مىنە، ادامنىڭ شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىنان باستاپ، ونى ءومىرىن، دەنساۋلىعىن، تىنىشتىعىن قورعاپ وتىرعان زاڭ بار.

بۇل زاڭ 1948 جىلى 10 - جەلتوقساندا قابىلدانعان. «ادام قۇقىعىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسى»، سونىمەن قاتار 1959 جىلى قابىلدانعان «بالا قۇقىعى دەكلاراتسياسى»، مىنە وسى دەكلاراتسيادان كەيىن 61 ەل قول قويعان 1989 جىلى 20 قاراشادا «بالالار قۇقىعى تۋرالى كونۆەنتسيا» قابىلداندى. قازىردە بۇعان 191 مەملەكەت كىرگەن. كونۆەنتسيا دەگەن - ارناۋلى ماسەلەلەر جونىندەگى كەلىسىم شارت. وسى كونۆەنتسيا نەگىزىندە 2002 جىلى تامىزدا قازاقستاندا «بالالار قۇقىعى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. بۇل زاڭ 9 - تاراۋ، 53 - باپ - تان تۇرادى. وسى ەرەجەلەردى بۇلجىتپاي ورىنداۋ - ءبىزدىڭ وتانىمىز، ەلىمىز، حالقىمىز الدىنداعى پارىزىمىز. ءبىزدىڭ ومىردەگى كەيبىر كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ وسى زاڭ تالاپتارىن، ءتارتىپ تالاپتارىن بىلمەيتىنتىندىگىمىزدەن تۋىنداپ جاتاتىن سەكىلدى.

زاڭ دەگەنىمىز قوعامنىڭ نەگىزگى تىرەگى قوعام دەپ وتىرعانىمىز - مىنا بىزدەر. ن.ءا.نازارباەۆ: «كونستيتۋتسيا - بۇل دا ەل رامىزدەرىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان نەگىزگى زاڭدى ەلدىڭ تۋى، ءانۇرانى، ەلتاڭباسى سەكىلدى قادىرلەۋ، قۇرمەتتەۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز»- دەگەن. سوندىقتان ءاربىر ادامنىڭ زاڭ تالابىنا باعىنىپ، جات قىلىقتار، ورەسكەل ءتارتىپ بۇزۋشىلىققا بارماۋ، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ۋاقىتىلى ورىنداۋدىڭ ءوزىن ەلىمىزدىڭ اتا زاڭنىڭ، حالىقتى قۇرمەتتەۋى دەپ بىلۋىمىزگە بولادى. كونستيتۋتسيا – ەلدىڭ بارلىق ەرەجەلەرى جيناقتالعان مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قۇجاتى. سوندىقتان دا ءبىز ونى اتا زاڭ دەپ قۇرمەتتەيمىز. ءاربىر ادام ءوزىنىڭ دە، وزگە ەلدىڭ دە زاڭىنا باعىنۋعا مىندەتتى. ءار مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتان زاڭى بار.

قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن بالانىڭ قۇقىعى زاڭمەن بەكىتىلەدى. قۇقىق قورعاۋدى اتا - انالار، باعىپ - قاعۋ جانە قامقورلىققا الۋ ورگاندارى، سوت، پروكۋرور جۇزەگە اسىرادى. زاڭ بالانى وزبىرلىقتىڭ تۇرلەرىنەن ونىڭ ابرويىن تومەندەتۋدەن، اتا - انالار تاراپىنان بولاتىن قياناتتان قورعايدى. قر - دا بالالاردىڭ مۇددەسى قورعالا وتىرىپ، ونداي اتا - انالاردى اتا - انالىق قۇقىقتان جانە بالانى باعىپ - قاعۋعا بەرۋدەن ايىرۋعا بايلانىستى شارالاردى قولدانۋ زاڭدىق تۇرعىدا قاراستىرىلعان. بالا مۇلىكتىك قۇقىققا دا يە. ول كوبىنەسە ءوز اتا - انالارىنىڭ جانە وتباسىنىڭ وزگە دە مۇشەلەرىنىڭ كۇتىپ باعۋى قۇقىقتارىنا بايلانىستى بولماق. اليمەنتتەر، زەينەتاقى مەن جاردەماقىلار اتا - انانىڭ اتىنا كەلىپ تۇسەدى، الايدا، ول قارجى بالانى كۇتىپ - باعۋعا، ءبىلىم بەرۋگە جانە تاربيەلەۋگە جۇمسالادى. زاڭ بالاعا سىيعا نەمەسە مۇراعا العان مۇلىكتى مەنشىگىنە الۋ قۇقىعىن بەرەدى، سونداي - اق ەڭبەكپەن اينالىسا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جەكە ەڭبەگىنىڭ كىرىستەرىن الۋعا، جەكەلەنگەن پاتەردىڭ يەسى بولۋعا، ت. ب. مۇمكىندىك بەرەدى. بالالارعا قامقورلىق جاساي وتىرىپ، مەملەكەت بالا تۋعان كەزدە جاردەماقى تولەيدى. كوپ بالالى وتباسىلارىن ءتۇرلى جاعىنان قورعاۋعا الىنعان.

