XX عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا مادەني - اعارتۋشىلىق  يدەيالاردىڭ  وركەن  جايىپ، زيالى قاۋىمنىڭ قالىپتاسا باستاعان كەزى بولاتىن. وسى تۇستا قازاقتىڭ ساناسىن وياتاتىن تۋىندىلار دا دۇنيەگە كەلدى. اباي قۇنانباەۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، ءماشھۇر-ءجۇسىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىل قالامىنان شىققان مۇرالار حالىق مۇددەسىمەن ۇندەسىپ جاتتى. الدىڭعى بۋىن اعالارعا ىلەسە شىعىپ، قۇلاگەردەي العا ۇمتىلعان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءبىرى مۇحاممەد امەن بولاتىن. ول جاڭا زامانداعى جاڭعىرعان قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا اسقار شىڭعا اينالدى. ونىڭ شىعارمالارى جاس تولقىنعا ۇران بولدى. مۇحاممەد امەننىڭ تەز ءوسىپ جەتىلۋىنە قورشاعان ورتا مەن ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ ارناسى سەبەپكەر بولدى. امەننىڭ  قوعامدىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني، مادەني، ادەبي تاقىرىپتاعى شىعارمالارى ءوز الدىنا ءبىر توبە، ال ونىڭ عۇمىرناماسى جەكە زەرتتەۋ ارناسى بولماق. ونىڭ قاي ولەڭىن الماساڭىز دا گۋمانيستىك، ادامگەرشىلىك، دەموكراتتىق، پەداگوگيكالىق يدەيالارى بارشىلىق.

XX عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا مادەني - اعارتۋشىلىق  يدەيالاردىڭ  وركەن  جايىپ، زيالى قاۋىمنىڭ قالىپتاسا باستاعان كەزى بولاتىن. وسى تۇستا قازاقتىڭ ساناسىن وياتاتىن تۋىندىلار دا دۇنيەگە كەلدى. اباي قۇنانباەۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، ءماشھۇر-ءجۇسىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىل قالامىنان شىققان مۇرالار حالىق مۇددەسىمەن ۇندەسىپ جاتتى. الدىڭعى بۋىن اعالارعا ىلەسە شىعىپ، قۇلاگەردەي العا ۇمتىلعان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءبىرى مۇحاممەد امەن بولاتىن. ول جاڭا زامانداعى جاڭعىرعان قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا اسقار شىڭعا اينالدى. ونىڭ شىعارمالارى جاس تولقىنعا ۇران بولدى. مۇحاممەد امەننىڭ تەز ءوسىپ جەتىلۋىنە قورشاعان ورتا مەن ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ ارناسى سەبەپكەر بولدى. امەننىڭ  قوعامدىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني، مادەني، ادەبي تاقىرىپتاعى شىعارمالارى ءوز الدىنا ءبىر توبە، ال ونىڭ عۇمىرناماسى جەكە زەرتتەۋ ارناسى بولماق. ونىڭ قاي ولەڭىن الماساڭىز دا گۋمانيستىك، ادامگەرشىلىك، دەموكراتتىق، پەداگوگيكالىق يدەيالارى بارشىلىق.

ۇلت بولاشاعى مەن ءداۋىر بەينەسى  جونiندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ مۇرالارىنىڭ شوقتىعى بيiك. دەگەنمەن دە بۇل سالادا قالام تارتقان ءاربىر جان   ءماشھۇر ءجۇسىپ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جانە مۇحاممەد امەن تاعىلىمدارىنا سوقپاي كەتە المايتىنى شىندىق. سەبەبى ولار  تەك قانا ءوز ءداۋىرىنىڭ دارا تۇلعالارى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە  قوعام قايراتكەرلەرى. بولشەۆيكتىك يدەولوگيا تۇسىندا تولقىنعا قارسى تۇرىپ، تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاگەرى بولىپ قانا قويماي ءۇن قوسا ءبىلدى. الاساپىران دۇنيەدە كوپتىڭ ءبىرى بولماي، كوشتىڭ الدىندا ءجۇردى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جانە مۇحاممەد امەن شىعارماشىلىقتارىنىڭ توعىسقان جەرى ايەل تەڭدىگى مەن قىز بالا تاربيەسى. اسىرەسە قىزدى قالىڭ مالعا جاس كەزىنەن ايتتىرۋ ادەتىنىڭ زيانى توڭىرەگىندەگى ويلارى ءبىرىن ءبىرى قۇپتاعانداي.

ءار ءبىر ۇلتتىڭ ءوسىپ-ءونۋى ۇلتتىق سانا مەن تەكتىلىككە بايلانىستى. ول ءۇشىن ءار قايسىمىز  ۇل-قىزدارىمىزدى ايالاي بىلگەن ابزال. قازاق قىزىنىڭ تاربيەسى مەن ايەل تەڭدىگى الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن ورىن تاپقانى اقيقات. الاش زيالىلارىنىڭ ايەل ماسەلەسىنە مەزگىل-مەزگىل ورالىپ، باسىلىم بەتتەرىندە وزەكتى ماقالالارى مەن ولەڭدەرى شىققان سوڭ، سوۆەت وكىمەتى تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، ايەل تەڭدىگى بەرىلىپ، ولاردىڭ قۇقىقتارى قورعالعان بولاتىن. ايەل بوستاندىعىنا قارسى بولعان، ەسكىلىكتى اڭساۋشىلاردى مۇحاممەد امەن سىناي وتىرا:

جاستىقتىڭ، ۋىز ىشتە، وتى-جالىن،

ۇشقىن بار لاپىلداعان ءتىپتى قالىڭ.

