دات

دات

قۇرمەتتى، جاسارال اعا! ماعان باعىتتالعان ماقالاڭىزدى وقىپ ءبىراز ويعا قالعانىمدى جاسىرمايمىن. سول وي جەتەگىندە وتىرىپ وزىڭىزگە بىرەر اۋىز جاۋاپ جازۋدى ورىندى كوردىم. «بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىرىم دەيدى، بولماس ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى قوتىرىم دەيدى». ءبىز بولماس ەلدىڭ بالالارى ەمەس شىعارمىز. «ەر شەكىسبەي، بەكىسبەيدى». ءبىز شەكىسپەسەك تە، كوڭىلگە ازداپ سالقىندىق ءتۇسىرىپ العان سياقتىمىز. نەگە؟ ءبارى «كاك ودنيم ليستكوم بۋماگي ۆلاستي وستانوۆيلي ماسسوۆۋيۋ گولودوۆكۋ ينتەلليگەنتسي» اتتى «ازاتتىققا» شىققان ماقالادان (سول ماقالانىڭ داپتەرشە ۇلگىسىندە تاراتىلۋىنان) باستالدى. ول جەردە جازىلعان دۇنيەلەرگە ءتىل قاتۋ ازاماتتىق پارىزىم ەدى. مەن تەك سونى ورىنداعان سەكىلدىمىن. ءيا، سول ماقالادا جاستىق قىزبالىقپەن دورەكىلىككە بارعاندايمىن. ادامنىڭ اتا تەگىمەن ويناۋ جاقسىلىق اكەلمەيتىنىن بىلەم. ءبىزدىڭ مۇحتار اعامىز ءورازاليندى «قورازالين» دەدى. كوپ ۋاقىت وتپەي ءوزى شاحانوۆتان «شاكالوۆقا» اۋىسىپ كەتكەنىن اڭداماي دا قالدى. ءبىزدىڭ اعا بۋىننىڭ كورسەتكەن ونەگەسى - سول. سودان كەيىن اعالاردىڭ جاساعان قادامىن مەن دە جاسادىم. (بالكىم شالىس باسقان شىعارمىن.) «مۇحتار شاكالوۆتىڭ شايتاندىقتارى تۋرالى» دەگەن پاراقشانى وقىعان سوڭ، سول قادامدى جاساماۋ مەن ءۇشىن ازاماتتىق سىن سەكىلدى كورىندى. بۇل - ءبىر.  الايدا قازىر ويلاسام سول جازعان ماقالامدى حاسەن اعا مەن ءسىزدىڭ جەكە ادرەستەرىڭىزگە جىبەرۋىم كەرەك ەدى. مەن ونى قوعامنىڭ تالقىسىنا سالىپ جىبەردىم. ول وتتاي لاپىلدادى. سول وتقا ماي قۇيۋشىلار دا تابىلا كەتتى. ونىڭ اقىرى بالاعات سوزدەرگە ۇلاستى. بۇل شىندىعىنا ايتقاندا سىزگە دە، ماعان دا، قالا بەردى ءيسى قازاققا قاجەت قارەكەت ەمەس ەدى. ەندى وكىنگەننەن پايدا از، ۋاقىتتى كەرى بۇرا المايسىز. ەلدەستىرمەك اعا دا جوق ەكەن. كەرىسىنشە، بۇگىنگى قوعام ءۇشىن ءبىزدىڭ، ياكي اكەلەر مەن بالالاردىڭ اراسىنىڭ ءوستىپ الشاقتاعانى قاجەت سەكىلدى. مەن قازىر قىزبالىققا ەرىك بەرسەم، ءسىزدىڭ دە، مەنىڭ دە قارسىلاستارىمىزدىڭ ەسەلەنە تۇسەتىنى انىق. سول سەبەپتى دە، مەن سىزدەن دات سۇرايمىن. «داتىڭ بولسا، ايت» دەسەڭىز، ايتايىن.

الدىمەن...

