قازاق پروزاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى «ەلەۋسىز ەرلەر» اتتى جاڭا اڭگىمەسى تابىلىپ وتىر. بۇل شىعارما حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى تاشكەنتتە شىعىپ تۇرعان «اق جول» گازەتىنىڭ قوسىمشاسى  - «ساۋلە» ادەبي جۋرنالىنىڭ 1924 جىلعى قاراشا ايىنداعى 6-سانىندا جارىق كورگەن ەكەن.

اڭگىمەنى تاۋىپ، كيريلل قارپىنە ءتۇسىرىپ رەداكتسيامىزعا ۇسىنىپ وتىرعان - جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى نۇرجان قۋانتايۇلى.

جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. ەلەۋسىز ەرلەر

مەكتەپ ءۇيىنىڭ الدىندا جينالعان قالىڭ توپقا ەكى زيالى كوپ سويلەدى. قازاقتىڭ تاريحىنان قوزعاي، قاۋىپ-قاتەردى ءۇيىپ-توگىپ، الاساپىران، جاۋىنگەرشىلىك زاماندا ەل قورعايتىن ازامات بولماسا، جوعالىپ، قۇرىپ كەتەسىڭدەر; دەپ ەلدىڭ قامىن جەپ سويلەدى. جيىلعان قاۋىم تىرس ەتىپ جاۋاپ قايىرمادى. تاماعىن كەنەپ، جوتەلىپ، تىماعىن كوزىنە ءتۇسىرىپ، جەر شۇقىپ وتىرا بەردى. جۇرت ءورت قاماعان قويشا ۇيلىعىپ، شىعۋعا جول تابا الماي، يىعى ءتۇسىپ كەتتى; بەلسەنىپ شىعىپ، قاسقيىپ جاۋاپ بەرەرلىك جان تابىلمادى. انشەيىندە ەلگە باسالقا ايتاتىن اقساقالدار تابا الماي ساندالدى، اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. ۇيتكەنى، ماسەلە توسىن ەدى، شەشۋى قيىن ەدى.

قازاق پروزاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى «ەلەۋسىز ەرلەر» اتتى جاڭا اڭگىمەسى تابىلىپ وتىر. بۇل شىعارما حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى تاشكەنتتە شىعىپ تۇرعان «اق جول» گازەتىنىڭ قوسىمشاسى  - «ساۋلە» ادەبي جۋرنالىنىڭ 1924 جىلعى قاراشا ايىنداعى 6-سانىندا جارىق كورگەن ەكەن.

اڭگىمەنى تاۋىپ، كيريلل قارپىنە ءتۇسىرىپ رەداكتسيامىزعا ۇسىنىپ وتىرعان - جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى نۇرجان قۋانتايۇلى.

جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. ەلەۋسىز ەرلەر

مەكتەپ ءۇيىنىڭ الدىندا جينالعان قالىڭ توپقا ەكى زيالى كوپ سويلەدى. قازاقتىڭ تاريحىنان قوزعاي، قاۋىپ-قاتەردى ءۇيىپ-توگىپ، الاساپىران، جاۋىنگەرشىلىك زاماندا ەل قورعايتىن ازامات بولماسا، جوعالىپ، قۇرىپ كەتەسىڭدەر; دەپ ەلدىڭ قامىن جەپ سويلەدى. جيىلعان قاۋىم تىرس ەتىپ جاۋاپ قايىرمادى. تاماعىن كەنەپ، جوتەلىپ، تىماعىن كوزىنە ءتۇسىرىپ، جەر شۇقىپ وتىرا بەردى. جۇرت ءورت قاماعان قويشا ۇيلىعىپ، شىعۋعا جول تابا الماي، يىعى ءتۇسىپ كەتتى; بەلسەنىپ شىعىپ، قاسقيىپ جاۋاپ بەرەرلىك جان تابىلمادى. انشەيىندە ەلگە باسالقا ايتاتىن اقساقالدار تابا الماي ساندالدى، اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. ۇيتكەنى، ماسەلە توسىن ەدى، شەشۋى قيىن ەدى.