بولماسا حاقتان جاردەم تاۋپىق سۋى،

قانداي جان سوندىرگەندەي ونىڭ ءبارىن؟!

سوندا دا جازا كەسىپ، ىقتيار قىل،

ءار ىستە تۇزۋلىكتى ال-اققا دالەل (دابىل).

«بۇل داۋرەن كەتپەس مەنەن!»-دەپ تۇرمىسىڭ،

بيلىگى سەندە مە ەدى اي مەن جىل؟! [1] -دەپ، ەرتە مە كەش پە ساۋلەلى كۇننىڭ بولارىنا سەنەتىنىن جەتكىزۋگە تىرىسقان.

ايەل تەڭدىگى تۋرالى قازاق زيالىلارى قوعامدا پىكىرتالاس تۋدىرىپ، قازاق حالقىنىڭ نامىسىن وياتۋعا تىرىستى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «باقىتسىز جامال» رومانىنا باعا بەرە وتىرىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ: « مۇندا قازاقتىڭ قاي جەرىندە بولسا دا، مالعا قىزىعىپ يا پارتياعا قىزىعىپ، قىزدارىن جاستاي كۇيەۋگە بەرۋ جايى بار، ىسىراپقا اقشا شاشىپ، جاقىنىمەن ارازداسۋ، قىزىن سۇيمەگەنىنە جىلاتىپ ۇستاپ بەرۋ، ....» [2]  دەپ، قوعامعا جانە ادامزاتقا جات قىلىقتاردى سىنعا الادى. ارينە بۇل «الاشىم-دانام، ءۇش-ءجۇزىم - پانام» دەپ جۇرەگى سوققان  جانداردىڭ ورتاق پىكىرى بولسا كەرەك. «ايتىلماسا-ءسوز جەتىم» دەمەكشى مۇحاممەد امەن دە:

قالدى بيداي سابانى،

جاقسىسى كەتىپ، جامانى.

شوڭ مەن شورمان زامانى

نە نارسەدەن كەم ەدى؟!

بارماي-اق قوي ارىگە،

قاراشى بەرگى كارىگە!

پەيىلگە باي ءبارى دە

داستارحانعا كەڭ ەدى.

پارتيا قۋعان زاماننىڭ

قۋ، سۇم بولعان ناداننىڭ

بۇل ءسوزىم قاي ادامنىڭ

كوكىرەگىنە ەنەدى؟! [3]، - دەپ، قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتىڭ تورىنان شىعا الماي جۇرگەن جانداردى سىناي وتىرا، ساقتانۋعا شاقىرادى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ حالىقتىڭ قاراڭعىلىقتان شىعا الماي جۇرگەنىن، شالا ساۋاتتى مولدالاردىڭ مال تاپپاق ارەكەتىنەن جانە ەسكىلىكتى اڭساعان بايلاردىڭ ساراڭدىعىنان ەكەنىن تۇسىنگەندىكتەن،  «جامان ايەل تۋرالى» [4]، «جاقسى ايەل» [4, 188-ب.]، «ايەلدەر تۋرالى» [4, 191-ب.]، «ۇقىپتى ايەل» [5]، «مومىننىڭ ايەلىنە شىعارعانى» [5, 230-238 بەتتەر]، دەگەن  سىن ۇلگىسىندە جازىلعان ولەڭدەرىن قىز ماسەلەسىنە ارناعان. ال مۇحاممەد امەننىڭ «قىز تاعدىرى» [6] دەپ اتالاتىن ولەڭىندە، قازاق قىزىنىڭ جۇرەگىمەن قالاماعان جانعا تۇرمىسقا شىققانىن، جانە ايانىشتى ءحالى مەن ونىڭ ىشكى كۇيزەلىسىن، ءمانسىز ءومىرىن قىنجىلا وتىرىپ، اشىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. «تەڭى ەمەس ءبىر پاسىققا بەرسە ەگەر، كوڭىلىن كوتەرە الماي زار بولعاڭداي»، دەپ ايەل تەڭسىزدىگىن جىرعا قوسادى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن جاستاردىڭ باقىتقا جەتۋىنە كەسە كولدەنەڭ تۇرعان ەسكى ادەت-عۇرىپ ەكەنىن ەرتە تۇسىنگەن اقىن، قىزدىڭ بولمىسى مەن ەركىندىگى تۋرالى،  قوعامداعى قۇبىلىستار مەن قاراپايىم قازاق اۋىلىنىڭ تىنىس تىرشىلىگى جايىندا جازدى. قىز بالانى كۇشپەن تۇرمىسقا بەرۋ سالتىن قۇپتاماعان ءماشھۇر ءجۇسىپ «دالا ۋالاياتى» گازەتىنىڭ 1890 جىلعى كەزەكتى سانىندا: «ءھام ابدەن ەر جەتكەن سوڭ، وزىنەن ريزالىق سۇراپ، ىقتيار قىلعان جەرىنە بەرسە كەرەك. ەر بالا بولسىن، قىز بالا بولسىن، ءوزدى-ءوزى ىقتيارلاسىپ قوسىلعان سوڭ، بۇلاردان جان-جال، ۇرىس، تالاس اندا-ساندا بولماسا شىقپايدى جانە ءبىر-بىرىنە ماحابباتتى بولىپ، بۇلاردان تۋعان بالا ءھام جاقسى تۋادى» [7]، دەپ بىلىمسىزدىك پەن تەڭسىزدىكتىڭ ەكتەك الۋىنا جول بەرمەي، كۇرەسۋ كەرەك ەكەنىن جازادى.

