اردابەك سولداتباي. جەر باسىپ الۋ
1-مامىردى الماتىلىقتار ەرەكشە قارسى الدى دەسەك تە بولادى. ءتۇن اۋا ءبىر رەت، تاڭەرتەڭ تاعى ءبىر رەت جەر سىلىكىنىپ ەلدىڭ ۇرەيىن الدى. گۇرىلدەپ-دۇرىلدەگەن ءزىلزالا ۇنىنەن شوشىنعان الماتىلىقتار جاپاتارماعاي دالاعا قاشىپ شىقتى. ورتالىق الاڭدا وتەتىن مەرەكەلىك شەرۋگە قاتىساتىندار ۇيىقتاپ قالماسىن دەپ ۋايىمداپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەرگە بۇل جاقسى بولدى. تاڭعى سەگىز جارىمدا ۇيقىلارىن ءزىلزالا بۇزعان تۇرعىندار دا ودان ارى كوسىلىپ جاتۋدىڭ ورىنى جوق ەكەنىن ءتۇسىنىپ الاڭعا اعىلدى. 25 مىڭنان استام ادام قاتىسقان الاۋ-جالاۋ اشەكەيلى شەرۋ قازاق دالاسىنداعى حالىقتار دوستىعىن پاش ەتۋدى ماقسات ەتكەن. ۇلتتىق كيىمدەرىن كيگەن ءتۇرلى ۇلىستىڭ وكىلدەرى قازاق ەلىندە ەش الاڭسىز ءوسىپ-وركەندەپ جاتقاندارىنا ءدان ريزا. ءوز تىلدەرىندە سويلەپ، سالت-داستۇرلەرىن ۇستانىپ، ۇلتتىق ناقىشتارىن جوعالتپاي ءارى اسا اۋقاتتى تۇرىپ جاتقان ۇلىستار ەلدە وسىنداي ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعان بيلىككە رازى.
1-مامىردى الماتىلىقتار ەرەكشە قارسى الدى دەسەك تە بولادى. ءتۇن اۋا ءبىر رەت، تاڭەرتەڭ تاعى ءبىر رەت جەر سىلىكىنىپ ەلدىڭ ۇرەيىن الدى. گۇرىلدەپ-دۇرىلدەگەن ءزىلزالا ۇنىنەن شوشىنعان الماتىلىقتار جاپاتارماعاي دالاعا قاشىپ شىقتى. ورتالىق الاڭدا وتەتىن مەرەكەلىك شەرۋگە قاتىساتىندار ۇيىقتاپ قالماسىن دەپ ۋايىمداپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەرگە بۇل جاقسى بولدى. تاڭعى سەگىز جارىمدا ۇيقىلارىن ءزىلزالا بۇزعان تۇرعىندار دا ودان ارى كوسىلىپ جاتۋدىڭ ورىنى جوق ەكەنىن ءتۇسىنىپ الاڭعا اعىلدى. 25 مىڭنان استام ادام قاتىسقان الاۋ-جالاۋ اشەكەيلى شەرۋ قازاق دالاسىنداعى حالىقتار دوستىعىن پاش ەتۋدى ماقسات ەتكەن. ۇلتتىق كيىمدەرىن كيگەن ءتۇرلى ۇلىستىڭ وكىلدەرى قازاق ەلىندە ەش الاڭسىز ءوسىپ-وركەندەپ جاتقاندارىنا ءدان ريزا. ءوز تىلدەرىندە سويلەپ، سالت-داستۇرلەرىن ۇستانىپ، ۇلتتىق ناقىشتارىن جوعالتپاي ءارى اسا اۋقاتتى تۇرىپ جاتقان ۇلىستار ەلدە وسىنداي ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعان بيلىككە رازى.
«بىرەۋ تويدى اينالدىرعاندا، بىرەۋ قويدى اينالدىرادى» دەمەكشى، ءدال وسى كەزدە الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى تالعار تاس جولىنىڭ بويىنداعى دۋمان ىقشام اۋدانىندا دا مىڭداعان ادام جينالىپ جاتىپتى. شەرۋشىلەرگە قاراعاندا ولار مۇندا تىم ەرتە كەلگەن. كەيبىرى ءتىپتى كەشەدەن بەرى وسىندا ەكەن. تاڭعى ساعات التىدان باستاپ توپتاسقان كوپ ادامدى مۇندا مەرەكەلىك كوڭىل-كۇي اكەلمەپتى. بۇلاردىڭ بارلىعى دۋماندا پاتەر جالداپ تۇراتىن قازاقتار. باسپان قيىندىعىنان ابدەن قاجىعان ادامدار دۋماننىڭ ىرگەسىندەگى باياعىدان بەرى بوس جاتقان جەردى ءبولىسىپ الماقشى. مۇنىڭ زاڭسىز ەكەنىن بىلسە دە باسقا امالدارى قالماعان.
جيىلعان حالىقتى شەڭبەر جاساي قورشاپ تۇرعان ءتارتىپ ساقشىلارىن اۋدان اكىمى قايتارىپ جىبەردى. ولار جاعدايدى جول بويىنداعى كولىكتەرىندە وتىرىپ باقىلادى. جيىلعان جۇرتشىلىقتىڭ قيمىلىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ ارنايى كولىكتەرى دە تۇر. ويتكەنى، اشۋلى تۇرعىندار شاتاق شىعارۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى. اكىم قالاي بولعاندا دا حالىقپەن سويلەسىپ، ولارعا جاعدايدى ۇقتىرىپ كورمەكشى. تۇرعىنداردىڭ اشۋ-ىزالى، ايانىشتى-جالبارانىشتى، اشىنعان، نازالانعان سوزدەرىن ۇلكەن سابىرلىلىقپەن تىڭداپ شىقتى.
حالىق جەردىڭ يەسى ءبىر تۇرىك كاسىپكەر دەسەدى. ول بىراق قازىر شەتەلدە تۇرادى ەكەن. پالەن جىلدان بەرى وسىندا تۇرىپ جاتقان تۇرعىندار ەشقاشان مىنا بوس جەردى بىرەۋدىڭ پايدالانىپ جاتقانىن كورمەگەندەرىن ايتادى. ال ەگەر وزدەرى ءبولىسىپ السا بۇل جەردە 2500 ءۇي بوي كوتەرمەكشى.
تالعاردىڭ اكىمى تالعات ومىراليەۆ باسقا پىكىردە. ول كىسى بۇل جەردىڭ يەسى ءبىر ادام ەمەس، جۇزدەگەن ادام ەكەنىن ايتادى. ونىڭ ءسوزىن تالعار قالاسى جەر قاتىناستارى ءبولىمىنىڭ باستىعى دا راستادى. اكىم بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر-ەكى كۇن ەمەس، ءبىر-ەكى جىلدا دا شەشىلىپ بىتپەيتىنىن ايتادى. «جەر داۋى مەن جەسىر داۋى قاشان تولاستاپ ەدى. تەك تالعار قالاسىنىڭ وزىندە عانا جەر الۋ كەزەگىندە تۇرعان 36 مىڭ ادام