توپتىڭ كەۋدە كەزىندە وتىرعان كونەتوز قوڭىر پەنجاقتى، كەپە قالپاقتى، كەرتىمتەش مۇرىن، سەكپىل قارا جىگىت مويىن سوزىپ، توڭىرەككە قاراي بەردى. كوزىنەن نايزاعايدىڭ وتىنداي جىلت-جىلت ەتىپ ۇشقىن شاشقان ءتارىزدى بولدى. وسىنشا جۇرتتىڭ قامالىپ، جاۋاپ بەرە الماي داعدارىپ وتىرعانىنا كۇيىپ-ءپىسىپ كەتكەندەي، الدەبىر اياۋلى نارسەسىن جوعالتىپ كۇيىنگەندەي، الدە كەك الاتىن كەزەك كەلىپ، قولىنا تۇكىرىپ كىبىجىنگەندەي ءپىشىنى بار ەدى.

ول مىنداي ويدا وتىر ەدى:

«جالعىز اتىمدى الىپ قويدى. اۋىلىمدى شاپتى. ايەلىمدى ءولىمشى قىپ ۇرىپ كەتتى. جەڭگەلەرىمدى، قارىنداستارىمدى باستى. قايرولدا سىقىلدى جان جولداسىمدى ءولتىردى... مەنەن كۇيىندى، مەنەن قورلىقتى كوپ كورگەن كىم بار؟ وسىعان جازىلىپ كەتسەم، قايتەر ەدى؟ بىراق ەلدىڭ ءبارى ۇندەمەۋى قالاي؟ بۇل ۇنايتىن ءىس بولسا، وزگەلەر نەگە جازىلمايدى؟ ەلدەن الابوتەن جازىلىپ، ماعان سەرىك تابىلماسا، وندا مەن نەگە تەنتىرەمەكشىمىن؟ مەنىڭ ونىم اقىماقتىق، ۇشقالاقتىق بولماسىن با؟.. جۇرت ماعان كۇلەدى عوي!.. قوي، ولاي بولماس، سەرىك تابىلار. جالعىز قىرعىن تاۋىپ وتىرعان ءبىز بە؟ امان وتىرعان كىسى بار ما؟ توپتىڭ قامالىپ وتىرعانى بۇرىن مۇندايدى كورمەگەندىك شىعار. مەنىڭ اياناتىن نە جانىم بار؟ قاراپ وتىرىپ ولگەنشە، قولىڭا قارۋ الساڭ، جاستىعىڭدى الا ولسەڭ عوي! جازىلماعاندا، ءبىر كۇنى قايرولدا سىقىلدى جىلاتىپ، ءولتىرىپ كەتپەسىنە كوزىم جەتە مە؟.. نە دە بولسا، تاۋەكەل دەپ جۇرتتىڭ الدىنا ءبىر تۇسەيىن!..» دەگەن ويعا تىرەلدى دە قولىن كوتەرىپ تۇرەگەلدى. جۇرت قاراي قالدى.

- مەن جازىلامىن، اعايلار!

-       ە، بارەكەلدى! - دەپ ەكى ازامات قۋانىپ قالدى.

-       اتى-ءجونىڭ كىم، شىراعىم؟

- ءابىش قوشقارباي بالاسى.

ءابىش جازىلدى دا توپقا قاراپ قولىن سەرمەپ، قايراتتانىپ سويلەدى:

- جىگىتتەر، مەن، مىنە، جازىلدىم، جانى ارداقتى بايلار وتىرسىن. كەدەيلەر، سەندەر نەسىنە اياناسىڭ؟ جازىلىڭدار!.. ءبارىبىر قۇر قول ءجۇرىپ، يتتەن ساسىق بوپ ولگەنشە تىم بولماسا توبەلەسىپ ولەيىك، نەسى بار دەيسىڭ؟ ولاردا وزىمدەي كىسى...

ءابىش سونى ايتىپ بولىپ وتىرعان كەزدە انا جاقتان دەمبەلشە، تىشقان كوز، قارا تورى جىگىت تۇرەگەلدى دە:

- مەنى دە جازىڭىز، - دەدى.

- اتى-ءجونىڭ كىم؟

- وراز ونباي بالاسى.