قازاق قىزدارىنىڭ قالىڭ مالعا ساتىلۋى، كۇشپەن سۇيمەگەن ادامعا ۇزاتىلۋى، «ايەلدىڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەپ كەمىتۋگە جول بەرمەۋدى ماقسات تۇتقان اقىن، ولەڭدەرىندە ماحابباتتىڭ قۇدىرەتى مەن ادالدىق پەن عاشىقتىقتى جىرلاپ، ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىن بۇزاتىن جول ىزدەيدى. مۇحاممەد امەن «تالاپتى وقىعان جاستارعا» دەگەن ولەڭىندە: «كەتتى قازاق اداسىپ، دىنگە جۇرمەس جاناسىپ، قارىنداسقا قاراسىپ، قول قايىرىم يۋ جوق» [7, 44-بەت.]، دەپ  زامانا بەينەسىن سومداي وتىرا:

ەشكىمگە سەنىپ تۇرما اعايىن دەپ،

شايانشا قىلقىنىپ تۇر شاعايىن دەپ،

اكەڭمەنەن تۋىسقان الاشتان جات

ناعاشىڭ تۇر قازىقتاي قاعايىن دەپ [8]، ادامداردىڭ جاۋىزدىعىن، قاتىگەزدىگىن، ادىلدىكتەن بەزىنگەندىگىن انىق تا اشىق سۋرەتتەپ، قازاق قىزدارىنا تەك بىلىمنەن عانا پانا ىزدەۋىن ەسكەرتەدى.

ايەل ماسەلەسى توڭىرەگىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ دا قالام تارتقانى ءمالىم. ونىڭ 1899 جىلى «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىندە «جەنشينا پو كيرگيزسكوي بىلينە «قوبىلاندى» اتتى عىلىمي ەڭبەگى، 1902 جىلى  «بەسپراۆنوست كيرگيزكيح مولودۋح» ماقالاسى جانە 1925 جىلى  «قىزدى مالعا ساتۋ»، 1923 جىلى «باتىر بەكەت» اتتى شىعارمالارى جارىققا شىقتى [9].

سپانديار كوبەەۆ "قالىڭ مال", سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ "قامار سۇلۋ", مىرجاقىپ  دۋلاتوۆ "باقىتسىز جامال" روماندارىندا ەسكى ادەت-عۇرىپتىڭ قىسپاعىنا تۇسكەن قازاق  قىزىنىڭ تاعدىرى باياندالىپ، ايەلدىڭ تەڭدىگى مەن ادامشىلىعىن قورلايتىن ەسكى ادەت-عۇرىپقا قارسى باتىل كۇرەس جۇرگىزگەن جاستاردىڭ ەرلىگى مەن قايسارلىعى جانە سۇيگەنى ءۇشىن كۇرەسكەن ەكى جاستىڭ قايعىلى تاعدىرلارى باياندالعان.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ«قارتقوجا»، «اقبىلەك» روماندارى مەن «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» پوۆەسىندە قازاق ايەلىنىڭ تەڭدىك جولىنداعى كۇرەسى، حالىقتىڭ ازاتتاعى مەن الەۋمەتتىك جاعدايلارىن شىنايى بەينەلەپ، ەلىن بىلىمگە شاقىرادى. بۇعان وقۋ-اعارتۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى بىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەرى كۋا. بەيىمبەت مايلين «قىزدىڭ سالەمى»، «قاشقىن كەلىنشەك»، «اقسۋاتتىڭ جانىندا» دەگەن ولەڭدەرىندە قازاق اۋىلىنداعى ەسكى سالتتاردىڭ ەتەك الۋى مەن بويجەتكەننىڭ  ايانىشتى تاعدىر سۋرەتتەلەدى. مۇحاممەد امەننىڭ دە: «مەن ارسىز: جۇرەك سەزبەي، جۇرت تا سەنبەي، الدىم-جار، ارتىم - تۇمان، قالدىم ساسىپ» [10] دەگەن ولەڭ جولدارىنان زامان كەيپى، كەسكىنى ەسىپ تۇرعان ءتارىزدى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ ايەلدىڭ بەينەسى توڭىرەگىندەگى ونەگەلى وي-تولعامدارىن «ۇقىپتى ايەل» [5,  212-215 بەتتەر] ولەڭىندە ورنەكتەپ كەتكەن. «بيدايدىڭ بارار جەرى ديىرمەن» دەمەكشى قياعا ۇشىپ، جارىن تاپقان كەلىننىڭ ۇقىپتىلىعىن بەينەلەيدى.  «تۇزەپ باق ءۇي جايىڭدى كۇنى بۇرىن»، دەپ ءۇي شارۋاشىلىعىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ كەرەكتىن ەسكەرتەدى.  «ەكىنشى ءتاتتى ء(تاتلى) بولسىن ىشەر اسىڭ، ۇمتىلىپ، شاۋىپ تۇرسىن ىقىلاسىڭ» دەپ اسپازدىق ونەردىڭ بولۋىن، «سۋىمەن (شۋىمەن) قاندىر مەيمان تويدىڭ داعى»، دەپ قوناقجايلىلىعىن، «بايىن سىيلاپ جەتەدى ول مۇراتقا»، دەپ مادەنيەتتىلىگىن، سۇيگەنىنە دەگەن قوشەمەتىن، «جايادى جاينامازىن قۇبىلاعا» دەپ، يماندىلىعى مەن ادەپتىلىگىنە باس ءيىپ، قىسقا دا نۇسقا ايشىقتاپ، جەتكىزۋگە تىرىسقان. وتباسىنىڭ نەگىزگى ۇيتقىسى بولعاندىقتان بويجەتكەننىڭ جان جاقتى شەبەرلىگىن سيپاتتاي وتىرا «ون ساۋساعى مايىسقان، بارماعىنان ونەر تامعان شەبەر» بولۋى شارت ەكەنىن ەسكەرتەدى.

ەل اراسىندا ساقتالعان جىر داستانداردا، قازاق قىزىنىڭ جان-دۇنيەسى نازىك، يناباتتى ەكەنى ءجيى باياندالادى. عاسىرلار بويى ەل اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەرگە، باتىرلار جىرىنا، ءان-جىرعا ارقاۋ بولعان  قايسارلىق پەن دانالىقتىڭ يەسى ايەل زاتى ەكەنى ايداي انىق. ماسەلەن كەشەگى وتكەن تۇران پاتشاسى توميريس، شىڭعىس حاننىڭ ايەلى بورتە، قابانباي باتىردىڭ جارى گاۋھار، ولجاباي باتىردىڭ اناسى ەسەنبيكە، ابىلاي حاننىڭ قىزى ايتولقىن، كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپاي تاريحي تۇلعالار ەمەس پە؟ شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «قالقامان-مامىر» جانە «ەڭلىك-كەبەك» داستاندارىنداعى مامىر مەن ەڭلىك ماحابباتىڭ ماڭگىلىك سيمۆولى عوي. ال دومالاق انا (نۇريلا), قالامپىر انا، قاراشاش، قارقابات، اباق، شاشتى، ۇلپان، ايشا ءبيبى، قۇرتقا، گۇلبارشىن، ايعانىم، بوپاي، ۇلپان، زەرە سياقتى انالارىمىزدىڭ تاعدىرى مەن ءومىرى، بولمىس ءبىتىمى، ادامزاتقا ۇلگى بولماق. بۇلاردىڭ ارقايسىسى كورەگەندىلىكتى، تاپقىرلىقتى، ادالدىقتى، ماحاببات پەن سۇلۋلىقتى  ۇيلەستىرە بىلگەن اقىل-پاراساتىڭ يەلەرى. وسىداناق قازاق قىزىنىڭ يناباتتى، ىزەتتى، سىپايى، كوركەم مىنەزدى بولعانىن كورەمىز.

اباي قۇنانباەۆ:

بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم،

شولپىسى سىلدىر قاعىپ جۇرسە اقىرىن،

كامشات بورىك، اق تاماق، قارا قاستى، - دەپ قىزدىڭ اسەمدىگىن، كورىكتىلىگىن سىمباتتىلىعىن ەرەكشە جىرعا قوسسا، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ارۋدىڭ سۇلۋلىعىن دەنە بىتىمىمەن بايلانىستىرىپ:

جۇمار باس، دوڭگەلەك بەت، ورتا بويلى،

تولىق شەكە سىپاتتار تەرەڭ ويدى.

تىك يىق، شىن بۇراڭ بەل قارداي ەتى،

سۇلۋ سىمبات كوركىنە كوڭىلىم تويدى، - دەپ سيپاتتايدى. ءوز كەزەگىندە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ:

گاۋھارداي كوزى،

بۇلبۇلداي ءسوزى،

جاننان اسقان ءبىر پەرى.

ءجۇزى بار ايداي،

مىنەزى مايداي،

وزگەدەن ارتىق سول جەرى، - دەپ، قىزدى كوركەمدىكتىڭ، نازىكتىكتىڭ بەينەسى رەتىندە قابىلدايتىنىن كورەمىز.