بالا ارقاشان بالا

كونۆەنتسيا - بالا قۇقىعىنىڭ الەمدىك كونستيتۋتسياسى. حالىقارالىق شارت بويىنشا بالا دەپ كىمدى سانايدى؟

بالالار - بۇل بەسىك ارباداعى نارەستە، بالا باقشاعا اسىققان سابيلەر، باستاۋىش، 5 - 7 سىنىپ وقۋشىلارى سوندا دا بولسا، 8 سىنىپ وقۋشىلارى كەيدە وزدەرىن بالا دەپ اتاعانى ءۇشىن رەنجيدى. ولار - جەتكىنشەكتەر، ياعني وزدەرىن ەرەسەك سەزىنەدى.

16 - 17 جاستاعى جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىن ءجاسوسپىرىم دەپ اتايمىز.
كونۆەنتسيانىڭ ءبىرىنشى بابىن وقىپ كورەيىك: 18 جاسقا تولماعان ءاربىر ادامزات يەسىن بالا دەپ ساناۋ شارتتى ماقسات. ياعني، 18 جاسقا تولماعان ءجاسوسپىرىم، جەتكىنشەك تە كونۆەنتسيادا اتاپ كورسەتىلگەن بالا قۇقىعىن پايدالانا الادى.

بالا قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنتسياعا سايكەس، ولاردىڭ ارقايسىسى ءوزىنىڭ دارالىعىن ساقتاۋعا قۇقىلى. دارالىقتىڭ بەلگىسىنە ونىڭ ەسىمى، تەگى، اكەسىنىڭ اتى جاتادى. بالاعا ەسىم اتا - اناسىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا بەرىلەدى. ادەتتە، اتا - انالار ءوز بالالارىنا كەز كەلگەن اتتى ويلاپ قويا بەرەدى. دەگەنمەن، ونداي تاڭداۋدىڭ شەگى بار. بالانىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، اتا - انالار ءوز قۇقىقتارىن پايدالانىپ، بالانىڭ مۇددەسىنە قاراما - قايشى كەلەتىن، اينالاسىنا كۇلكى، نە جاعىمسىز جاعداي تۋىنداتاتىن ەسىمدى تاڭداماۋ كەرەك. بالانىڭ اكەسىنىڭ اتى ۇلتتىق ءداستۇر ەسكەرىلە وتىرىپ، اكەسىنىڭ ەسىمىمەن جازىلادى. ماسەلەن، اتا - انالارىنىڭ قالاۋىنا قاراي اكەسىنىڭ اتىنا “ۇلى”، “قىزى” سوزدەرى قوسىلىپ جازىلۋى مۇمكىن. ەگەر بالانىڭ اكەسىنىڭ اتى قوس اتتان تۇرسا (ماسەلەن ءادىلمۇرات) اتا - انالارىنىڭ قالاۋىنا قاراي ەكى اتتىڭ ءبىرى بالانىڭ اكەسىنىڭ اتى بولىپ جازىلادى. ەگەر اكەسىنىڭ اتى بەلگىسىز بولسا، شەشەسىنىڭ نۇسقاۋىمەن بالانىڭ اكەسى رەتىندەگى ادامنىڭ ەسىمى جازىلادى، ال تەگى شەشەسىنىڭ تەگىمەن كورسەتىلەدى.

