1991 جىلدىڭ 1 جەلتوقسان كۇنى قازاقستاندا بۇكىلحالىقتىق پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. حالىق تۇڭعىش رەت دەموكراتيالىق جولمەن ءوز ەركىن ءبىلدىرۋى ارقاسىندا ن.ءا.نازارباەۆ پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى.

ەلباسى سايلانعاننان كەيىن رەسپۋبليكادا كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى.  ەڭ اۋەلى قازاق كسر-ى اتاۋى قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى بولىپ وزگەرتىلدى. 1991 ج. 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ جەتىنشى سەسسياسىندا پارلامەنت دەپۋتاتتا­رى "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى" زاڭ قابىلدادى. زاڭنىڭ ءبىرىنشى بابىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىز مەملەكەت دەپ جاريالاندى. ول ءوزىنىڭ جەرىنە، ۇلتتىق تابىسىنا جوعارى يەلىك ەتۋ قۇقى بار، تاۋەلسىز سىرتقى جانە ىشكى ساياسا­تىن جۇرگىزەدى، باسقا شەت مەملەكەتتەرمەن حالىقارالىق قۇقىقتىق پرينتسيپتەرى نەگىزىندە ءوزارا بايلانىس جاسايدى دەپ كورسەتىلدى. رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ۇلتتارىنىڭ ازاماتتارى قازاقستاننىڭ ءبىرتۇتاس حالقىن قۇرايدى، ولار رەسپۋبليكاداعى ەگەمەندىكتىڭ بىردەن-ءبىر يەسى جانە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى. رەسپۋبليكا ازاماتتارى وزدەرىنىڭ ۇلتىنا، ۇستايتىن دىنىنە، قانداي قوعامدىق بىرلەستىككە جاتاتىنىنا، تەگىنە، ەلەۋمەتتىك جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا، شۇعىلداناتىن قىزمەتىنە، تۇرعىلىقتى ورنى­نا قاراماستان بىردەي قۇقىقتار يەلەنىپ، بىردەي مىندەتكەرلىكتە بو­لادى دەلىنگەن. زاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوز تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاۋ ماقساتىندا ءوزىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋعا حاقىلى ەكەندىگى، رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ اسكەري مىندەتىن وتەۋ، ونىڭ تارتىپتەرى مەن تالاپتارى جونىندە ايتىلعان. ءسويتىپ، 1991 جىلعى 16 جەلتوقسان رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىز كۇنى رەتىندە بۇكىل الەمگە تانىلدى.

وسىدان كەيىن قازاقستان تاۋەلسىز، ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە دامي باستادى.قازاقستاندىق قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني ومىرىندە تاريحي سانانى جاڭعىرتىپ قالىپتاستىرۋ ءتارىزدى ماڭىزدى مىندەتتى ىسكە اسىرۋدا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بىرقاتار ماڭىزدى ءىس-شارالاردى اتقاردى. قىزىل قىرعىن مەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننىڭ الپىس جىلدىعىنا ورايلاستىرا وتىرىپ، 1997 جىلدىڭ «قوعامدىق كەلىسىم جانە ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى» بولىپ جاريالانۋى، كەلەسى 1998 جىلدىڭ «حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى» دەپ اتالۋى، عاسىرلار توعىسىنداعى 2000 جىلدىڭ «مادەنيەتتى قولداۋ جىلى» دەپ جاريالانۋى، 2004 جىلدان باستاپ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى ناتيجەسىندە تاريحي ادىلەت ۇستەمدىك الىپ، زەردە جاڭارىپ، سانا ساۋىققانداي بولدى. ءتول تاريحىمىزدى، ەلدىك ءداستۇر، حالىقتىق تاعدىر-تالايىمىزدى تانىپ بىلۋدە، ەسكەرتكىش مۇراعاتتارىمىزدى جيناستىرۋ مەن ساراپتاۋدا ءبىراز جەتىستىكتەرگە قول جەتتى. جيناقتالعان مادەني مۇرا مەن رۋحاني قازىنانىڭ ءدانىن تاۋىپ، ءسولىن ءسۇزىپ ۇلتتىڭ كادەسىنە جاراتۋ زيالى قاۋىم مەن عىلىمدارعا جۇكتەلەتىن شارۋا. بۇل ماڭىزدى دا وزەكتى ماسەلەگە قازاقستاننىڭ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ دا قالام تارتىپ، كولەمدى ەڭبەكتەر جازعانى بەلگىلى.