قازاق قىزىنا بايلانىستى ايتىلعان: بوتا كوزى مولدىرەپ، اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي، اقمارالداي كەرىلگەن، قىزىل ءجۇز، ءيىسى - گۇل اڭقىعان، نۇرى - كۇن شالقىعان، اقشا ءجۇز، القىزىل بەت سياقتى تولىپ جاتقان تىركەستەر دە سۇلۋلىق ۇعىمىنان تۋىنداسا كەرەك. ەل اراسىندا: «قىز ەمەس، قىزدىڭ اتى-قىزىل التىن، كورىنەر تۋعان ايداي-ءجۇزى جارقىن»، دەگەن دە ۇلى ءسوز بار. قىزدىڭ سۇلۋلىعى مەن سىرت ءپىشىنىن بەينەلەيتىن مارجان سوزدەر ءار اقىن جازۋشىنىڭ شىعارمالارىندا، عاشىقتىق جىرلارىندا ورىن تاپقان. كونە كوز قاريالاردىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەر بولساق، قىز سۇڭعاق بويلى، سىڭعىرلاعان داۋىستى كەلەدى. ويماق اۋىز، كۇلىم كوزدى، جايدارى مىنەزدى بولعان. مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانىندا «ءمىنسىز اپپاق تىستەرى قولمەن قويعانداي. ەكى بەتىندەگى نازىك جاراستىق قىزىلى، اسىعىپ كۇتكەن قىزىل اراي تاڭ سارىندەي» دەسە، ءسابيت مۇقانوۆ «ءمولدىر ماحاببات» رومانىندا «... شىنىندا دا ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان، اسىل تاستارمەن، التىن بۇيىمدارمەن بەزەنگەن، تالدىرماش سۇڭعاق بويلى، سۇلۋ كەسكىندى قىز!» دەپ تامسانا وتىرىپ جازادى. بۇدان اقىلىنا كوركى ساي، كوزدەرى نۇرلى، دەنەسى سىمباتتى، ءجۇرىسى ۇناسىمدى قىز كىمدى بولسا دا تامساندىراتىنىنا كوز جەتكىزەمىز. «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» جىرىنداعى «اي مەن كۇندەي ەكەۋىن تولىقسىتىپ»، «قىپشا بەل، الما مويىن سۇلۋ بايان» دەگەن تارماقتارداعى ءسوز مارجانى دا سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك.

قىزدىڭ اجارىنا قاراي: ادەمى قىز، كورىكتى قىز، شىرايلى قىز، اسەم قىز، سۇلۋ قىز، اجارلى قىز، ارۋ قىز دەپ بولگەنى ءمالىم. ولاردىڭ سيپاتتامالارى:

• ادەمى قىز- باپپەن سويلەپ، بيازى كۇلىپ، جاقسى-جاماننىڭ ءجونىن ءبىلىپ تۇراتىن قىز;
• كورىكتى قىز-ىستەسە ءۇيىرىپ، سويلەسە بۇيىرىپ، باۋراپ الاتىن، ءوزى بىردەن كوزگە تۇسە قويمايتىن قىز;
• شىرايلى قىز-كوز جانارى وتكىر، بەت-الپەتى بال-بۇل جانعان، ءتانى شىمىر قىز;
• اسەم قىز-ءجۇزى جىلى، ءوزى ۇياڭ، ءتانى نازىك قىز;
• سۇلۋ قىز-ءسوزى وتكىر، ءوزى پىسىق، ورەسكەلدىكتى سۇيمەيتىن، بولماشىعا ءپىسىپ كۇيمەيتىن، كەلبەتتى قىز;
• اجارلى قىز-دەنە ءبىتىسى جيناقتى-تىعىرشىق، ءسوزى سالماقتى، ءىسى تياناقتى قىز;

ارۋ قىز-بەت ءپىشىنى، دەنە ءمۇسىنى كەلىسكەن، ءسوزى سىپايى، ءوزى ادەپتى، سۇڭعاق بويلى، تەرەڭ ويلى قىز [11].

«قىزدى اسىراي الماعان كۇڭ ەتەدى، ۇلدى اسىراي الماعان قۇل ەتەدى» دەمەكشى، جاس ۇرپاق تاربيەسى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. سودان بولار قىزدى قىرىق ۇيدەن تىيعان  اتالارىمىز قىز تاربيەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن. قىز - اتا-اناسىنىڭ، وتباسىنىڭ ايناسى.

قىز بالا تاربيەسىنە تەك انا عانا جاۋاپتى ەمەس. بۇل بارشامىزدىڭ ءىسىمىز. دەگەنمەن دە «قىز اقىلى-شەشەدەن» دەمەكشى، قىزدىڭ اناعا ءبىر تابان جاقىن ەكەنى اقيقات. تاربيەنiڭ نەگiزi «انانىڭ الديiنەن» باستالادى ەمەس پە؟! انا قىز ءۇشىن تۇلعا، ءارى جاناشىر ادامى. سونىمەن بىرگە مۇڭداسى. ول اناسىنا عانا اشىلىپ سىرىن ايتا الادى. ول اناسىنان ۇلگى الىپ قانا قىزعا ءتان قاسيەتتەردى بويىنا ءسىڭىرىپ، ىزەتتىلىك پەن ار-ۇياتتىڭ جانە ادامگەرشىلىكتىڭ ماعىناسىن تۇسىنەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ: «قازاق ايتپاي ما «الىپ (ياعني باتىر، بالۋان) انادان» دەپ. بۇعان قاراعاندا، انا جاقسى بولسا، ونان تۋعان بالا دا جاقسى بولادى. انا ءبىر جامان، عىلىمسىز، مەڭىرەۋ بولعان سوڭ ونان تۋعان بالا نە قىلىپ وڭسىن؟!»، دەپ، انا سۇتىمەن بويعا سىڭگەن اسىل قاسيەتتەر، ءسابيدىڭ كوكىرەگىندە جاتتالىپ، ۇلتتىق رۋح بولىپ سىڭەتىنىن ەسكەرتسە كەرەك.. «اكەگە قاراپ ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر» دەمەكشى، كورگەندى وتباسىلارى قىز بالانى «قوناق» دەپ ماپەلەپ، قادىرلەپ وسىرگەن. بوي جەتكەن ارۋ قىزدارىن سىرت كوزدەن ساقتاپ، ولاردى بيازىلىققا، يبالىلىققا تاربيەلەگەن.

«قازاق قىزدىڭ جولى جiڭiشكە» دەپ بەكەر ايتپاعان. سەبەبى وتباسى مەن بوساعانىڭ بەرىكتىگى قىز ابىرويىنا بايلانىستى ەكەنى ءمالىم. «قىز قىلىعىمەن جاعادى» دەمەكشى اقىندار قىزدىڭ سۇلۋلىعىنا ەمەس اقىلدىلىعى مەن دانالىعىن جىرعا قوسقان. اباي قۇنانباەۆ:«ارى بار، اقىلى بار، ۇياتى بار; اتا-انانىڭ قىزىنان قاپى قالما» دەپ ورىندى ايتسا كەرەك. قىز ابىرويى تۋرالى جازۋ ءۇشىن قورشاعان ورتاسىنا كوز جۇگىرتكەن ابزال. سەبەبى ونىڭ ابرويلى بولۋى اقىل پاراساتىنىڭ جانە يناباتتىلىعىنىڭ جوعارلىعىندا. بىلىمگە قۇشتارلىعى مەن بيىمدەلىگىندە. حالىق ءوسىپ كەلە جاتقان قىزدىڭ الدىنا كەلەشەكتەگى ومىرلىك مىندەتتەرىن قويىپ، ولاردى ورىنداپ وتىرۋدى دا قىزدىڭ ابىرويى دەپ ساناعان. بۇلارعا ىزەتتى بولۋ، اسەم كيىنۋ، اكەنى كۇتۋ، شەشەنى سىيلاۋ، دورەكى سويلەمەۋ، قاباق شىتپاي ءجۇرۋ، ۇلت ءداستۇرلىن قۇرمەتتەۋ، انا ءتىلىن ارداقتاۋ، ورىنسىز ءسوز ايتپاۋ، ارقان، ءجىپ ەسە ءبىلۋ، قوي، سيىر ساۋا ءبىلۋ، كىلەم توقي، كەستە تىگە ءبىلۋ ت.ب سەكىلدى مىنەز-قۇلىقتىق قاسيەتتەر مەن داعدى، يكەمدىلىكتەردى جاتقىزعان.

قىز - نازىك تە قايراتتى، العىر، سالماقتى دا شيراق، ءتوزىمدى جان. ول بويجەتىپ كەلىن، دۇنيەگە ءسابي اكەلىپ انا كەيىن ساليقالى اجە بولادى.  وسى ارقىلى ۇرپاق ءوسىرىپ، ۇلت قاتارىن كوبەيتەدى. بۇل ۇلى زاڭدىلىق. سوندىقتان ايەل تىرشىلىكتىڭ ءمانى، جىلۋلىق پەن مەيىرىمدىلىكتىڭ، بەرەكەنىڭ باستاۋى بولماق.  ايەلدىڭ باستى مىندەت - وتباسى بەرىكتىگىن ساقتاۋ، بالا تاربيەلەۋ، ەرلەرىن بارىنشا سىيلاۋ، رۋحاني قولداۋ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى.

«قىز-قوناق» جانە «قىز-ەلدىڭ كوركى» دەمەكشى، كەلىن بولىپ ءتۇسۋ - ۇلكەن قۋانىش، زور مارتەبە. قانداي اتا انا بولسا دا قىزىنىڭ قادىر قاسيەتىمەن قۇتتى ورنىنا قوندىرىپ، ءورىسىنىڭ كەڭيگەنىن ارماندايدى. مۇحاممەد امەننىڭ سوزىمەن ايتار بولساق: «تەڭ بولىپ ەكى زايىپ قوسىلسا ەگەر، ارمان نە سول ۋاقىتتا، ا، داريعا-اي!» [6]. ەر جىگىت سۇيگەنىنىڭ تەكتىلىگىنە، سىربازدىعىنا، ىشكى مادەنيەتىنە نازار اۋدارارى ءمالىم.

