سوڭعى كەزدەرى ەرىنبەگەننىڭ ءبارى ساياسي مودەرنيزاتسيا جايلى اڭگىمە قىلاتىن بولدى. بۇل ءۇردىس مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەلدەگى ساياسي رەفورمالاردى جالعاستىرۋ قاجەتتىگى تۋرالى تاپسىرماسىنان كەيىن ءتىپتى كۇش الىپ كەتتى. دەگەنمەن، قوعامدىق وي مەن پىكىرگە تورەلىك ەتىپ وتىرعانداردى تىڭداساڭىز، ولاردىڭ ساياسي مودەرنيزاتسيا تۋرالى ۇستانىمدارى كەيدە ءوز ىڭعايلارىنا لايىقتالعان، كەيدە مۇلدە كەرەعار كوزقاراستار ەكەنىن كورەسىز. مۇندايدى مودەرنيزاتسيا دەپ اتاۋعا بولا ما؟ بۇل ساياسي ينسترۋمەنتتەردى وڭدى-سولدى اۋىستىرۋدىڭ امالى عانا ەمەس پە...

مودەرنيزاتسيانىڭ ءمانى نەدە؟

ساياسي مودەرنيزاتسيا تەورياسى، باسقاشا ايتقاندا، ساياسي دامۋ تەورياسى ساياساتتى تالداۋدىڭ دەربەس باعىتى رەتىندە  وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا عانا اينالىسقا ەندى. ول ءداستۇرلى ساياسي جۇيەنىڭ جاڭا زامانعا، جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلۋ ۇردىستەرىن، مەملەكەتتىك جۇيە مەن قوعامدى وزگەرتۋگە سەپ بولاتىن ساياسي وزگەرىستەردىڭ ىشكى مەحانيزمدەرىن زەرتتەدى.

سوڭعى كەزدەرى ەرىنبەگەننىڭ ءبارى ساياسي مودەرنيزاتسيا جايلى اڭگىمە قىلاتىن بولدى. بۇل ءۇردىس مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەلدەگى ساياسي رەفورمالاردى جالعاستىرۋ قاجەتتىگى تۋرالى تاپسىرماسىنان كەيىن ءتىپتى كۇش الىپ كەتتى. دەگەنمەن، قوعامدىق وي مەن پىكىرگە تورەلىك ەتىپ وتىرعانداردى تىڭداساڭىز، ولاردىڭ ساياسي مودەرنيزاتسيا تۋرالى ۇستانىمدارى كەيدە ءوز ىڭعايلارىنا لايىقتالعان، كەيدە مۇلدە كەرەعار كوزقاراستار ەكەنىن كورەسىز. مۇندايدى مودەرنيزاتسيا دەپ اتاۋعا بولا ما؟ بۇل ساياسي ينسترۋمەنتتەردى وڭدى-سولدى اۋىستىرۋدىڭ امالى عانا ەمەس پە...

مودەرنيزاتسيانىڭ ءمانى نەدە؟

ساياسي مودەرنيزاتسيا تەورياسى، باسقاشا ايتقاندا، ساياسي دامۋ تەورياسى ساياساتتى تالداۋدىڭ دەربەس باعىتى رەتىندە  وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا عانا اينالىسقا ەندى. ول ءداستۇرلى ساياسي جۇيەنىڭ جاڭا زامانعا، جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلۋ ۇردىستەرىن، مەملەكەتتىك جۇيە مەن قوعامدى وزگەرتۋگە سەپ بولاتىن ساياسي وزگەرىستەردىڭ ىشكى مەحانيزمدەرىن زەرتتەدى.

قازاقستان 1991 جىلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، سوتسياليستىك جۇيەدەن باس تارتقان ۋاقىتتا-اق ساياسي مودەرنيزاتسيانىڭ جولىنا تۇسكەن بولاتىن. ساياسي ومىردە جۇيەلىك، ساپالىق وزگەرىستەر قارقىن الدى. ءداستۇرلى قوعامنان (سوتسياليستىك) جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلۋ، ءوتۋ پروتسەستەرى ۇزدىكسىز جۇرگىزىلدى. مەملەكەتتىك جۇيە تۇبەگەيلى وزگەردى، جەكە مەنشىك پايدا بولدى. ءوزىن-ءوزى ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتە الاتىن تۇرعىنداردىڭ سانى كوبەيدى، نارىققا ەرىك بەرىلدى (ليبەراليزاتسيا). شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ كەلۋى قوعامنىڭ ساياسي ساناسىنا دا وڭدى ىقپال ەتتى. وسىنداي جاعدايدا جاڭا ساياسي جۇيە سانالۋان مۇددەلەردىڭ باسىن قوسىپ قانا قويماي، جاڭا الەۋمەتتىك توپتاردىڭ تالاپتارىنىڭ ۇددەسىنەن شىعىپ، الەۋمەتتىك جاعىنان اركەلكى قوعامنىڭ تۇتاستىعىن قاتاماسىز ەتۋى كەرەك بولاتىن.

سول ءبىر تاريحي كەزەڭدەگى قازاقستاندىقتاردىڭ سامارقاۋلىعى، پوستكەڭەستىك بولمىس پەن مىنەز، سونداي-اق، كەڭەستىك قازاق ەليتاسىنىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالۋعا تالپىنعان ارەكەتتەرى وزگەشە قازاقستاندىق جولدى تاڭداۋعا ماجبۇرلەگەن ەدى. ساياسي رەفورمالاردى تومەننەن ەمەس، جوعارىدان رەتتەۋگە تۋرا كەلدى جانە ول تالپىنىس ءساتتى شىقتى.

ساياسي مودەرنيزاتسياعا بايلانىستى گ.الموند پەن ل.پايدىڭ كلاسسيكالىق انىقتاماسىنا سۇيەنسەك، قازاقستانداعى ساياسي دامۋدى ۇزدىكسىز جەتىلۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە كورۋگە ابدەن بولادى. وڭ وزگەرىستەر مەملەكەتتىك اعزانىڭ تۇراقتىلىعى مەن تيىمدىلىگىنە كەپىل بولىپ  وتىر.

كلاسسيكالىق تەوريا بويىنشا ساياسي مودەرنيزاتسيانىڭ ءۇش بەلگىسىن بولە-جارا اتاۋعا بولادى:

1)    ساياسي جۇيە ينستيتۋتتارىنىڭ قۇرىلىمدىق ايىرماشىلىعى جانە ولاردىڭ مىندەت ءبولىنىسى (قازاقستانداعى مەملەكەتتىك جۇيە ورنىقتى، باسقارۋشى ورتالىقتاردىڭ مىندەتتەرى مەن وكىلەتتىكتەرى ايقىندالعان. بيلىك بۇتاقتارى بولىنگەن، نەگىزگى زاڭدىق بازاسى جاسالعان. مەملەكەتتىك باسقارۋ ءتۇرى انىق - كۇشتى پرەزيدەنتتىك بيلىككە باسىمدىق بەرەتىن پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا);

2)    ساياسي جۇيەنىڭ ءومىر ءسۇرۋ جانە توپتاسا ءبىلۋ قابىلەتىنىڭ ءوسۋى (قازاقستانداعى بيلىك 20 جىل ىشىندە، ءوزى تاپ بولعان ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن تاۋەكەلدەرگە قاراماستان، ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىنىڭ اسا جوعارى ەكەنىن دالەلەپ كەلەدى);

3)    تەڭ قۇقىلىققا، تەپە-تەڭدىككە ۇمتىلىس (زاڭدىق تۇرعىدان ازاماتتاردىڭ تەڭدىگىنە كەپىلدىك بەرىلگەن، الايدا، جەمقورلىق، جەرشىلدىك، زاڭداردىڭ ءوز دەڭگەيىندە ورىندالماۋى نارازىلىق تۋعىزارى انىق. دەسە دە مەملەكەتتىك يدەولوگيا زاڭ الدىندا بارلىعى تەڭ ءارى جاۋاپتى دەگەن ۇستانىمنان اۋىتقىعان ەمەس).

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستاندا ساياسي مودەرنيزاتسيا جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءبىز ەندى ونى قايتسەك جەتىلدىرەمىز دەگەن اڭگىمەنى قوزعاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، جوعارىدا ايتقانداي، قوعامدىق وي مەن پىكىرگە تورەلىك ەتىپ وتىرعانداردىڭ سان ءتۇرلى پىكىر-دولبارلارى كەرەعار، قايشىلىقتى. ولاردىڭ جاڭا ساياسي مودەرنيزاتسياسى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى وزگەرتۋگە الىپ كەلۋى دە مۇمكىن عوي...

كوپپارتيالىق ەم بولا ما؟

ساياسي مودەرنيزاتسيا تاقىرىبىنا جازىلعان وتاندىق ساياساتتانۋشىلاردىڭ ساراپتاماسىنا شولۋ جاساساڭىز، اڭگىمەنىڭ ءبارى كوپپارتيالىققا كەپ تىرەلەتىنىن بايقايسىز. دالىرەك ايتقاندا، ءتۇرلى پارتيالاردىڭ پارلامەنتتە وتىرۋ جايى عانا. كەڭەيتىلگەن پارتيالار توبىن نەمەسە باسەكەلەس قوس پارتيا جاساۋ تۋرالى پىكىرلەر بار. ۇلتشىل-پاتريوتتار پارتياسىن قۇرۋ، ءتىپتى ءدىني ەرەكشەلىگىنە قاراي پارتيا قۇرۋ ماسەلەسى قوزعالىپ ءجۇر. مۇنىڭ ارتى نەگە اكەپ سوقتىرارىنا ەشكىمنىڭ باسى اۋىرمايتىن سياقتى.

ءبارىمىز دە قازاق ۇلتى، مەملەكەتى ءۇشىن قىزمەت ىستەۋگە دايىنبىز، قولىمىزدان كەلگەنشە ىستەپ تە جاتىرمىز. بىراق، ۇلتتىق بەلگىسىنە قاراي پارتيا قۇرۋ جايلى يدەيانى الايىقشى. قازاقستاننىڭ جەتىستىگى دەپ جۇرگەن پوليەتنيكالىق فاكتور ەرتەڭ ونىڭ پروبلەماسىنا اينالماسىنا كىم كەپىل؟ كوپۇلتتى قوعامدا ونسىز دا ءتۇرلى قايشىلىقتار بولادى. ال، ەتنيكالىق پارتيا ول قايشىلىقتاردى جەڭىلدەتپەسى بەلگىلى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءىرى دياسپورالاردىڭ دا پارتيا قۇرۋ تىلەگىن تۋعىزىپ، سۋباۆتوميزاتسيا ماسەلەسىن كولدەنەڭدەتۋى مۇمكىن.

ءبىز 2000-جىلدارى قازاقستاننىڭ ورىستار پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى تالپىنىستى ۇمىتا قويعان جوقپىز. جاڭا مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن ساراپتاساق، ۇلتتىق بەلگىسىنە قاراي پارتيا قۇرۋ ارەكەتى جاپپاي ۇلتارالىق ارازدىققا الىپ كەلگەنىن دە كورۋگە بولادى. ءبىر جىلدارى تۇركيا كۇرد ماسەلەسىن كۇردتەر پارتياسىن قۇرىپ، ولاردى پارلامەنتكە وتكىزۋ ارقىلى شەشپەك بولعان. ناتيجەسىندە اتالعان ساياسي ۇيىمنىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالدى، زاڭ شىعارۋ ورگانىنان قۋدى.

قازاقستاننىڭ ساياسي ساحناسىنداعى جەكەلەگەن تۇلعالار ۇلتشىل-پاتريوتتار پارتياسى جوباسىن جاڭالىق، نوۋ-حاۋ رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى. ال، بۇل جوبالار تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلىندا دا ءومىر سۇرگەن. بيلىك مۇنداي وڭاي، ىڭعايلى جوبادان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى سانالى تۇردە باس تارتقان. قازىرگى تاڭدا دا ۇلتتىق ماسەلەنى ساياسيلاندىرۋدىڭ سوڭى بولجاپ بولمايتىن قيىندىقتارعا سوقتىرادى. سوندىقتان، وسى يدەيانىڭ اۆتورلارى ءوز جوبالارىنا ءۇستىرت، جاۋاپسىز قارايدى نەمەسە مۇنىڭ ارتىندا ەلدى ىشتەن بۇلدىرگىسى كەلەتىن مۇددەلى توپتار تۇرۋى مۇمكىن دەپ قانا ويلاۋعا بولادى.

ءدىني نەگىزدە قۇرىلعان پارتيالاردىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن بارلىق ساۋاتتى ساياساتتانۋشىلار بىلەدى. الىسقا بارماي، ونى «حيزب-ۋت-تاحرير» مەن تاجىكستاندا تىيىم سالىنعان يسلام قايتا وركەندەۋ پارتياسىنىڭ مىسالىنان-اق كورۋگە بولادى.

جاعىمدى مىسال رەتىندە بىرەۋلەر ەۋروپاداعى حريستيان دەموكراتتارىن العا تارتار. الايدا، بۇلاردىڭ اتى عانا بولماسا، زاتى زايىرلى، زيالى ساياسي كۇشتەر. بۇل جەردەگى حريستياندىق اتاۋىنىڭ ءوزىن ەۋروپالىق ءداستۇرلى مودەلدىڭ مۋلتيكۋلتۋراليزمگە قارسىلىعى دەپ قابىلداۋعا بولادى.  راس، سوڭعى كەزدەرى ەۋروپاداعى وڭشىل كۇشتەردىڭ ۇلتشىل-سوتسياليستىك مازمۇنعا جاقىن ۇراندار كوتەرە باستادى. بۇل ءتۇپتىڭ تۇبىندە  ەۋروپاداعى وزگە ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ اشىق نارازىلىعى مەن قارسىلىعىن تۋدىراتىنى انىق.

كەڭەس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، كوممۋنيزمگە كوزسىز سەنگەن، ونىڭ كۇيرەگەنىن كورگەن قازاقستان ءۇشىن ءدىننىڭ ساياسيلانۋى ەش جاقسىلىق اپەرمەيدى. كەز كەلگەن ءدىني ۇيىم جۇرە كەلە راديكالدانا باستايتىنى جاسىرىن ەمەس. ال، قازاقستاندا ساياسي يدەيامەن جانە ساياسي مۇمكىندىكتەرمەن قارۋلانعان راديكالداردى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قاتەرلى.

قوسپارتيالىق ماسەلەسى، سونىڭ ىشىندە، كاسىپكەرلەردىڭ تاراپىنان «نۇر وتاننىڭ» لايىقتى قارسىلاسى بولا الاتىن ساياسي ۇيىم قۇرۋ دا قازىرگى كەزدە ءجيى تالقىلانىپ ءجۇر. ارينە، بيزنەس توپتاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن بۇل جاقسى قادام بولار ەدى. بىراق، وتاندىق كاسىپكەرلىك قۇرىلىمدىق جاعىنان دا، توپتىق، تاپتىق تۇرعىدا دا ءپىسىپ، قالىپتاسا قويعان جوق. تيىسىنشە، بيزنەسمەندەر پارتياسى قۇرىلعاننان كەيىن وليگارحتىق توپتاردىڭ قولجاۋلىعىنا اينالىپ كەتۋى دە كادىك. مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن پارتيانى بيلىكتىڭ ءوزى اۋىزدىقتاپ وتىرۋىنا دا بولادى. وندا بيزنەسمەندەر پارتياسى «نۇر وتانعا» باسەكەلەس بولۋدىڭ ورنىنا ليبەرالدى ساتتەليت پارتيا بوپ شىعار ەدى.  پارلامەنتتەگى پليۋراليزم تۋرالى اڭگىمەنى دە جىلى جاۋىپ قويار ەدىك. بۇل بيلىك ءۇشىن ۇپاي اپەرمەيتىن نارسە. ويتكەنى، بيلىك پارتياسى تازا پارتيالىق كۇرەستەن، ساياسي تارتىستان وتپەي، ءولارا جاعدايلاردا پايدا بولا كەتەتىن تاۋەكەلدەرگە ەشقاشان جاۋاپ بەرە المايدى.

سوندىقتان، پارتيالىق قۇرىلىسقا، پارتيالىق جۇيەگە كوزقاراس ءبىر جاقتى ەمەس، ساۋاتتى، كەشەندى بولۋى ءتيىس. اقوردا ءدال وسى ماسەلەگە بايلانىپ قالماي، ساياسي جەتىلۋدىڭ وزگە جولدارىن دا ىزدەۋى كەرەك. اينالىپ كەلگەندە، كوپپارتيالىق تا، قوسپارتيالىق تا ساياسي مودەرنيزاتسيا دەگەن ءسوز ەمەس، ساياسي جۇيەدە بولۋعا مىندەتتى شتريحتار عانا.

وزگەرۋ ەمەس، جەتىلۋ

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ساياسي جۇيەنى جەتىلدىرۋ جايى اسا ماڭىزدى. جاڭارمايتىن جۇيەنىڭ جولى تۇيىققا اپارادى. الايدا، تولىققاندى ساياسي دامۋ ءباسىبۇتىن كوپپارتيالىققا دا، پرەزيدەنت پەن پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىكتەرىن جاساندى شەكتەۋگە دە تىرەلىپ تۇرعان جوق. قوعامنىڭ ءوزىن-ءوزى رەتتەيتىن تومەنگى ينسترۋمەنتتەرىن قالىپتاستىرۋعا تىكەلەي بايلانىستى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋ مەن جەتىلدىرۋ قاجەت. بۇل ءوز كەزەگىندە ازاماتتاردىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىراتىن بولادى. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىسىن جولعا قويۋ، ەڭ الدىمەن، باستى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋعا سەپتىگىن تيگىزۋى كەرەك. ول - جەمقورلىق. جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى مەن قوعامنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋىنا مۇمكىندىكتەر تۋعىزۋ جەمقورلىق ارەكەتتەردىڭ ازايۋىنا العىشارت بولادى. بۇل ماسەلەدە نەدەن باستاۋ كەرەك دەپ كۇردەلەندىرۋدىڭ دە قاجەتى جوق. مىسالى، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق كەشەنى جۇيەسىن تولىقتاي رەفورمالاۋ قاجەت. ءوز ءۇيىنىڭ، اۋلاسىنىڭ دامىپ، گۇلدەنۋىنە ىقپال ەتە المايتىن سايلاۋشى مەملەكەتكە نە بەرەدى؟ ودان مەملەكەت نە كۇتەدى؟

ساياسي رەفورما دا، جاڭارۋ مەن جەتىلۋ دە مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستامالارىن ناۋقانعا اينالدىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس.

پرەزيدەنت ستراتەگيالىق باعىتتى تاڭداپ، بەكىتىپ بەرەدى، باقىلاۋ جاسايدى. ونى مەملەكەتتىڭ بولاشاعى مەن حالىقتىڭ يگىلىگى جولىندا ىسكە اسىرۋ، ورىنداۋ - كوماندانىڭ مىندەتى. كوماندانىڭ ءىس-قيمىلى ەسىلدىڭ سول جاعاسىنان عانا كورىنەتىن، قىسقا مەرزىمدى، اشەكەي جوبالارمەن تۇگەسىلمەگەنى ابزال. بارلىق قوعامدى جۇمىلدىراتىن، ەلدى توپتاستىراتىن، ءۇمىتىن وياتىپ، سەنىمىن ورنىقتىراتىن ادال ەڭبەك بولۋى ءتيىس.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگەسىن قالاۋشى، ەلباسى العاشقى كۇننەن-اق ەلدىڭ الدىنا ناقتى دا قاراپايىم ماقسات قويعان ەدى. ول - ليبەرالدى قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ. وكىنىشتىسى، سول ماقساتتى ورىنداۋ جولىندا دامىعان الەمدەگى وزىق داستۇرلەردى ۇستانۋدىڭ ورنىنا، كوپ جاعدايدا مۇرنىمىزدىڭ استىنداعىنى عانا كورۋمەن شەكتەلىپ كەلەمىز.