بار. ال مىنا تۇرعىندار الماتى قالاسىنا قاراستى دۋمان ىقشام اۋدانىندا تۇرادى، كوپشلىگىنىڭ تىركەۋى دە جوق. ولاردىڭ زاڭسىز جەر باسىپ الۋىن تالعار قالاسىنىڭ تۇرعىندارى دا قالامايدى» دەيدى اكىم. ال تۇرعىندار باسىپ الىپ جاتقان جەردى زاڭدى يەلەرى نەگە پايدالانباي وتىر دەگەن ساۋالعا اكىم دە تۇرعىنداردىڭ ءسوزىن قايتالاپ «بالكىم، جەردىڭ باعاسى وسكەندە ساتىپ پايدا تاپقىسى كەلەتىن بولار» دەدى. ت.ومىراليەۆ مىنا جۇرتشىلىقتى جاقسى تۇسىنەتىنىن، حالىقتىڭ جاعدايىن ەتەنە بىلەتىنىن، بىراق ولاردى جارىلقاۋ ءۇشىن قولىنان ەشتەمە كەلمەيتىنىن دە جاسىرمادى. ويتكەنى، الماتىنىڭ توڭىرەگىندە يەسىز بوس جەر جوق. ءبارىنىڭ قوجاسى بار. زاڭ بويىنشا بىرەۋدىڭ مەنشىگىندەگى جەردى تالان-تاراجعا سالۋعا جول جوق. مەيلى بۇل جەردىڭ يەسى ءبىر ادام بولسىن، مىڭ ادام بولسىن نە ىستەسە دە ءوز ەركى بار دەگەن پىكىردە. دەگەنمەن، اكىم دە، جەر قاتىناستارى ءبولىمىنىڭ باستىعى دا جەردىڭ بىرەۋدىڭ مەنشىگى ەكەنىن ايعاقتايتىن قۇجاتتاردى كورسەتۋ تالابىن جاۋاپسىز قالدىرۋدى ءجون سانادى.
تۇرعىندار ەكى-ءۇش جىل پايدالانىلماي جاتقان جەردى اكىمشىلىك ورىندارىنىڭ مەملەكەت مەنشىلىگىنە قايتارىپ الاتىنىن ءوز مىسالدارىنان كوپتەپ كەلتىردى. ال ون بەس جىل بويى نە ەگىن ەگىلمەگەن، نە قۇرىلىس سالىنباعان مىنا 30 گەكتارعا جۋىق جەردىڭ يەسى جەرگە مەنشىك قۇقىقىعىن قالاي ساقتاپ كەلە جاتقانىنا تاڭ قالادى. ايتپاقشى، ادامداردىڭ جەر باسىپ الىپ جاتقاندارىن ەستىپ رەپورتاج جاساۋعا كەلگەن كتك ارناسىنىڭ ءتىلشىسى ۇياتقا قالدى. ميكروفون ۇستاپ جەتكەن قاراكوز قازاق قىزىن كورگەن اعايىندار جان دجاقتان جامىراسىپ، ارىز-شاعىمدارىن ايتا باستاپ ەدى ارىپتەسىمىز ولارعا ورىس تىلىندە جەكي سويلەپ، ەشتەمە تۇسىنبەگەنىن، ورىسشا بىلەتىن ءبىر ادام عانا سويلەپ بەرۋىن تالاپ ەتتى. ونىڭ ورىسشا سويلەڭدەر بالسىنگەنىنە اشۋلانعان حالايىق ءتىلشىنى قۋىپ جىبەردى.
تۇرعىندار ءوز بىلگەندەرىمەن جەر تەلىمدەرىن ولشەپ، قازىقتارىن قاعىپ، كەيبىرى بولاشاق ۇيلەرىنىڭ ىرگەتاسىنىڭ ورىنىن دايىنداپ، بىرەۋلەرى يەلەنگەن جەرلەرىنە شاتىرلارىن دا قۇرىپ الىپتى.
جيىلعان جۇرتشىلىقتىڭ جالعىز تالابى بار دەيدى مىنا جىگىت. «بىزگە كەرەگى بار بولعانى 5-6 سوتىق جەر عانا. ەشكىمنەن باسقا ەشتەمە سۇرامايمىز. بىزگە 10-20 سوتىق جەردىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق. اياداي عانا ءۇيىمىزدى سالىپ، باسپانا ماسەلەسىن شەشىپ الاتىن الاقانداي جەر كەرەك. باسقا ەشتەمە سۇرامايمىز. ءبارىمىز ادال ەڭبەگىمىزبەن كۇن كورىپ جۇرگەن ادامدارمىز. كوپشىلىگىمىز اۋىلدان كەلگەنبىز، بالالى-شاعالىمىز. ءوزىڭىز دە بىلەسىز، الماتىنىڭ ءوزىن قويىپ، توڭىرەگىنەن ءۇي، جەر ساتىپ الۋدى اۋىل قازاعىنىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى. بۇل قادامعا امالسىز بارىپ وتىرمىز. قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى 10 سوتىق جەرگە يە بولا الاتىنى كونستيتۋتسيادا ناقتى جازىلعان. ءيا، راس، اۋىلدا جەرىمىز، ءۇيىمىز بولدى. بىراق ارقا جىلى بولسا، ارقار اۋا ما؟ بۇرىن جەرىڭ بولعان، كونستيتۋتسيادا قاراستىرىلعان قۇقىعىڭدى بۇزعان جوقپىز، ال تاعى جەر الام دەۋ زاڭسىز دەگەن بيلىك ورىندارىمەن كەلىسپەيمىز. ويتكەنى، اۋىلدا ءبارى جاقسى بولسا الماتىعا كەلىپ پاتەرشى بولاتىنداي اقىماق ەمەسپىز عوي. ءبىز مىنا جەردىڭ يەسى تۇرىك بولعانى ءۇشىن وسىنداي ارەكەتكە بارىپ وتىر دەگەن وي بولماسىن. ەشقانداي ۇلتارازدىعىن قوزدىرۋ ويىمىز جوق. اتالارىمىز ولار ارىپ-اشىپ كەلگەندە جارتى ناندارىن ءبولىپ بەرگەن. سول قازاقى قالپىمىزدامىز. ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ بەيبىت ءومىر سۇرگەنىن ءبىز دە قالايمىز. مىنا تۇرىك جىگىت تە السىن جەرىن. بولسىن كورشىمىز. ءتىپتى، ماسەلە ونىڭ جەرىندە دە ەمەس. مىنا جۇرگەندەر 100 پايىز قازاقتار ەكەنىن كورىپ تۇرسىزدار. ماسەلە حالىقتىڭ باسپانا قيىندىعىنان ابدەن قاجىعاندىعىندا. بۇل جەر بولماسا باسقا جەردەن بەرسىن، ايتەۋىر باسپانا سالاتىن ۇلتاراقتاي جەر كەرەك. بۇل ستيحيالى تۇردە باستالعان نارسە ەمەس. تۇرعىندار بىرنەشە كۇن بويى اقىلداستىق. كەشە دە وسىندا جيىلىپ كەڭەسىپ، بارلىعىمىز بىرىگىپ بيلىككە تالابىمىزدى جەتكىزۋدى ءجون سانادىق. ەندىگى ويىمىز ءوز ارامىزدان ارنايى كوميسسيا قۇرىپ بۇدان بىلاي سول ادامدار عانا اكىمشىلىكپەن كەزدەسىپ، ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشسەك دەيمىز» دەيدى ول.
تالعاردىڭ اكىمى ت.ومىراليەۆ وبلىس باسشىلارى دا ماسەلەنى بەيبىت تۇردە شەشۋ قاجەت دەپ تاپسىرما بەرگەنىن ايتادى. سوندىقتان ازىرگە ءتارتىپ ساقشىلارى جاعدايدى تەك سىرتتان باقىلاپ وتىر. بىراق، تۇرعىندار قازىق قاعىپ الىپ زاڭسىز يەلەنىپ جاتقان جەرلەرىندە قۇرىلىس جۇمىستارىن باستاسا قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ قاراپ وتىرمايتىنىن، ءۇي سالۋعا جول بەرمەيتىندەرىن جەتكىزدى.
شاڭىراقتاعى شاتاقتى جاقسى بىلەتىن تاراپتاردىڭ قاي-قايسىسى دا ارتىق قيمىل، وعاش قىلىق كورسەتە قويعان جوق. بىراق تۇرعىندار ماسەلە شەشىلمەي بۇل ارادان تارقامايمىز دەيدى. ءتۇندى وسىندا وتكىزۋگە بەل بۋىپتى.
