1937-1938 جىلداردىڭ قازاق تاريحىندا قالدىرعان قاسىرەتى وراسان. وعان سەبەپ - ستاليندىك جۇيەنىڭ حالىققا جاساعان وزبىرلىعى. ونىڭ شەكتەن شىققانى سونشا، ۇلتتىڭ زيالى تۇلعالارىنىڭ بارلىعى جازىقسىز تۇتقىندالىپ، ايەل-بالا شاعاسىنا دەيىن قۋعىنعا ۇشىرادى. ستاليندىك رەجيمنىڭ سول ءبىر جابايى ساياساتىن بۇگىنگى تاۋەلسىز قوعام قاتتى ايىپتايدى.

بۇگىندە سول ارىستاردىڭ سۇيەگى الماتىنىڭ ماڭىنداعى جاڭالىق اۋىلىندا جاتىر. بۇل ماڭدا وسى ۋاقىتقا دەيىن 4 مىڭنان اسا بوزداقتاردىڭ سۇيەگى تابىلىپتى. جۋىردا سول قۇرباندارعا ارناپ ەسكەرتكىش ورناتىلعان بولاتىن. ال، كۇنى كەشە مەموريالدى مۇراجاي ەل يگىلىگىنە بەرىلدى.

2019 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا جوسپارلانعان مۋزەي الماتى وبلىسى اكىمدىگى جانە ءشامىل قوجاحانوۆ سىندى ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن مەرزىمىنەن بۇرىن اياقتالىپتى.

مۋزەي ءۇش زالدان تۇرادى. ءبىرىنشى زالدا  - 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنەن باستاپ، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە  دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى قوزعالىستارى كورسەتىلگەن.

ەكىنشى زال – “ازا تۇتۋ زالى” دەپ اتالادى. وندا جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن 1425 ادامنىڭ اتى-جوندەرى تاقتاعا جازىلعان. جانە، زالدا ءتورت ەلەكتروندى دۇڭگىرشەك تۇر. سول دۇڭگىرشەكتىڭ تۇيمەسىن باسىپ قالساڭىز بەلگىلەنگەن ادام تۋرالى ەكى تىلدە مالىمەت بەرەدى.

ءۇشىنشى زال – “ادىلەت” تاريحي-اعارتۋ قورىنىڭ جۇمىستارىنا ارنالعان. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ءىستى باستان-اياق ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن دە وسى “ادىلەت” قوعامدىق قورى. ونىڭ جەتەكشىسى عاريفوللا انەستىڭ ايتۋىنشا، سول ماڭدا قوردىڭ 15 گا جەرى بار. قوردىڭ ەڭ باستى ماقساتى دا سول جەرگە وسىنداي ۇلكەن مۋزەي سالۋ بولىپتى.

مۇراجايدىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆ كەلىپ، مۋزەيگە قىزمەتتىك كولىك تاپسىردى.

اماندىق باتالوۆ، الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى:

- ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ “رۋحاني جاڭعىرۋ” باعدارلاماسى، ودان كەيىنگى "ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى" اتتى ماقالاسى جارىق كورگەنىن بىلەسىزدەر. سونىڭ نەگىزىندە وڭىرىمىزدە وسىنداي ىرگەلى جۇمىستار ىستەلىپ جاتىر. ءبىز بولاشاعىمىز دۇرىس  بولسىن دەسەك، بۇرىنعى تاريحىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قازاقتا ء“ولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى” دەگەن ۇلكەن ءسوز بار.

بۇل جەردە ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، وراز جاندوسوۆ تاعى باسقا قانشاما بوزداقتارىمىز جاتىر. سولاردىڭ توپىراقتارى تورقا بولسىن. ەندى ەلىمىزدە مۇنداي قاسىرەتتى جاعداي ەشقاشان بولماسىن. سولاردىڭ رۋحتارى ءبىزدى ارقاشان قولداپ-قورعاپ ءجۇرسىن.

سونىمەن قاتار، وبلىس اكىمى ءوز سوزىندە بۇل اۋماقتى الداعى ۋاقىتتا تۇتاس مەموريالدى كەشەن جاساۋعا كومەكتەسەتىنىن ايتتى.

بۇل قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان استانا مەن شىمكەنتتەن كەيىنگى ءۇشىنشى مۇراجاي. مۋزەي مەڭگەرۋشىسى عاريفوللا انەس الداعى ۋاقىتتا بۇل نىسان رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى ۇلكەن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنا اينالۋ كەرەك دەيدى.