ونىڭ ىشىندە «تاريح تولقىنىندا» كىتابىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل ەڭبەكتە حالقىمىزدىڭ تاريحي وزىندىك ساناسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە مىناداي باعا بەرىلگەن: «قازاق بولمىسىنىڭ كەلەسى ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ تاريحشىلدىعى. قارا حالىقتىڭ تاريحتان حاباردارلىعى مەيلىنشە جوعارى بولعان. كەرەك دەسەڭىز، ءبىلىم ينستيتۋتتارىنىڭ دامىعان جۇيەسى بار بۇگىنگى كۇننىڭ ءوزىن بۇرىنعى قازاقتاردىڭ ساناسىنداعى جاپپاي تاريحشىلدىقپەن سالىستىرۋعا بولمايدى»

ءبىز بۇل ەڭبەكتە قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىن تاۋەلسىزدىك يدەياسىمەن بايلانىستىرىپ وتىرمىز، ويتكەنى كەز كەلگەن حالىقتىڭ تاريحي وزىندىك ساناسىنداعى قاتپارلى اقيقاتتاردا تۋعان جەردى، اتا مەكەندى نەمەسە وتاندى جاتجەرلىكتەردەن قورعاپ، ەركىندىكتى ساقتاپ قالۋعا قاتىستى تاريحي ۋاقيعالار ماڭگىگە ورىن الىپ قالادى. تاۋەلسىزدىك تۇسىنىگى ءاربىر حالىق ءۇشىن مەيلىنشە قاستەرلى ۇعىم بولىپ تابىلادى. ونىڭ تاعلىمى تەرەڭ استارلارىن تاريحتىڭ قويناۋىنان، اتا-بابامىزدىڭ وتكەنىنەن، ونىڭ سان عاسىرلىق ارمانىنان ىزدەگەن ءجون. سوناۋ ساق زامانىنان نەمەسە الىمساقتان بەرى اتا قونىستى پارسىلاردان، تۇركىلەردىڭ جۋجانداردان قورعاۋدان، بەرتىندە قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋدان، ونىڭ ىشىندە جوڭعارلارمەن، قوقاندىقتارمەن، رەسەيلىكتەرمەن بولعان شايقاستاردان وسى تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىستى بايقايمىز. ۇلت-ازاتتىق كۇرەس تاريحىنان ءبىر رەسەي وتارشىلدىعىنىڭ وزىنە قارسى 300-گە جۋىق كوتەرىلىستەر بەلگىلى. اقىرىندا «اقتابان شۇبىرىندىدان» اسىپ تۇسكەن «قىزىل قىرعىندى» باستان كەشىپ بارىپ، اتا-بابامىزدىڭ اڭساعان ارمانى حح عاسىردىڭ سوڭىندا جۇزەگە استى.

سونىمەن قاتار، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ ماقساتىندا بىلتىر «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىن جاريالاعان ەدى.

بۇل ماقالا -  ەل دامۋىنىڭ جارقىن ۇلگىسى مەن ناقتى قادامدارىن كورسەتەتىن كەلەلى وي، ساليقالى پىكىر، باتىل شەشىمدەرگە قۇرىلعان ماڭىزدى قۇجات. بۇل ماقالادا سانانى جاڭعىرتۋ، ۇلتتىق بولمىستان، ۇلتتىق كودتان ايىرىلىپ قالماي، ونى الەمدىك قۇندىلىقتارمەن ۇيلەستىرىپ، قازاقستاننىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ جولىنداعى ماقسات-مۇددەلەر تۋرالى وزەكتى ماسەلە كوتەرىلىپ وتىر. وندا ەل پرەزيدەنتى قازاقستان ءۇشىن قايتا تۇلەۋدىڭ ايىرىقشا ماڭىزدى ەكى ۇدەرىسى – ساياسي رەفورما مەن ەكونوميكالىق جاڭعىرۋدى قولعا الا وتىرىپ، ءبىرتۇتاس ۇلت بولۋ ءۇشىن بولاشاققا قالاي قادام باساتىنىن جانە بۇقارالىق سانانى قالاي وزگەرتەتىنى جونىندە الىستى بولجايتىن كوزقاراستارىمەن بولىسەدى.

مەملەكەت باسشىسى اتالمىش جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى قىزمەتى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە وي جۇگىرتىپ، بۇل جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالادى: «جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا ءتيىس. كەرىسىنشە، زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى. سونىمەن بىرگە، رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق سانانىڭ ءتۇرلى پوليۋستەرىن قيىننان قيىستىرىپ، جاراستىرا الاتىن قۇدىرەتىمەن ماڭىزدى». ساياسي، ەكونوميكالىق رەفورمالاردا ەگەمەندى ەلىمىز بىرقاتار جاقسى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەنى بارشاعا ءمالىم. ول ادامي قۇندىلىقتار، رۋحاني قازىنا، جاستاردى تاربيەلەۋ، ولاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق رۋحتى سىڭىرە ءبىلۋ جۇمىسىندا رۋحاني سالاعا باسىمدىق بەرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن العا قويىپ وتىر. بۇل دەگەنىمىز – ۇلتىمىزدىڭ بارلىق ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن، مەملەكەتتىك ءتىلىمىز بەن ادەبيەتىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، ۇلتتىق رۋحىمىزدى جاڭعىرتۋ دەگەن اسىل ۇعىمعا كەلىپ سايادى. ەلباسىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋعا، رۋحانياتقا، ءبىلىم، عىلىمعا ماڭىز بەرۋى – ۇلكەن كورەگەندىك پەن ۇلتتىڭ العا ىلگەرلەۋىن جىلدام قارقىنمەن جىلجىتاتىن قوزعاۋشى كۇش. بۇل – تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باقىتتى بولاشاعى مەن الاڭسىز كەلەشەگى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان جۇمىس. ويتكەنى، رۋحاني بايلىقتىڭ كەمەل بولعانى بۇل جەكە ازاماتتارىمىز ءۇشىن دە، ءاربىر جەكە تۇلعادان قۇرالعان قوعام، تۋعان ەلىمىز ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى ۇدەرىس.