جاستارعا جىبىر كىرە باستادى... «سەن جازىل، سەن جازىل!» دەسىپ بىرىنە ءبىرى سىلتەستى. وزىنە سەرىك شىققانعا ءابىش الدەقانداي ماردامسىپ قالدى.

- كانە، تاعى جازىلاتىندار بار ما؟ - دەپ الدەنەشە ايتىلعان سوڭ كەدەيدەن 5-6 بالا جازىلدى. ودان ارتىق كىسى شىقپادى. قانشا قاقساسا دا، قانداي ۇقتىرسا دا، ەل ۇقپادى. قايتا، جازىلعان جىگىتتەردى كەكەتىپ، سىقاق قىلا باستادى.

ەكى ازامات يسپولكوم باستىعىن شاقىرتىپ الدى دا:

- مىنا قاعازدى ۋكومگە تاپسىرىڭىز، ۋكوم مىلتىق، قىلىش، قارۋ بەرەدى. بۇلارعا ەل ۇستىنەن ات اپەرەمىز. بۇلار ەلدى قورعايتىن اترەت بولادى، - دەدى.

ولار ءجۇرىپ كەتتى. توپ تارقادى.

II

كۇن ەڭكەيگەن كەزدە مويىندارىندا مىلتىعى بار سىپتىعىر ەكى جىگىت ادىردان تۇسە بەرىپ، اتتىڭ باسىن جىبەردى. ءشۇۋ دەگەندە قىلاڭ اتتى وزىپ شىقسا دا، جارتى شاقىرىم شاپقان سوڭ، باران اتتى دا جەتتى دە، قامشىمەن جوننان ءبىر تارتىپ، باسىپ وزدى. ەكەۋىنىڭ سۋىلداعان ەكپىنىمەن شي تۇبىندەگى جاپالاق قالبالاقتاپ اسپانعا ۇشىپ، لاعىپ بارىپ ەسىن جينايدى. ءشوپ اراسىنداعى شىرتىلداۋىق شەگىرتكەلەردىڭ ىشەگى شىعىپ قالىپ جاتىر. كوگىلدىر اۋەدە قاناتى قالشىلداپ، ءىلۋلى تۇرىپ، اششى انگە باسقان بوزتورعايلار بولماسا، وق قالاقتاي قالىقتاپ، تىشقان ءسۇزىپ جۇرگەن قۇلادىندار بولماسا، تەزەك باسىندا قورازدانىپ وتىرعان بوكتەرگى، بۇلتاڭداعان سارشۇناق، سەكەڭدەگەن قوساياق سىقىلدى قورقاق جاندىقتار اتتىلاردىڭ دۇبىرىنە شىداماي، قاسقىردان ۇرىككەن قويداي جوڭكىلەدى. ومىراۋدان سوققان اڭىزاق، شاپقان اتتىڭ زۋىلداعان جەلى ەكى جىگىتتى دە جەلدەندىردى، جەلىكتىردى; ەكەۋى جاتىپ اۋدارىس سالدى; ۇزەڭگى قاعىسىپ تارتقاندا، ءبىرىن-ءبىرى اكەتە المادى. ەندى ارتىنان اعىزىپ كەلىپ جۇلىپ كەتۋدى باستادى. اۋدارىسپاقتى بولعان سوڭ شاۋىپ كەلە جاتىپ قارعىپ ءتۇسىپ، اتىپ ءمىنۋدى ىستەستى; جەردەن توپىراق الىستى، جىراڭقايدان ات قارعىستى; تۇرا قالىپ قاراقۇستى اتىستى. كولدەنەڭنەن قاراعان كىسى بۇل ەكەۋىن ناعىز ەرىككەن دەپ ويلار ەدى، ءبىر-اق بۇلار ەرىگىپ جۇرگەن جوق ەدى; بۇلار وزدەرىن سوعىسقا دايارلاپ جۇرگەن ءابىش پەن وراز ەدى.

ەكى جىگىت ءبىرتالاي جەر جۇرگەن سوڭ، قاراشىعاناقتا ءۇش كۇننەن كەيىن تابىسۋعا ۋادا بايلاپ، ەكى جاققا كەتتى.