عاريفوللا انەس، مۇراجايدىڭ مەڭگەرۋشىسى:

- ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – وسى جەرگە ۇلكەن عىلىمي ورتالىق جاساۋ. ماسەلەن، قازاقستاندا كەڭەستىك جۇيەگە قارسى 284 كوتەرىلىس بولعان. ءار كوتەرىلىستە 10-20-دان ادام اتىلعان. سولاردىڭ اتى-جوندەرىن بىلە بەرمەيمىز. جانە رەپرەسسياعا ۇشىراپ امان قالعان ءالىمحان ەرمەكوۆ سياقتى تۇلعالارىمىز دا بار. ودان بولەك، موڭعوليادا، قىتايدا اتىلعان قازاقتار بار. ءبىز سولاردىڭ ءبارىنىڭ ءتىزىمىن جاساپ قويدىق. الداعى ۋاقىتتا مۋزەي وسىنداي مالىمەتتەرمەن دە تولىعاتىن بولادى.

جانە، وسى 15 گا جەرگە ۇلكەن پانتەون جاساماقشىمىز. رەسەيدىڭ ءار قالالارىندا اتىلعان زيالىلاردىڭ سۇيەكتەرىن نەمەسە توپىراقتارىن اكەپ قويۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. سوندىقتان بۇل سونداي ىرگەلى جۇمىستاردىڭ باستاماسى عانا.

ارينە، وسىنداي جوبالارىمىزدىڭ بارلىعىنا قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان وبلىس اكىمى اماندىق عابباسۇلىنا ەرەكشە العىس ايتامىز.

اۋىل ادامدارىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل جەردەن ادام سۇيەكتەرى مەن زاتتار ءجيى تابىلادى ەكەن. ماسەلەن، ماۋسىم ايىندا اۋىلداعى راحيموۆ كوشەسىندەگى ەكى جەردەن تاعى دا بىرنەشە ادامنىڭ سۇيەگى تابىلىپتى. ونىڭ بارلىعى سوت ساراپتاۋىنا جىبەرىلگەن.

سونىمەن قاتار، الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى بۇرىنداي اۋىلى دا وسىنداي كيەلى جەردىڭ ءبىرى. الداعى ۋاقىتتا وسى جەر دە ۇلكەن تاريحي ورىنعا اينالۋى ءتيىس.

بەيبىت قويشىباەۆ، تاريحشى:

- ءبىز بۇل مۋزەيدىڭ اشىلعانىنا وتە قۋانىشتىمىز. جالپى، قۋعىن-سۇرگىن تاريحىن زەرتتەۋ شىن مانىندە ستالينيزم تاريحىن زەرتتەۋ عوي. سول كەزەڭدەگى ءۇش دۇركىن سوققان اشتىق اپاتى حالىقتىڭ جارتىسىنان استامىن الىپ كەتتى. سونىڭ ءبارىن جاستار ءبىلۋ كەرەك.

جالپى، “ادىلەت” قوعامى سول كەزەڭنىن شىندىعىن اشۋ ءۇشىن ۇقك مەن بىرلەسە وتىرىپ كوپ جۇمىستار اتقارىپ كەلەدى. بۇدان كەيىن دە اتقارا بەرمەك. ماسەلەن، الداعى ۋاقىتتا شەتتە جەرلەنگەن تۇلعالارىمىزدى ەلگە اكەلۋ، ەڭ بولماسا سولار جاتقان جەردەن ءبىر ۋىس توپىراق اكەلىپ مۋزەيگە قويۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.  

سونداي-اق، ءستالينيزمنىڭ حالىققا جاساعان قىلمىسىن تولىعىمەن اشكەرەلەۋ ءۇشىن دە ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىز. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى ەڭ اۋەلى جاستاردىڭ تاريحىن ءبىلىپ، وتانشىل ازامات رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتۋ ماقساتىندا ىستەلىپ جاتقان جۇمىستار.

ءتۇيىن:

كەڭەس وداعىنىڭ از حالىقتارعا جاساعان گەنوتسيد قىرعىنى مەن رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ وتەۋىن تالاپ ەتەتىن ۋاقىت كەلدى. كۇنى كەشە ۋكراينا وتىزىنشى جىلدارداعى ۋكراين حالقىنا جاسالعان اشتىقتىڭ گەنوتسيد ەكەنىن بۇكىل الەمگە دالەلدەپ بەردى. ال، قازاقتىڭ كورگەن قىرعىنى سول ۋكراينداردان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس. ەندەشە ءبىز دە، سول كەزەڭنىڭ سۇمدىعىن اشكەرەلەپ، الەمدىك تاريحتان ءوز باعامىزدى الۋعا ءتيىسپىز. جاڭالىقتا اشىلعان بۇل مۇراجاي سونداي ۇلكەن جۇمىستارعا جول اشسىن دەپ تىلەيمىز!

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz