ، ءوز تۇجىرىمدارىن دالەلدەپ، قوعامدى كەرى تارتىپ جاتقانىنا قىنجىلىس بىلدىرەدى. وسىنىڭ سالدارىنان پارتيالاردا ومىرشەڭ بولماي بىرىنەن سوڭ ءبىرى جابىلىپ، ءىز ءتۇسسىز جوعالۋدا. دەمەك ولار ءبىر اۋىزدى بولماعاندىقتان قوعام قىسپاعىنا شىداي الماي سولىپ قالعان اعاش ءتارىزدى.
2. بايلارعا تىيۋ سالۋ. سونىمەن بىرگە يشان، قوجا، قاجى، مولدانى باسىندىرماۋ «بۇرىنعى اداسۋ ەركىنە جىبەرىلمەستىگى /م.ج./».
3. جاڭا وقۋ ءتارتىبىن ەنگىزۋ «ۋسۋلي ءجاديت، جاڭا ءتارتىپ بەرىلۋى /م.ج./».

4. كوشىپ-قونۋدى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ. ايتپەسە قازاق بۇرىنعى اتا بابا ءۇردىسىن قويىپ، ءوز ويلارىنا كەلگەنىن جاساۋدا. ماسەلەن ءبىر جەردە 10-15 كۇن وتىرىپ، باسقا جەرگە قونىس اۋداردى ادەتكە اينالدىرعان. دەمەك الدىلەر السىزدەرگە قورلىق كورسەتىپ ءجۇرىپ، وزدەرى دە وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جەمتىگى بولدى
5. اتا-بابامىز سالىپ كەتكەن شاريعات جولىمەن ءجۇرىپ، يماندىلىقا بەرت بۇرۋ. «تۋعان - تويسىز بولماسىن، ولگەن - اسسىز بولماسىن!»- دەمەكشى اس پەن تويدا ىسىراپ بولماسىن،-دەپ جازادى.

ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ سوزىمەن ايتار بولساق: «... قازاقتى بۇرىنعى اتا-بابا راسىمىمەن، سولاردىڭ جاقسى ۇلگىسىمەن جۇرگىزىپ، تۇرعىزسا، قازاق سوندا كوڭىلدى، ىقىلاستى بولىپ، ءبىر ءتۇرلى جاقسىلىققا راعباتىلى بولادى» [13, 275-ب.].

بۇگىندە ءماشھۇر-ءجۇسىپ ءومىر سۇرگەن ورتاسىنان ءبىزدىڭ ورتامىز بولەك. دەگەنمەن قازاق جەرى، قازاق ءتىلى، قازاق سالت-ءداستۇرى، قازاق تاريحى ءوز قۇندىلىقتارىن جوعالتپاي، جەردى بابالاىمىزدىڭ اماناتى مەن كۇن كورىس كوزى رەتىندە قابىلداۋى قوعامدىق زاڭدىلىق.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. س.ءداۋىتوۆ «ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ». تاڭدامالى. قازاق سسر-ءىنىڭ «عىلىم» باسپاسى،     -1990 ج.، -16 ب.; س.ءسۇتجانوۆ «ءماشھۇر مۇراسى». // پاۆلودار قالاسى. - 2001 ج.، - 10 ب.; ارتىقباەۆ ج.و. «سرەدنەە پريرتىشە» // ستر. 209, پاۆلودار 2007.;    ق. مۇقىش «ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ءومىرى  جانە شىعارماشىلىعى» // «باياناۋلا دۋانى» 49-بەت، قاراعاندى-2006 جىل.; ءجۇسىپوۆ.ن.ق. ءماشھۇر-ءجۇسىپ جانە فولكلور. پاۆلودار-1999 ج.، 17 بەت.

2.  جۇماعىز شالعىمباەۆا «قىسپاق كورگەن كىتاپتار» // «مادەنيەت» گازەتى

№13, 1993 جىل، 14-15 ب.

3.  «ەرەيمەن ساپارى» باسى: «باستايمىن «بيسميللادان» ءسوزدىڭ باسىن // «ەكى ەلۋ،

ون بەس»-دەيدى ەردىڭ جاسىن.» سوڭى: «ازىراق بولعاننان سوڭ كوڭىلىم جارىم.»

بۇل ولەڭ باسىلدى: ءماشھۇر ءجۇسىپ. شىع.، 1- توم // پاۆلودار، ەكو، 2003, 115

120 ب. تۇسىنىك- 389-بەت.

4.  «جۇلدىز» جۋرنالى، №12, 1992 جىل، 124-ب.

5. №4, 1994 ج.

6.  №1177-پاپكا، 26-34 ب.

7.  «ءماشھۇر-ءجۇسىپ» شىعارمالارى. 4-توم. // 58-بەت، پاۆلودار: «ەكو» عوف، -2004

جىل.

8. كوپەەۆ م.ج. تاڭد.، 1-توم، //الماتى، عىلىم، 1990, 55-71 ب.

9. ءماشھۇر-ءجۇسىپ شىعارمالارى. 8 توم. پاۆلودار 2006 جىل، 276 ب.

10. 1906 جىلى رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالعان پ.ا.ءستولىپيننىڭ

قازاقتاردى جەردەن ايىرىپ، سانىن ازايتۋعا باعىتتالعان رەفورماسى.

11. ە.ءا. مۋساەۆا «20 عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق

جاعىدايى» // قازاقستان تاريحى مەن ەتنولوگياسىنىڭ ماسەلەلەرى قاراعاندى

2001. 140-ب.

12.  مۇحامەدجان تىنىشباەۆ «قازاقتار جانە ازاتتىق قوزعالىسى» //جۇلدىز 1992 جىل، №8. 144-145 ب.

13.  ءماشھۇر-ءجۇسىپ شىعارمالارى. 8 توم. پاۆلودار 2006 جىل، 276 ب.

اسەت پازىلوۆ، ءماشھۇر-ءجۇسىپ مۇراجايى، باياناۋىل اۋدانى

«اباي-اقپارات»