بالا قۇقىقتارى تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنتسيادان
*مەملەكەت ءاربىر بالانىڭ امان – ساۋ ءوسىپ، جان – جاقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى;
*بالا ومىرگە كەلە سالىسىمەن تىركەۋگە الىنادى جانە وزىنە ەسىم مەن ازاماتتىق الۋعا قۇقىلى;
ء*اربىر بالا ءوز وتباسىندا، اتا – اناسىمەن بىرگە ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى;
*وتباسىندا اكەسى مەن اناسى ءوز الدىنا دەربەس ءومىر سۇرۋمەن، بالانى اتا – اناسىمەن اجىراتۋعا ەشكىم قۇقىقتى ەمەس;
*بالا مەكتەپتە كىنالى بولعاندا دا ونى ەشكىمنىڭ ۇرىپ جازالاۋعا، كەمسىتىپ قورلاۋعا قۇقىعى جوق;
*بالا تىنىعۋعا جانە مادەني دەمالۋعا قۇقىلى;
ء*اربىر بالانىڭ وي – پىكىر، ار - وجدان جانە ءدىن ەركىندىگىنە قۇقىعى بار;
*بالا ءوزى قالاعان سپورت تۇرىمەن شۇعىلدانۋعا قۇقىلى;
*بالا دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا، ەمدەلۋگە قۇقىلى;
*بالا ءوز ويىن ەركىن ايتۋعا قۇقىلى.

كونۆەنتسيا بالا ازاماتتىعى جايىندا ولاردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن قورعاپ، بالالاردىڭ وتباسىندا ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ قۇقىعىن ساقتاۋدى مەملەكەتتىك مىندەت دەپ قاراستىرعان.
دەكلاراتسيانىڭ 26 - بابىندا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 30 - بابىندا كورسەتىلگەندەي:

1. باستاۋىش ءبىلىم بارشاعا مىندەتتى ال تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم - كوپشىلىكتىڭ قولى جەتەرلىكتەي بولۋى كەرەك.
2. ءبىلىم بەرۋ ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ كەمەلدەنۋىنە، سونداي - اق حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىككە دوستىققا ىقپال ەتۋى ءتيىس.
3. اتا - انالار بالالارى ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ ءتۇرىن تاڭداۋعا قۇقىقتى.
4. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى تەگىن ورتا ءبىلىم الۋعا مىندەتتى.
- ءاربىر بالانىڭ جاقسى وقىپ، ساباقتا ومىرگە قاجەتتى جاڭا جانە پايدالى بىلىمدەردى بەرىپ وتىرۋعا قۇقىعى بار. قۇقىق - ادامنىڭ مىندەتى دە بولىپ تابىلادى.
- قۇقىق ادامعا تەك جاقسى، يگى ىستەردى جاساۋ ءۇشىن بەرىلگەن. ادامعا زيان كەلتىرەتىن ىستەردىڭ بارلىعىنا تىيىم سالىنعان.

قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن بالانىڭ قۇقىعى زاڭمەن بەكىتىلەدى. قۇقىق قورعاۋدى اتا - انالار، باعىپ - قاعۋ جانە قامقورلىققا الۋ ورگاندارى، سوت، پروكۋرور جۇزەگە اسىرادى. زاڭ بالانى وزبىرلىقتىڭ تۇرلەرىنەن ونىڭ ابرويىن تومەندەتۋدەن، اتا - انالار تاراپىنان بولاتىن قياناتتان قورعايدى. قر - دا بالالاردىڭ مۇددەسى قورعالا وتىرىپ، ونداي اتا - انالاردى اتا - انالىق قۇقىقتان جانە بالانى باعىپ - قاعۋعا بەرۋدەن ايىرۋعا بايلانىستى شارالاردى قولدانۋ زاڭدىق تۇرعىدا قاراستىرىلعان. بالا مۇلىكتىك قۇقىققا دا يە. ول كوبىنەسە ءوز اتا - انالارىنىڭ جانە وتباسىنىڭ وزگە دە مۇشەلەرىنىڭ كۇتىپ باعۋى قۇقىقتارىنا بايلانىستى بولماق. اليمەنتتەر، زەينەتاقى مەن جاردەماقىلار اتا - انانىڭ اتىنا كەلىپ تۇسەدى، الايدا، ول قارجى بالانى كۇتىپ - باعۋعا، ءبىلىم بەرۋگە جانە تاربيەلەۋگە جۇمسالادى. زاڭ بالاعا سىيعا نەمەسە مۇراعا العان مۇلىكتى مەنشىگىنە الۋ قۇقىعىن بەرەدى، سونداي - اق ەڭبەكپەن اينالىسا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جەكە ەڭبەگىنىڭ كىرىستەرىن الۋعا، جەكەلەنگەن پاتەردىڭ يەسى بولۋعا، ت. ب. مۇمكىندىك بەرەدى. بالالارعا قامقورلىق جاساي وتىرىپ، مەملەكەت بالا تۋعان كەزدە جاردەماقى تولەيدى. كوپ بالالى وتباسىلارىن ءتۇرلى جاعىنان قورعاۋعا الىنعان.