ءابىش تۇنقاتىپ، ەرتەڭ ساسكەدە كەلتەبۇتاققا كەلدى. كەلتەبۇتاق - مۇجىق قالاسى. بەر جاعىندا يماناق اۋىلىندا ءابىشتىڭ اپاسى بولاتىن. ءابىش سوندا كەلدى.

ءابىش اتتان تۇسەر-تۇسپەستەن اپاسىنىڭ كوزى باجىرايىپ:

- قاراعىم-اۋ، تەز اتتان! پوسەلكەدە باندا جاتىر. جەزدەڭ دە قاشىپ كەتتى، - دەدى.

- باندا كوپ پە ەكەن، اپا؟

- ويباي، ادام ايتقىسىز دەيدى.

ءابىش اپاسىمەن سويلەستى دە، اتىن قاراڭعى قوراعا، مىلتىعىن ءشوپتىڭ استىنا تىعىپ، ۇستىنە جامان كيىم كيىپ، ءبىر تايعا جايداق ءمىندى. قولىنا ءبىر قاپتى الدى. ءسۇيتتى دە، پوسەلكەگە كەتتى. اپاسى «بارما!» دەپ بايبالام سالسا دا، تىڭداعان جوق.

قولاۋ تايدى سالاقتاعان اياعىمەن وكپەگە تەپكىلەپ، جولمەن سولتالاڭداتىپ الىپ كەلەدى. ماڭايدا ءتىرى تىشقان كورىنبەيدى. پوسەلكەنىڭ بەرى جاعىندا ءبىر جارقاباق بار-دى. ءابىش اياڭداپ جاردىڭ باسىنا شىقتى. جارتى شاقىرىم جەردە پوسەلكە تۇر. قالانىڭ ىشىندە ولاي-بىلاي ءوتىپ جاتقان مىلتىقتى، سالتاتتى كىسىلەر، كوشەدە جۇكتى اربالار، اندا-ساندا جەردە قىزىلدى-جاسىلدى كيگەن ايەلدەر كورىنەدى. وڭ جاقتاعى ءبىر تالدىڭ ىشىنەن قارۋلى ءۇش اتتى كىسى شىعا كەلدى. ءۇش اتتى ءابىشتى كوردى دە، تۇرا ۇمتىلدى. كەيبىرەۋى موينىنداعى مىلتىعىن سۋىرىپ قولىنا الدى.

ءابىش «قاشسا اتادى، تۇرسا تاعى دا اتادى، نە دە بولسا، قارسى جۇرەيىن» دەپ تايىن بۇلتاڭداتىپ تومەن قاراي ءتۇستى. ويعا تۇسەر-تۇسپەستە-اق ەجىرەڭدەگەن ءۇش سولدات مىلتىعىن كەزەنىپ، «ستوي» دەپ جەتىپ كەلدى. ءابىشتى قاماي تۇرا قالدى. ورىسشالاپ «قايدا باراسىڭ» دەپ سۇرادى. ءابىش «بىلمەيمىن» دەپ باسىن شايقادى. ىشىندە ءبىر تاتار بار ەكەن، سونى ءتىلماش قىپ ءابىشتى تەرگەدى. ءابىش تۇك بىلمەيتىن ءبىر اڭقاۋ قازاق بولدى; پوسەلكەگە استىق الۋعا كەلە جاتقان ءبىر سورلى. اۋىلىن، بولىسىن، اتى-ءجونىن ابدەن تەكسەرىپ بولىپ، «قىزىلداردان بىلەسىڭ بە؟» دەپ سۇرادى. «بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءبىر كىسىسى 8-ءىنشى اۋىلعا بارىپ كەلگەن ەكەن، سول ايتىپ كەلدى. وسىلاي قاراي قىزىلداردىڭ كوپ اتىرەتى كەلە جاتىر دەيدى. بۇگىن وسى جەرگە كەلىپ قالار ما ەكەن، قايتەر ەكەن؟» دەدى. مىنا ءسوزدى ەستىگەن سوڭ، سولداتتار ءابىشتى الدىنا سالىپ، ايداپ پوسەلكەگە اپاردى. پوسەلكەگە اكەلىپ، ءبىر قوراعا تايىمەن كىرگىزدى دە، ءبىر مۇجىققا «كەتىپ قالماسىن، اڭدىپ تۇر!» دەپ تاپسىردى.