كەشەگى ءاليحاندى، احمەتتى، مىرجاقىپتى دۇنيەگە اكەلگەن التىن قۇرساقتى انالارىمىز بار ما بۇگىن؟ بار، ارينە. ساكەن مەن بەيىمبەتتەي، تۇرار مەن مۇستافا شوقايداي ۇلى بولعان ەلدىڭ ءبارى ۇساقتالىپ كەتپەگەن بولار. الاش زيالىلارىنىڭ كوتەرگەن تۋىن تومەنگە تۇسىرمەۋ ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەنشىمىزدە ەدى. ول تۋدى الدىمەن ساياساتقا ەرتەرەك كەلگەن سىزدەر ۇستادىڭىزدار. التىن قۇرساقتى انالاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارمايمىن، ۇلتىمىز ءۇشىن وت كوسەدىڭىزدەر. ول وت كىمدى كۇيدىرمەگەن؟ ءسىزدى دە، حاسەن اعانى دا، (جەك كورسەڭىز دە ايتايىن) مۇحتار شاحانوۆتى دا قارىپ ءتۇستى. مەن وسىلاي ويلايمىن، وسىنى عانا بىلەم (قاتەلەسۋىم دە مۇمكىن). ەندى بۇگىن قاراپ وتىرسام، سول وت كوسەگەن اعالارىم قولىنداعى جالىنمەن ءبىر-بىرىنە سەس كورسەتەتىن بولىپتى. قولدارىنداعى وت سۋ اعاشتاي بىقسىپ، اينالاسىن تۇتىندەپ جىبەردى. سول ءتۇتىننىڭ ىشىندەگى بىزدەي جاستار نە ىستەي الادى؟ ىسقا ۇرىنىپ ولەمىز بە، جوق الدە تۇياق سەرپەمىز بە؟ اسىلىندە، وپپوزيتسيانىڭ بيلىككە كەلۋى ماقسات ەمەس، بيلىككە ىقپال ەتۋى ماقسات. وپپوزيتسيا بيلىككە دەگەنىن ىستەتە السا عانا - وپپوزيتسيا. ال، ءبىزدىڭ وپپوزيتسيامىز جاڭاعى كوك ءتۇتىننىڭ ىشىندە قالمادى ما؟ بۇل جاي الاشورداشىلاردىڭ دا باسىنان وتكەن ەدى عوي. ءبىر جاقتان اقتار، ەكىنشى جاقتان قىزىلدار قىسپاققا العان تۇستا ولار دۇرىس جولدى تاڭداي ءبىلدى. جاپپاي حالىقتى اعارتۋ جۇمىستارىنا بەت بۇردى. ونىڭ جەمىسى - ءسىز بەن ءبىزبىز. ال، ءبىزدىڭ بۇگىنگى سەنگەن كوكەلەرىمىز بولمايتىن نارسەلەرگە «پۋبليچنو» كۇشەنىپ، «ۆسەنارودنو» ىشقىناتىن بولىپ الدى. وسىلاي التىن ۋاقىت ءراسۋا بولىپ جاتىر. ول باسقاسىن بىلاي قويعاندا، «ايلاكەر بيلىككە» مايداي جاعادى. ءبىز مىنا جاقتا ءبىر ماقالا، مىڭ كومەنتاريمەن باس قاتىرىپ جاتقان كەزدە، انا جاقتا نە بولىپ جاتىر؟ قوش!

قوجانازار كوزىرىن باسقا جاقتان ىزدەسىن...

جاسارال اعا! ەندى تىكەلەي سىزگە ورالايىق. بىرىنشىدەن، ءسىزدىڭ جۇيكەڭىزدى قازىر قوجانازار سەيىتكەرىممەن بولىپ جاتقان سوتتىڭ ماسەلەسى جۇقارتىپ جۇرگەن شىعار. تۋرا وسىنداي ساتتە مەنىڭ ماقالام جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولىپتى. مەن ەگەر دە وسى ماقالا «قوجانازاردىڭ كوزىرىنە» اينالارىن بىلگەندە جازباعان بولار ەدىم. سىزدەردىڭ دە نامىستارىڭىزدى جانىماعان بولار ەدىم. ارينە، قازىرگى سوت پروتسەسىنە مۇنىڭ ەش قاتىسى جوق دەپ بىلەمىن. ەگەر وسىنى كيىلىكتىرگىسى كەلەتىن بىرەۋلەر بولسا، ەل الدىندا دا، سوت الدىندا دا تۇسىنىك بەرۋدەن قاشپايمىن.