ءاربىر بالانىڭ وتباسىندا تۇرىپ، تاربيەلەنۋگە قۇقىعى بار. وتباسىلىق تاربيە بالانى تاربيەلەۋدىڭ ەڭ ءتاۋىر ءتۇرى، سوندىقتان دا وعان باسىمىراق ماڭىز بەرىلەدى. بالانىڭ ءوز اتا-اناسىنىڭ وتباسىندا جانە وزگە دە تۋىسقاندارىمەن تۇرۋىنا، ولارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا قاقىسى بار.

نەكە بۇزىلعان كەزدە بالا كوبىنەسە اناسىنىڭ جانىندا قالىپ، سونىمەن بىرگە تۇرادى، ال اكەسىمەن، ادەتتە، دەمالىس كۇندەرى جولىعىپ تۇرادى. اتا-انالارىنىڭ اجىراسۋى بۇدان كەيىن بولەك تۇرا باستاعان اكەسى مەن بالاسىنىڭ اراسىنداعى قاتىناستاردى توقتاتۋعا اسەر ەتپەۋى ءتيىس. بىراق سوت پراكتيكاسىندا بالانىڭ اكەسىمەن كەزدەسىپ تۇرۋىنا اناسىنىڭ رۇقسات بەرمەيتىندىگىنىڭ، نە اكەسىنىڭ بالاسىن جانە ونى تاربيەلەۋگە مىندەتتى ەكەندىگىن ۇمىتىپ كەتەتىندىتىنىن: سانسىز مىسالدارىن كەزدەستىرۋگە بولادى. زاڭ اجىراسقان، اتا-انالارعا، ەكى جاقتا بالانى تەڭ تىرردە تاربيەلەۋدى مىندەتتەيدى. ەگەر ولاردىڭ بىرەۋى ءوز مىندەتىن ورىنداماسا، سوت ونى ورىنداۋعا ماجبۋرلەۋگە قۇقىلى. مىسالى، سوت بالانىڭ اكەسىمەن كەزدەسۋ ۋاقىتىن جانە ورنىن بەلگىلەيدى نەمەسە اناسىنىڭ تالابى بويىنشا اكەنىڭ بالا تاربيەسىمەن اينالىسۋىن مىندەتتەيدى.

بالانىڭ ءوز اتا-اناسىنىڭ تاربيەسىندە بولۋعا، مۇددەلەرى مەن جان-جاقتى دامۋىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋىنە، ونىڭ ادامدىق كادىر-كاسيەتىنىڭ قۇرمەتتەلۋىنە قاقىسى بار. بالا ءوز مۇددەسىنە قاتىستى كەز كەلگەن وتباسىلىق ماسەلەلەردى شەشكەندە ءوز وي-پىكىرىن ەركىن بىلدىرۋگە قۇقىلى. بالا 10 جاسقا تولعان سوڭ، ونىڭ پىكىرىمەن دە ساناسادى. مىسالى، تەگى مەن اتىن وزگەرتكەندە، بالا اسىراپ العاندا نەمەسە ونىڭ كاجەتتىگى بولماعاندا ەسكەرىلەدى.

بالانىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى كونۆەنتسياعا سايكەس ءاربىر بالانىڭ ءوزىنىڭ دارالىعىن ساقتاۋعا قاقىسى بار. ونى دارالايتىن بەلگىلەر اتى، تەگى، اكەسىنىڭ اتى. بالاعا ەسىم بەرۋ اتا-اناسىنىڭ كەلىسىمىمەن جاسالادى. اتا-انالاردىڭ بالا مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن، وعان اينالاسىنداعى ادامداردىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەتىن نەمەسە قولايسىز جاعدايلارعا قالدىراتىن ەسىم پايدالانۋلارىنا بولمايدى.