ءابىش تايىن بايلاپ قويىپ، مۇجىقپەن اڭگىمەگە كىرىستى. اقتار قايدان كەلەدى؟ قاشان كەلگەن؟ كوپ كىسى مە؟ بۇلار سوعىسقا پالە دەيدى عوي؟ مىلتىق، سايمانى دا كوپ شىعار؟ دەگەن سىقىلدى وزىنە كەرەكتى حابارلاردى جانسىزداپ سۇراپ وتىر. اندا-ساندا استىق ساتاتىن كىسىنى دە، مالاي جالداۋشىنى دا سۇراپ قويادى. تىماعى جاپىرايلىپ، اۋىزىنان ءسوزى ءتۇسىپ وتىرعان ءبىر جاماندى كىم ەلەڭ قىلسىن؟ مۇجىق سۇراعان سوزدەرىنە جاۋاپ بەرىپ وتىر.

ازدان كەيىن پوسەلكەنىڭ كوشەسى شابۋىلداعان كىسى، جاڭعىرىققان داۋىسقا اينالدى. ءابىش «نە بوپ قالدى؟» دەپ مۇجىقتان سۇرادى. مۇجىق: «بىلمەيمىن» دەدى. اتىس بولىپ قالىپ، اراسىندا بوسقا كەتەم بە دەپ، قورقايىن دەدى. بىراق ءابىشتىڭ قاۋىپى ۇزاققا بارمادى; باندىلار ايعاي-ۇيعاي بولىپ، ارباسىن دۇرىلدەتىپ، ابىر-سابىر پوسەلكەدەن جونەلە باستادى. ون مينۋتگىڭ ىشىندە پوسەلكە باندىدان تازارىپ، بەيتشىلىك بولدى. مۇجىق ءابىشتى قويا بەردى. تايعا ءمىنىپ، ازىراق استىق ىزدەگەن بولدى دا، ءابىش اپاسىنىڭ ۇيىنە كەلدى. ءابىش ۇرەيلەنىپ وتىرعان اپاسىن قۋانتىپ، بۇدان كەيىن اتىنا ءمىنىپ، جاستاردىڭ سيەزىن شاقىرماق بولىپ، ەل ارالاپ كەتە بەرسىن. ەندى ون ءتورتىنشى اۋىلعا كەتكەن ورازدان حابار بەرەيىك.

III

ءتۇس كەزىندە وراز ءبىر ۇيدە شاي ءىشىپ وتىر ەدى، دالادان:

- مىناۋ اتتى ءمىنىپ كەلگەن كىم؟ - دەگەن داۋىس شىقتى. داۋىستى ەستىپ وراز تىسقا شىقسا، اتىنىڭ قاسىندا ەكى-ءۇش كىسى تۇر. كيىمى ءتاۋىر مىرزاسىماق، شوقشا ساقال كىسى، امانداسىپ بولعان سوڭ «مىنا اتتى ساعان كىم بەردى؟» دەدى.

- يسپولكوم باستىعى.

- ەندەشە مەنەن ۇستاپ اكەتىپ ەدى، سەن اتىمدى بەرىپ كەت! جالعىز اتىم ەدى، سەندەرگە ات تابىلماي ما؟ ءبىر بايدان مىنەرسىڭ... - دەپ الگى قازاق جاتىپ اتقا جابىستى. وراز بەرمەدى. قازاق ورشەلەنىپ قويمادى. اتى كادىرلى بولسا كەرەك، ورازدان جول بويىنشا جىعىلسا دا، اتىنا قارايدى دا، قايتا جابىسادى. داۋدىڭ اياعى جانجالعا اينالدى. ءبىرى اۋىل ىرگەسىن، ءبىرى قىزمەتىن، مىلتىعىن ارقالانىپ، ەگەس ۇلعايدى. ەندى از تۇرعاندا توبەلەس بولاتىن ەدى. بىراق كەنەتتەن شاۋىپ كەلگەن ءبىر ادام كەرىستىڭ توقتاۋىنا سەبەپ بولدى.