ءبىر ساتتىك كوڭىل كۇي

باسىنان ءسوز اسىرماعان ەلدىڭ وعلاندارىمىز. دەسە دە، مەنىڭ ءھام ءسىزدىڭ ماقالاڭىزدان كەيىن ەكەۋمىزدى دە وڭدىرمادى، ايتاقشىلار. جاقسى پىكىر جازسىن، جامان پىكىر جازسىن، كوپتىڭ اتى - كوپ. ءسىزدى بىلمەيمىن، مەن سول پىكىرلەرگە لايىقتىمىن دەپ ويلايمىن. ءسىزدىڭ دە ماعان قاراتا ايتقان سوزدەرىڭىزدەن اينالىپ وتكىم كەلمەيدى. ارينە، مويىنداۋ قيىن. بىراق، سول كوپ پىكىرلەر ءسىزدىڭ ەلىڭىز ءۇشىن ىستەگەن يگىلىكتى ىستەرىڭىزدى جۋىپ-شايىپ كەتەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. پىكىر ءدال سول كەزدەگى ويدى، كوڭىل كۇيدى بىلدىرەدى. مەنىڭ سونشاما قازىمىرلانىپ ماتەريال جازۋىمنىڭ دا سەبەبى، سول ساتتەگى كوڭىل كۇيدىڭ اسەرى. ال، ءبارىن ودان كەيىنگى جاساعان يگى قادام شەشەدى. جاسارال اعا، اباي اتامىز: «ادام ءبىر بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى، بوقتان جامان ساسيسىڭ ولسەڭ تاعى» دەيدى. قۇلاققا سونشاما تۇرپايى ەستىلەدى. دەسە دە، اقيقاتى وسى. اباي وسى ءسوزدى ماعان دا، باسقاعا دا ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ ءيا، راس. مەن «مادەنيەتسىز» ءھام «كورگەنسىز» ادام شىعارمىن. دەسە دە، مەن ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان شىققان كەيبىر سوزدەرگە (تەرىپ جاتپاي-اق قويايىن) تۇسىنىستىكپەن قارايمىن. ماحامبەت بابامىز: «حان ەمەسسىڭ ايارسىڭ، ايىر-قۇيىر شايانسىڭ» دەمەي مە جاڭگىر حانعا؟ سول جەردەگى «ايار» سوزىنە ءمان بەرىڭىزشى. ءدال ماحامبەتتىڭ باتىرلىعىن بويىنا جيعان ءسىز دە وسى سىندى ءسوزدى جوعارىعا تايسالماي ايتىپ ءجۇرسىز. سونداي كىسىنى مادەنيەتسىزدەردىڭ ساپىنا قوسقىم كەلمەيدى. ەگەر قوسسام، سول قوساقتىڭ اراسىندا اباي دا، ماحامبەت تە، قالا بەردى ءيسى قازاق كەتىپ قالار ەدى. وسى سوزدەردەن كەيىن اقىل ەسىمنىڭ «تۇزۋلىگىنە» يلانارسىز. ويتكەنى، ەسىمنىڭ دۇرىستىعى جايلى پىكىرىڭىز دە ءبىر ساتتىك كوڭىل كۇيدىڭ اسەرى دەپ بىلەمىن.