ەگەر بالانىڭ اكەسى انىقتالماعان جاعدايدا، وعان ەسىم — اناسىنىڭ ايتۋىمەن قويىلادى، بالانىڭ اكەسى بولىپ جازىلعان ادامنىڭ اتى ونىڭ اكەسىنىڭ اتى بولادى، ال تەگى — اناسىنىڭ تەگى بولادى.

مىسالى، قازاقتاردا ءوز بالالارىن ايگىلەۋدىڭ كوپتەگەن ىرىمدارعا، ت.ب. ءماندى وقيعالارعا بايلانىستى ارقيلى تۇرلەرى بولدى. ەر بالالارعا قاراعاندا قىز بالالارعا كوز تيۋ ونشا اسەر ەتپەيدى دەپ ەسەپتەلدى، سول سەبەپتى ولارعا ەن ادەمى، نازىك، ايتۋعا جەڭىل اتتار تاڭدالادى.

كوپتەگەن ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە، اقش-تا، كانادادا ارناۋلى قىزمەتتەر (پوليتسيا) جۇمىس ىستەيدى. بالالار سولارعا تەلەفون سوعىپ، اتا-انالارىنىڭ دارەكى قىلىقتارى، كۇش قولدانىپ جوبىرلەۋى تۋرالى حابارلاسسا، ولار تەزدەتىپ سول اراعا جەتىپ شارالار قولدانادى، اتا-انالارىنان ايىپپۇل الادى.

بالانىڭ مۇلىكتىك قۇقىععى دا بار، ول كوبىنەسە بالانىڭ ءوز اتا-انالارى مەن وتباسىنىڭ وزگە دە مۇشەلەرىنەن اسىراپ-باعۋ ءۇشىن قاراجات كومەگىن الۋىنا بايلانىستى. اليمەنتتەر، زەينەتاقى مەن جاردەماقىلار اتا-اناسىنىڭ اتىنا كەلىپ تۇسەدى، بىراك ولار بالالاردى اسىراپ-باعۋعا، ءبىلىم بەرۋگە جانە تاربيەلەۋگە جۇمسالۋى كەرەك.

زاڭ بالانىڭ سىيلىق رەتىندە نەمەسە مۇراعا العان مەنشىگىنىڭ; ەڭبەكپەن اينالىسىپ تاپكان كىرىس مەنشىگىنىڭ; جەكەشەلەندىرىلگەن پاتەر مەنشىگىنىڭ بولۋىنا جول بەرەدى.

مەملەكەت بالالاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاپ جانە بالالاردى وتباسىندا تاربيەلەۋ بالالارعا تاربيە بەرۋدىڭ ەڭ ءتاۋىر ءتۇرى ەكەندىگىن تاني وتىرىپ، تاربيەنىڭ وتباسىلىڭ ءتۋرىنىڭ ارتىقشىلىعىن زاڭ جولىمەن بەكىتتى. قازىرگى كەزدە بالالار دەرەۆنياسىنىڭ, وتباسىلىق بالالار ۇيلەرىنىڭ قۇرىلىپ، ءورىس الۋى كەزدەيسوق جاي ەمەس. جاس انالار (ادەتتە، ستۋدەنت نەمەسە كامەلەتكە تولماعاندار) ماتەريالدىق قيىنشىلىقتارى شەشىلگەنشە، جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەنشە، كامەلەتكە تولعانشا بالالارىن ۋاقىتشا تاربيەلەۋگە بەرە تۇراتىن ءۇمىت ءۇيى كۇرىلدى. مۇنداي انالاردىڭ ءوز بالالارىنا كەلىپ، كەزدەسىپ تۇرۋىنا، قامقورلىق جاساۋىنا تىيىم سالىنبايدى.

مەملەكەت بالالارعا قامقورلىق كورسەتە وتىرىپ، بالا تۋعاندا جاردەماقى تەلەيدى، كوپ بالالى وتباسىلارىنا بارىنشا كومەكتەسىپ وتىرادى.

اتا-انالار وزدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مىندەتتەرىن ەركىمەن ورىنداماعان جاعدايدا، ولاردان اليمەنتتى ماجبۋرلەپ ءوندىرىپ الۋ دا مەملەكەتتىڭ بالالار قۇقىعىن قورعاۋىنىڭ ءبىر كەرىنىسى بولىپ تابىلادى. 

Abai.kz