- نەعىپ تۇرسىڭدار! شىڭعىرلاۋعا باندى كەلىپ قالدى!

- ا، جاقسى بولدى! اتتى بەرمەيتىن نەمەسىڭ عوي! مەن سەنى قىزىلدىڭ اترەتى دەپ دەرەۋ ۇستاپ بەرەيىن!

وراز ءسوزدى دوعاردى. ەرتوقىمىن الدى دا اتىن بەرىپ قويا بەردى. اۋىل ادامدارى اتتارىنا جۇگىرىسىپ، ايعايلاسىپ، استان-كەستەڭ بولدى دا قالدى. اتىن العان كىسى دە جىتتى. وراز تۇسكەن ۇيىنەن ءبىر بايتال سۇراپ ءمىندى دە، مىلتىعىن ءبىر شۇقىرعا تىعا سالىپ، شىڭعىرلاۋعا قاراي بەت الدى. سار جەلىپ كەلە جاتىپ جۇرەگى ءدۇرسىل قاعادى. نەگە كەلە جاتقانىن، نە بىتەرەتىنىن ءوزى دە بىلمەيدى، ايتەۋىر ءبىر كۇش باندىعا قاراي تارتقان ءتارىزدى. الدى-ارتىنا قاراماي كەلە جاتىر.

شىڭعىرلاۋ اۋىلىنا تايانا بەرگەندە الدىنان ەرەۋىلدەپ باندىنىڭ ءبىر توبى شىعا كەلدى. اتتارى اۋىزدىقپەن الىسىپ، كوككە شاپشىدى; ءۇستى-باسى اسىنعان كوكپەڭ-كوك قارۋ; كيىمدەرى نەشە ءتۇرلى ءساندى. ورازدىڭ جۇرەگى تۇرايىن دەدى; ۇيتسە دە، بىلدىرمەدى; الدىنان شىقتى. قازاق-ورىس باستىعى: «كوتەر قولىندى!» دەپ اقىردى. وراز قولىن كوتەردى. ەكى سولدات قونىش-قونىشىن ءتىنتتى. ورازدان «قايدا باراسىڭ؟» دەپ ءجون سۇرادى.

- سىزدەرگە كەلەمىن.

- نەگە؟

- الساڭدار، ءسىزدىڭ اترەتكە كىرەيىن دەپ ەدىم.

- نە سەبەپتى كىرگىڭ كەلەدى؟

- قىزىلداردان زورلىق كوردىم، جالعىز اتىمدى الىپ قويدى. اكەمدى اتىپ كەتتى.

قازاق-ورىس باستىق باسىن شايقادى:

- وتىرىك ايتادى ءيتتىڭ بالاسى! - دەدى. وزگە ەكى باستىق «شىنى شىعار» دەپ سەنىڭكىرەپ قالدى. قازاق-ورىس سەنە قويمادى.

- شىنىڭدى ايت! ءبارىبىر ولەسىڭ! - دەدى. وراز قارعاندى، نانبادى. نانباعان سوڭ:

- شىنىمدى ايتايىن، ۇرلىق قىلۋشى ەم. يسپولكومنىڭ قۇداسىنىڭ مالىن ۇرلاپ، ىسپولكوم مەنى ۇستايدى دەگەن سوڭ، قاشىپ ءجۇرمىن. سىزدەرگە كىرسەم، جانىم قالا ما دەپ ەدىم. قۇدايعا ادالى وسى، - دەدى وراز ءجۇزى جانباي. مىنا ءسوز قازاق-ورىستىڭ ميىنا كىرەيىن دەدى. وزگەلەرىنە ورىسشالاپ ايتتى. ولار ورازعا ابدان سەندى. بىراق قازاق-ورىس كوپكە شەيىن باسىن شايقاي بەردى. ايتپەسە ورازدان پايدالى كىسى شىعادى. شولعىنشى بولادى، قىزىلداردان حابار ءبىلىپ بەرەدى. قازاقتىڭ سىرىن بىلەدى دەگەن دالەلدەردەن اسا المادى: اترەتكە الۋعا و دا كوندى. سول اڭگىمەمەن الدىنداعى جاقىن اۋىلعا كەلىپ قالدى.

اۋىلعا تايانعاندا سولداتتار قويعا شاپقان قاسقىرشا تۇرا-تۇرا شاپتى. ءۇش باستىق پەن وراز ءبىر بوزعىلتىم كيىز ۇيگە توقتادى.

ۇيدە ءبىر كەمپىر قاتىن، 14-15 جاسار ءبىر-ەكى بالا بار، وزگە جان جوق. ولار دا ءۇرپيىپ جەر ۇيدە وتىر ەكەن، ىزدەپ ءجۇرىپ وراز تاۋىپ الدى. تورەلەر تاماقتانىپ اتتاناتىن بولعان سوڭ وراز جارلىق بويىنشا ون بەس جاسار بالانى قويعا شاپقىزدى. ءۇيدى تازالاپ، توسەك جايىپ، جاڭا تورەلەرىن كۇتىپ ءجۇر. ساماۋىر قويىلىپ جاتقاندا اۋىل قىدىرعان ءتورت سولدات تا كەلدى.

قوشقار تۇمسىق، مۇرتىن شىعىرشىقتاعان ءبىر باستىق:

- قىز جوق پا ەكەن؟ - دەپ سۇرادى. سولدات قازاقتاردى بوقتاي باستادى:

- نەتكەن سبولىشتار! ءبىر جاس قاتىن جوق، قايدا تىعىپ جىبەرگەنىن بىلمەيسىڭ...

ارتىنان ءبىر سولدات كەلە وزگەلەرىنە ماقتاندى:

- سەندەر تۇك تابا المايسىڭدار. مەن تابام، تەرەكتىڭ استىنان ءبىر قاتىندى سۋىرىپ الىپ، وكىرتتىم! - دەدى. ەكى سولدات وعان ەرىپ، شاۋىپ الدى دا كەتتى.

وراز ءبارىن ءبىلىپ، زىعىرى قايناپ وتىر. بىراق ايتۋعا ءتىل جوق، ىشىنەن قينالدى.

شايدان كەيىن ورىستار شىلىم تارتىسىپ، قازاقتى قالاي قورقىتقانىن، اتىن تارتىپ العانىن، قىلىشپەن ءۇش شاۋىپ، بىرەۋىنىڭ باسىن زورعا كەسكەنىن، ءبىر ايەلدى بىرس ەتكىزىپ قارىنعا سۇعىپ العانىن، قالاي جانتالاسىپ جۇگىرگەنىن ايتىسىپ وتىرعاندا، ءۇش باستىعى ۇيقىعا كىرىستى. ءتورت سالداتى اتتارىن سۋارۋعا اۋىلدىڭ الدىنداعى قۇدىققا كەتتى.

باستىقتىڭ ەكەۋى ات سوعىپ قاجىپ جۇرسە كەرەك، قور ەتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتتى. بىرەۋى توڭبەكشىپ ۇيقتاي الماي جاتىر. وراز بوساعادان جۇرەسىنەن وتىرىپ، سۇيەۋلى تۇرعان مىلتىقتىڭ ءبىرىن الىپ، تاماشالاپ و جەر، بۇ جەرىن قارادى، قۇلاعىن قايىرىپ كوردى. قازاق-ورىس باستىعى سىرتىلداعانىن، شاپپانىڭ داۋىسىن ەستىپ، باسىن كوتەرىپ الىپ:

- الما مىلتىقتى! - دەپ جەكىردى.

وراز اڭقاۋسىپ:

- السا قايتەدى؟ - دەدى. مىلتىقتى تاستاعان جوق، يكەمدەپ ۇستاي باستادى.

قازاق-ورىس:

- تاستا، اتىلىپ كەتەدى؟ - دەپ ورىنىنان تۇرا بەرگەندە، وراز اتىپ تۇردى دا، باسىپ قالدى. قازاق-ورىس مويىنىن استىنا الا بۇكتەتىلە جىعىلدى. مىلتىقتىڭ داۋىسىمەن شوشىپ ويانىپ تۇرا بەرگەن بىرەۋىن وراز تاعى باستى. تالتىرەكتەپ و دا وكىرە بارىپ جەر قۇشتى. ولار جانتالاسىپ، قورقىراپ، تۋلاپ جاتقاندا قالعان بىرەۋى جىن سوققان كىسىشە، ۇيقىلى كوزىمەن تۇرا بەرىپ، قايتا جىعىلىپ قالبالاقتاپ ءجۇر. ورازدىڭ وعى تاۋسىلىپ قالدى بىلەم، باسىپ قالىپ ەدى، وت المادى. وراز تۇرىپ-جىعىلىپ جۇرگەن ورىسقا تۇرا ۇمتىلىپ، مىلتىقتىڭ تەمىرىمەن قوس قولداپ تۇرىپ، قارا قۇستان بەردى. وماقاسا بارىپ قۇلادى. تاعى ءبىر-ەكى قويىپ جىبەردى دە، جۇگىرىپ بارىپ تاعى ءبىر مىلتىقتى الىپ، قۇلاعىن اشىپ جىبەردى. وعى بار ەكەن. اتىپ تىسقا شىقسا، ءتورت سولدات تىرىم-تىراقاي اۋىلعا قاراي ات قويىپ كەلەدى ەكەن. وراز ۇيگە كىردى دە، بوساعادان تۇرىپ كوزدەدى. ۇيگە ءجۇز ەلۋ قادامداي جەتپەي، الدىڭعى ءبىرى شالقالاي، اتتان مۇرتتاي ۇشتى. اتى ويناقتاپ شىعا بەردى. وعان تاياۋ كەلە جاتقان بىرەۋىن تاعى قالپاقتاي ءتۇسىردى. الدىڭعى ەكەۋى جىعىلعان سوڭ، قالعان ەكەۋى جەتەگىن تاستاپ، جارىق بەردى. وراز جۇگىرىپ شىعىپ، ورداڭداپ جۇرگەن اتتارعا ۇمتىلدى. مىلتىقتىڭ داۋىسىنان شوشىنعان ات جۋىردا ۇستاتا قويمادى. جان-جاقتاعى ۇيلەردەن ادام شىقپادى، تەرەزەدەن، ەسىكتەن باسىن قىلتيتىپ سىعالاپ تۇر. وراز:

- شىعىڭدار جىلدام، اتتى ۇستاس! قورىقپا، ءبارى قىرىلدى! - دەپ اتوي بەرىپ، اتتاردى قايىرىپ ءجۇر.

قاتىن-قالاش، جامان-جۇمان ەركەكتەر جۇگىرىسىپ، اتتاردى ۇستاستى. وراز ءبىر اتقا مىنە سالا قاشقان ەكى سالداتتى قۋىپ كەتتى. ءبىرتالاي ۇزاپ كەتكەن ەكەن، الىستان قاراسى عانا كورىنەدى. ات ۇستىنەن بىتىرلاتىپ اتىپ كەلەدى. وق تيمەدى. وراز جەتە المادى، وعى تاۋسىلعان سوڭ قايتا قايتتى. بارلىق مىلتىقتارى، بەس اتى ولجا بولدى.

ءىۇ

ون شاقتى كۇننەن كەيىن ەلەكتەگى ۋكومنىڭ جيىلىسىندا قاراشىعاناق بولىسىنىڭ ىسپولكوم باستىعى قۇرمان دەيتىن جىگىت باندىنى قىرعانىن ايتىپ، بايانداما جاسادى. قۇرمانعا ۋكوم ءتاڭىر جارىلقاسىن ايتىپ، اتىن قىزىل تاقتايعا جازدى. قارۋ-جاراق ۋكومگە تاپسىرىلدى. كيىمدەر ىسپولكوم مۇشەلەرىنىڭ پايداسىندا قالدى. وراز قىزمەتتەن شىعارىلدى. ءابىش تە ىسپولكوم مۇشەلەرىمەن كەلىسە المادى. ورىنبورعا وقۋعا كەتتى.

كوزسىز ەرلەردىڭ اتى شىقپاي، ەلەۋسىز قالا بەردى. زامانىنا قاراي ەرلەرى بولماق قوي. «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان». زامانىمىزدىڭ ەرلەرى اتاۋسىز قالماسا جارار ەدى.

-----------------------

*تانىلماعان ءسوز ورىنى

«دالا مەن قالا» گازەتى، №16