ن.ءا.نازارباەۆ بۇل رەتتە، تۇتاس قوعامنىڭ جانە ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋدىڭ بىرنەشە باعىتىنا جەكە-جەكە توقتالادى. «سانانى جاڭعىرتۋدىڭ» مازمۇنىن نەگىزدەي وتىرىپ، پرەزيدەنت جاڭعىرۋدىڭ التى باعىتىن بەلگىلەيدى:

1.باسەكەگە قابىلەتتىلىك;

2.پراگماتيزم;

3.ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ;

4.ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى;

5.قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق دامۋى;

6.سانانىڭ اشىقتىعى.

اتالمىش باعىتتاردىڭ ءبارى بارىنشا وزەكتەندىرىلگەن جانە ۋاقىتتىڭ تالاپتارىنا ناقتى جاۋاپ بەرەدى. «ماڭگىلىك ەل» بولۋىمىز ءۇشىن بىزگە اۋاداي قاجەتتى قاسيەتتەر مەن قۇندىلىقتاردىڭ قاينارى توعىسىپ، اقىل-پاراساتى تولىسقان، عالامدىق عىلىمدى يگەرگەن ادامدار كوپ بولسا، ەلىمىز وركەنيەتتى، باسەكەگە قابىلەتتى بولاتىنى اقيقات.

وسى ماقالانىڭ جالعاسى رەتىندە، جۋىردا “ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى” اتتى ماقالا جاريالاندى. زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن قولداۋ تاۋىپ، تالقىعا تۇسكەن بۇل ماقالانىڭ دا نەگىزى – تاريحي سانانى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان.

ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىنىڭ كەز كەلگەنى قازاق ەلىنىڭ ومىرىندەگى ەرەكشە مۇرا. اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى، ەجەلگى مەتالل ءوندىرۋ مەن وڭدەۋ تەحنولوگياسى، ءوز جازۋى مەن ميفولوگياسى بار وزىق مادەنيەتتى قازاق ەلىنىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ ايشىقتى بەلگىسى – «اڭ ءستيلى ونەرى»، بۇكىل الەمدى تامساندىرعان دالا وركەنيەتىنىڭ جادىگەرى - «التىن ادام» جاۋىنگەرى، تۇركى الەمىنىڭ بەسىگى سانالاتىن التايدان باستاۋ الاتىن تۇركى تاريحى، الەمدىك ەكونوميكانىڭ وركەندەنۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن - ۇلى جىبەك جولى جۇيەسى، قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق برەندىنە لايىقتى الما مەن قىزعالداقتار، ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا ورىن العان تاريحي ءجايت قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءاربىر قازاق ءۇشىن دە اسا قىمبات قۇندىلىقتار بولىپ تابىلادى.

جاھاندانۋ كەزەڭىندە، ۇلت تاريحىنىڭ مادەنيەتى مەن قۇندىلىقتارىن ءبىلۋ، ناسيحاتتاۋ، ءارى ساقتاۋ ەلدى بەكەمدەۋدىڭ تىكەلەي كەپىلى. ايتىلىپ وتكەن مادەني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قوعام ساناسىنىڭ تاريحي جاڭارۋى ءۇشىن ەلباسىمىز ن.ءا. نازارباەۆ ۇسىنىپ وتىرعان جوبالار تولىقتاي جاۋاپ بەرەتىنى انىق. ونىڭ ىشىندە، ەجەلگى داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن بارلىق وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعاتتار دۇنيەسىنە ەلەۋلى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءۇشىن «ارحيۆ-2025» جەتى جىلدىق باعدارلاماسىن جاساۋ ەلىمىزدىڭ تاريحىن تۇگەندەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. تۇركى الەمى ەجەلدەن قازاقستاندى - كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ قاسيەتتى «قارا شاڭىراعى» رەتىندە مويىندايدى. ال، تۇركىستان حالقىمىزدىڭ رۋحاني ورتالىعى عانا ەمەس، سونداي-اق، بۇكىل تۇركى الەمى ءۇشىن كيەلى ورىن بولىپ سانالادى دەگەن سوزدەر ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىندەگى ماقتانىش سەزىمىن وياتادى دەپ ويلايمىن. «تۇركى وركەنيەتى: ءتۇپ تامىرىنان قازىرگى زامانعا دەيىن» اتتى جوبانىڭ اياسىندا تۇركىستان قالاسىندا، تاريحي مۇرالارىمىزدىڭ نەگىزىندە تۇركى الەمىنىڭ ورتالىعىن – مۋزەيىن اشۋ، وتكەنمەن قازىرگى ۋاقىتتىڭ تىعىز بايلانىسىن كورسەتۋمەن قاتار، كەلەسى ۇرپاق ءۇشىن دە ماڭىزى زور بولار ەدى.

Abai.kz