ءماشھۇر-ءجۇسىپ: «دۇنيەنىڭ: ەركەك - ءبىر قاناتى، ۇرعاشى - ءبىر قاناتى. ەكى قاناتپەن ۇشقان قۇس قانداي ۇشقىر؟! مۇسىلمان حالقى ۇرعاشىنى بۇركەپ، جاسىرىپ، كىسىلىكتەن قالدىرعاندىقتان، سىڭار قانات قۇس سىقىلدى، دانەمەگە جاراماي قالعاندىعى - سول. ەۋروپا جۇرتلارى ايەل حالقىن ەركەكپەن تەڭ ۇستادى. جىنىسى ايەلگە حارريت، ازاتلىق، ەرىك بەردى. «ۇل، قىز - ەكەۋى ءبىر باس» - دەپ، عىلىم-بىلىمگە، ونەرگە جارىستىرا، باسەكە قىلىپ قوسىپ ەدى. ءار تۋرادان ايەل حالقى ىلكىم ۇزدىك شىعىپ، بايدى دا جاقسى باقتى. سولاي بولعانى ءۇشىن، مۇكىل پەرىشتە ەسەپتى بولدى. عىلىم-ءبىلىمدى ۇرعاشىدان تۋعان بالا - تۋا ءار نارسەنى ءبىلىپ، كىسى بولۋعا جارايدى» - دەيدى.

«ماحاببات ماڭگىلىك جىرمىسىڭ،  وزگەگە ايتىلماس سىرمىسىڭ» [6, 188 بەت]، - دەپ ماحابباتتىڭ قۇدىرەتىن جىرعا قوسقان اقىن جازۋشىلار تابيعي سۇلۋلىققا باس يگەن. عاشىقتىق ادالدىققا، ءمولدىر ماحابباتتى قۇرمەتتەۋگە، ءۇي بولۋداعى ۇيلەسىمدىلىككە جول اشارى حاق.

ءماشھۇر-ءجۇسىپ پەن مۇحاممەد امەن قىزدى تاڭداعاندا سۇلۋلىعىنان گورى ىشكى جان دۇنيەسى مەن رۋحاني بايلىعىنا نازار اۋدارۋ كەرەك ەكەنىن باسا ايتادى. ال اباي قۇنانباەۆتا «جاساۋلى دەپ، مالدى دەپ بايدان الما»، دەپ داۋلەتىمەن داڭقىنا قىزىقپاۋىن ەسكەرتەدى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «قىز ءسۇيۋ» دەگەن ولەڭىندە:

«قىز سونداي سەن ىزدەگەن سۇلۋ بولسا، كورگەندە قۇمارلانىپ كەۋدەڭ تولسا.، -دەپ  عاشىقتىقتىڭ قۇدىرەتىن جىرلاسا، شال اقىن: «جاقسى ايەل بويىن تۇزەپ سىلاقتايدى، ءوز بويىنان باسقانى ۇناتپايدى» دەپ ادەپتىلىگى مەن كىشىپەيدىلىگىن بينەلەپ: «جاۋىز قاتىن قاباعان يت سياقتى، ەر جىگىتتىڭ تۇبىنە جەتپەي قويماس»، دەپ جامان ايەلدىڭ جاعىمسىز بەينەسىن سومدايدى. بۇل تاقىراپتا دا قالام تارتقان ءماشھۇر ءجۇسىپ «جاقسى ايەل» دەگەن ولەڭىندە:

جالعاننىڭ جاراستىعى جاقسى ۇرعاشى،

قيىلىپ ماڭدايىندا كوز بەن قاسى.

ءبىر تالى ناما حارامعا كورىنبەس پە،

استىندا جاۋلىعىنىڭ تۇرسا شاشى.

ءسۇمبىل شاش كۇندە جۋىپ، تالداپ ورگەن.

ەرىنە شىن ماحاببات كوڭىل بەرگەن،

قولىندا قۇداي بەرگەن ىرزىق مول بوپ،

مەيماننىڭ قوشەمەتىن ءتاۋىر كورگەن [6, 188 بەت]، - دەپ ايەلدىڭ ىزەتتىلىگى مەن ۇقىپتىلىعىن، سۇلۋلىعىن سيپاتتاي كەلە، «ايەلدىڭ ءبارى وسىنداي بولسا» دەپ ارماندايدى. ەندى بىردە ءماشھۇر ءجۇسىپ:

جۇماعى بۇل دۇنيەنىڭ جاقسى قاتىن،

شىعارسا اعايىنعا جاقسى اتىن.

گۇل ءجۇزدى، شىرىن ءسوزدى، نازىك بولسا،

تۇزەتسە ءۇي مۇلكىنىڭ سالتاناتىن [6, 186 بەت]، - دەپ ايەلدىڭ بوساعانىڭ بەرىكتىگى مەن ءومىردىڭ ءمانى ەكەنىن بايانداي كەلە،  ەرىنىڭ ادال جارى، ايالى انا، وتباسى بەرىكتىگىن ساقتاۋشى، شارۋاشىلىقتىڭ بارلىق جاقتارىن يگەرە الاتىن، قوناقتى لايىقتى قارسى الىپ جانە ءار كىمدى دە سىيلاي بىلەتىنىن جەتكىزەدى. اقىن  «جامان ايەل تۋرالى» دەگەن ولەڭىندە: «دۇنيەنىڭ ول توزاعى جامان قاتىن، جامان قاتىن شىعارماس ەردىڭ اتىن» دەپ، تاربيە كورمەگەن قىز بالانىڭ ايەل بولعانداعى دورەكىلىگى مەن بىلىمسىزدىگىن سىنايدى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ: «جاقسى ايەل ەرگە نەسىپ بولا قالسا، كىم قيار سول قاتىننىڭ باسقان ءىزىن!»، - دەي وتىرا «ۇقىپتى ايەل» دەگەن ولەڭىندە:

العان جارىڭ وسىلاي بولسا كەرەك،

عىلىم، ءبىلىم، ونەرلى، بولسا زەرەك.

ەرلەرىن سونداي قاتىن تاربيەلەسە،

جالعاننىڭ ازى كوبى نەگە كەرەك! - دەپ، تۇلا بويى تۇنعان ۇلگىلى ايەلدىڭ بەينەسىن ورىندى سومدايدى. جامان ايەلدىڭ ونىڭ قيساپسىز ارەكەتىن بەينەلەپ بەردى. ارينە بۇل اتا اناعا جانە اۋىلىنا ۇلكەن سىن بولماق. سوندىقتان دا كورەگەندى انالار قىزدارىن تۇلىمدى كەزىنەن تاربيەلەگەن.

ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ پايىمداۋىنشا: «قىز بالانى ءھام ابدەن ەر جەتكەن سوڭ، وزىنەن ريزالىق سۇراپ، ىقتيار قىلعان جەرىنە بەرسە كەرەك». سوندا شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ارقاسىندا وتباسى باقىتتى بولىپ، سانالى دا تاربيەلى ۇرپاق دۇنيەگە كەلمەك. ال ەگەر كەرىسىنشە بولسا: «ەركەگىنە ۇرعاشى، - ءبىر-بىرىنە كوڭىلسىز بولىپ جۇرگەندە تۋعان بالا ونشا جاقسى بولمايدى جانە ۇرعاشىنىڭ تۇسىنە كاراۋ جارامايدى، ەسى مەن ىسىنە قاراۋ جارايدى»، دەپ قوىتىندىلايدى.

يا، ءماشھۇر ءجۇسىپ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ جانە مۇحاممەد امەننىڭ شىعارمالارى - حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ءومىرىن سيپاتتاۋىمەن جانە بىلىمگە ۋاعىزداۋىمەن ماڭىزدى.  سوندىقتان دا ولاردىڭ ارقايسىسى  كوسەم، ۇستاز، تۇڭعىش، ءبىرىنشى، ايرىقشا دەگەن تەڭەۋلەرگە لايىق ۇلت جاناشىرلارى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا قورى، الماتى عىلىم اكادەمياسى. 1170 پاپكا، 1030-1045 بەتتەر.
2. «رومان دەگەن نە؟» // «قازاق». ورىنبور، №48, 1915 جىل.
3. م.ج.كوپەيۇلى. شىعارمالارى. 11-توم، پاۆلودار ق.: «ەكو» عوف، -2007 جىل. 143- بەت.
4. م.ج.كوپەيۇلى. شىعارمالارى. 1-توم، پاۆلودار ق.: «ەكو» عوف، -2005 جىل. 186- بەت.
5. م.ج.كوپەيۇلى. شىعارمالارى. 4-توم، پاۆلودار ق.: «ەكو» عوف، -2004 جىل. 212-215 بەتتەر.
6. قۋانىق ءماشھۇر-ءجۇسىپوۆتىڭ اۋلەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان مۇحاممەد فازىل كوشىرمەلەرىنىڭ ەكىنشى پاپكاسى 155-بەت.
7. م.ج.كوپەيۇلى. شىعارمالارى. 13-توم، پاۆلودار ق.: «ەكو» عوف، -2008 جىل. 325- بەت.
8. قۋانىق ءماشھۇر-ءجۇسىپوۆتىڭ اۋلەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان مۇحاممەد فازىل كوشىرمەلەرىنىڭ ءبىرىنشى پاپكاسى 21-بەت.
9. سۇلتانحان اققۇلىۇلى «ءاليحان-ادەبيەتشى رەتىندە» // جۇلدىز. №5, 1993 جىل، 179-180 بەتتەر.
10. «جالقاۋلىق جاستان ءۇيىر بويدى باسىپ» ولەڭىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى قر عا ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى، قولجازبا قورى، 1170 پاپكادا ساقتالعان. م.ج.كوپەيۇلى. شىعارمالارى. 11-توم. پاۆلودار "ەكو" عوف، 2007جىل. "امەن كوپەيۇلى ولەڭدەرى" 140-بەت.
11. بولەەۆ قالدىبەك.  «بولاشاق مۇعالىمدەردى وقۋشىلارعا ۇلتتىق تاربيە بەرۋگە كاسىبي    دايىنداۋ».  الماتى «نۇرلى الەم ». 2004 جىل.

قوسىمشا پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. «الەم قازاقتارىنىڭ رۋحاني سۇحباتى: ءتىل، مادەنيەت جانە الاش مۇراتى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. الماتى 2008 جىل.
2. ا. سەيدىمبەك، ق.سالعارۇلى، م.جولداسبەكۇلى «ەلتۇتقا» استانا 2001 جىل.
3. ە.م. ارىن، ب.ت. باتكەەۆا، ق.م. الدابەرگەنوۆ «ءبىر تۋار دارا تۇلعالار» پاۆلودار 2003 جىل.

اسەت پازىلوۆ،

باياناۋىل اۋدانى، ءماشھۇر ءجۇسىپ مۇراجايى

«اباي-اقپارات»