اسىرەۇلتشىلدىق جايلى

جاسارال اعا، ەندىگى كەزەك «اسىرەۇلتشىلدىعىم» مەن «ناسىلشىلدىگىم» جونىندە. شىندىعىن ايتايىن، قانشاما جان ايىپتاسا دا، مەن وسى پىكىرىمدە قالامىن. سەبەبى، ساياسات ساحناسىنداعى سانسىز قويىلىمدار مەنى وسىعان يتەرمەلەيدى. «قازاقتىڭ جاۋى - قازاق» دەگەن يدەيا ماعان جات. مەن ءۇشىن «ءار قازاق مەنىڭ - جالعىزىم». جارايدى، كوزلوۆتىڭ بۇگىنگى قادامىن كەيبىر قازاق وعلانى اتتاي الماي وتىرعان شىعار. دەسە دە، سول قادامعا كۇدىكپەن قاراۋعا ءماجبۇرمىن. نەگە؟ مەن تۋعان كەزدە مەنىڭ اكە-شەشەمنىڭ باسىنا جەلتوقساننىڭ سوققىسى ءتيدى. ولار الاڭعا «ءار ۇلتتىڭ ءوز كوسەمى بولسىن!» دەپ شىقتى. كولبين قانشا قازاقشا ۇيرەنەمىن دەپ شىرىلداسا دا، ولار قايمىقپاي قارسى تۇردى. كوزلوۆقا جۇمىرتقا لاقتىرعىش جەلتوقسانشىلاردا شاتاعىم جوق. وسى تالاپتى قويعان اكە-شەشەلەرىمىز اسىرەۇلتشىل ما ەدى؟ سان عاسىردان بەرى ءوز كوسەمىن اڭساعان ءيسى قازاق اسىرەۇلتشىل ما ەدى؟ ەگەر سولاي دەسەڭىز، مەن ول اتتان دا باس تارتپايمىن. كوزلوۆ مىرزانىڭ تەوريالىق تۇرعىدا پرەزيدەنت بولۋعا حاقىسى بار، ال ناقتى پراكتيكادا شە؟ بۇل ويدى كىم ايتقانىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ەندى سول قاراپايىم اريفمەتيكاعا بولا باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق-اۋ شاماسى. جىلقىنىڭ ءۇيىرىن بۇقا قايىرماس بولار. ونى مەنەن دە جاقسى تۇسىنەسىز عوي، اعا! ال، وزگە دياسپورا وكىلدەرىن قىرىپ-جوياتىنداي، ءيا بولماسا ۇلت پەن ەتنوس اراسىنداعى ارازدىق تۋعىزاتىنداي ەشتەڭە ايتپاعانىمدى بىلەمىن.

ايتپاقشى، كوزلوۆ دەگەندە ەسكە تۇسەدى. وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى قازاقتىڭ ەكى زيالى ازاماتى: قازاقستاندى قازاق باسقارا المايدى، باسقا ۇلتتان بىرەۋ بولماسا دەگەندەي حات جازعان عوي ماسكەۋگە. ماسكەۋ بۇل ەكەۋىنىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرىپ، قازاقستاندى بيلەۋگە ف.گولوششەكيندى جىبەردى. مۇنىڭ ارتىنىڭ نەمەن تىنعانىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. 2,5 ملن. حالقىمىزدان ايرىلدىق!..

ءسوز سوڭى

ارينە، مەن ءسىزدىڭ تەگىڭىزگە تيىسۋگە ەش حاقىم جوق ەدى. بىراق، دەر كەزىندە شاحانوۆتىڭ تەگىنە تيىسپەگەنىڭىز تۋرالى مالىمدەمە جاسامادىڭىز. (بۇل جەردە مەن شاحانوۆتىڭ دا، ءسىزدىڭ دە جاعىڭىزدا ەمەس ەكەنىمدى ەسكەرتەمىن.) ماقالاعا دا جاۋاپ وتە كەش بەرىلىپ وتىر. «الدىنا كەلسە، اتاسىنىڭ قۇنىن كەشەتىن» قازاق - كەشىرىمدى حالىق. سول سەبەپتى، كەش تە بولسا، كەشىرىم وتىنەمىن. تەك سىزدەن عانا ەمەس، حاسەن اعادان دا. سوسىن جاستاردىڭ ءوز ويى، ءوز جولى بار. ولار بۋتيانىڭ دا، شاحانوۆتىڭ دا دەگەنىمەن جۇرمەيدى. مەن وسى پىكىردە قالامىن. يلەگەنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى. (ەگەراكي يدەيا ءبىر ارناعا توعىسسا، بىرگە اعامىز. ءسىز دە تالاي ازاماتپەن باس قوستىڭىز عوي. بۇگىن تىلگە تيەك ەتكەن كوزلوۆپەن دە.) سولاي بولا تۇرا، ءسىزدى تۇقىرتىپ، شاحانوۆتى، يا بۋتيانى اقتاپ العاننان نە ۇتام؟ ال، ەندى «جاس كوكجالىڭىز» ءسىز جاۋمەن جالعىز ارپالىسقاندا قايدا ءجۇردى؟ وسى ساۋالعا ازىلمەن جاۋاپ قاتايىن. ءسىز وتىز جىل بۇرىن ساياساتقا كەلگەندە بۇل پاقىرىڭىز دۇنيەگە كەلمەگەن ەدى. اكە-شەشەمىز وتباسىن بالكىم قۇردى، بالكىم قۇرمادى. قۇرعان كۇندە دە، بەسىنشى بالاسى دۇنيەگە كەلگەنشە، كەمى قانشا جىل قاجەت؟ سول سەبەپتى دە، ول كەزدە مەن ءسىزدىڭ، يا ساياساتتىڭ جانىنان تابىلا المادىم. ال، جەلتوقسان وقيعاسى بولىپ جاتقان كەزدە بەس ايلىق بالا بولاتىنمىن. ەرتەگىدەگىدەي كۇن ساناپ وسە المادىم. ونان كەيىنگى بەس جىلىم جەردەن تاياق جەۋمەن ءوتتى. اياققا تۇرىپ، ءتاي-ءتاي باسۋ باقانداي بەس جىل ۋاقىتىمدى الدى. ول كەزدە ەل تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ساياسي ساحنا قىزىپ تۇرعان بولاتىن. ءتىلى جاڭا شىققان بالا قانشا بىلدىرلاعانىمەن، ەشتەمە ءتۇسىنىپ بولمايسىز عوي. ودان كەيىنگى ون ءۇش جىل جەردەن ەمەس، ەلدەن تاياق جەۋمەن ءوتتى. وزىمدەي ءورىم بالالار نامىسى ءۇشىن، مىقتىلىعى ءۇشىن جاعا جىرتىسىپ، توپ-توپ بولىپ توبەلەسىپ جاتقاندا قاراپ تۇرا المادىق. ال، يگىلىك ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن باتىستاعى سىزگە، وڭتۇستىك شىعىستاعى مەنىڭ داۋسىم ول كەزدە جەتە المادى. ءبىر جاعىنان داعدارىس قىسىپ، اكە-شەشەمىزگە بولىستىق. ونان كەيىنگى ءتورت جىلىم ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قابىرعاسىندا ءوتتى. پىكىر ءبىلدىرۋ ءۇشىن دە، وقىماق كەرەك. وقىدىق. ال، ەندى ساياسي ءھام جۋرناليستيكانىڭ الەمىنە دە قاز باسۋ ءۇشىن دە كەمى بەس جىل قاجەت ەمەس پە؟ سول بەس جىل جاڭا باستالدى، اعا! ءتاي-ءتاي باسقان بالانىڭ سۇرىنگەنىنە، جىعىلىپ جاتقان جان عانا كۇلەدى. قولداپ دەمەۋ - پاراسساتتىلىقتىڭ بەلگىسى.

التىن ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ وقىعانىڭىز ءۇشىن العىس ايتامىن!

ايتپاقشى...

ايتپاقشى، جاسارال اعا! قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى ورالحان بوكەي: «يت مەنى قاپسا، مەن ونى قاپسام، يتتەن ايىرمام نە؟» دەپتى. كومەنتاري جازعىش قاۋىم ەتەكتەن الدى دەپ، بالاعىنا جابىسساق، يتتەن ايىرمامىز بولا ما؟ «يت ءيتتى قاپپايدى، يت ادامدى قابادى». وسىنى دا ويلاي جۇرەيىكشى. بۇل مەنىڭ وسى ماتەريالعا پىكىر بىلدىرەتىندەرگە ايتقان سوڭعى ءسوزىم بولسىن!