بىزدە كوپتەگەن وقيعالارعا، ءتىپتى ادام تاعدىرىنا دا ءوز ماقسات-مۇددەمىز ەمەس، وزگەلەردىڭ كوزىمەن، قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىن ەش رەڭكسىز، «اق» پەن «قاراعا» بولە سارالايتىن يدەولوگيا تۇرعىسىنان قاراۋشىلىق ىزعارى ءالى دە سەزىلەدى. بۇل جاعداي، اسىرەسە، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بارىسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن جەرلەستەرىمىزگە كوزقاراستان ايقىن بايقالادى.

1941 جىلعى شىلدە ايىنىڭ ورتا كەزىندە قىزىل ارميا ءبىر ميلليوننان استام سولداتتارى مەن وفيتسەرلەرىنەن ايىرىلدى، ولاردىڭ 724 مىڭى تۇتقىنعا ءتۇستى. سول جىلدىڭ قاراشا ايىنا قاراي  نەمىس لاگەرلەرىندەگى قىزىلاسكەرلىك تۇتقىندار سانى 3,6 ميلليونعا جەتەدى.

ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك قارا جۇمىستارعا، «لەگيوندار» اتالعان ءتۇرلى اسكەري قۇرامالار قاتارىنا تارتىلدى. ەشكىمنىڭ دە تەكتەن-تەك ولگىسى كەلمەدى. «شىعىس لەگيوندارى» قۇرامىنىڭ سانى شەتەل ادەبيەتىندە ءار ءتۇرلى كورسەتىلەدى. سوعىس جىلدارى «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ» اسكەري ءبولىمىن باسقارعان بايمىرزا حايت «تۇركىستان XX عاسىردا» دەگەن ەڭبەگىندە: «گەرمانيا جاعىندا 181 402 تۇركىستاندىق سوعىستى» دەسە، نەمىس تاريحشىسى يواحيم گوفمان «شىعىس لەگيوندارى» اتتى كىتابىندا «نەمىس فورماسىن كيگەن كەڭەس تۇرىكتەرى سانى 250 مىڭداي بولدى» دەيدى. 1985 جىلى لوندوندا جارىق كورگەن «كەڭەس ۇلتتارى ستراتەگيالىق بولاشاقتا» دەگەن جيناقتا دا وسى مالىمەت شىندىققا بالانادى، بىراق لەگيوندارداعى قازاقتاردىڭ جالپى سانى كورسەتىلمەيدى. بۇلار – اشارشىلىق پەن اۋرۋدان امان قالىپ، ءبىر كۇنگە بولسا دا ءومىرىن ۇزارتۋعا تىرىسقان، «العا قاراي ءبىر رەتى بولار» دەپ بولاشاققا ءۇمىت ارتقاندار ەدى.

نەمىس لاگەرلەرىندە تۇتقىندار اشىق اسپان استىندا ۇستالدى، تاماقتارى ۇسىگەن قىرققابات پەن قابىعى ارشىلماعان كارتوپتان تۇردى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن ءوز ازاماتتارىنان ءبىرجولاتا باس تارتىپ، اسكەري تۇتقىنداردىڭ قۇقىقتارىن انىقتاعان حالىقارالىق گااگا (1889,1907) جانە جەنەۆا (1929) كونۆەنتسيالارىن مويىنداماۋى ولاردىڭ جاعدايىن قيىنداتا ءتۇستى. «سۆاستيكا مەن قىزىل جۇلدىز اراسىندا» دەگەن كىتاپ اۆتورى پاتريك فون تسۋر ميۋلەن سوعىستىڭ العاشقى قىسىندا تۇركىستاندىق تۇتقىنداردىڭ ۇشتەن ەكىسى، ال گ.گەرۆاردت «گيتلەر مەن ءستاليننىڭ اراسىندا» (1982) دەگەن كىتابىندا ولاردىڭ  80 پايىزعا جۋىعىنىڭ اشارشىلىق پەن اۋرۋدان ولگەنىن جازادى. 1941 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا پولشانىڭ تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ وكىلدەرى شوعىرلانعان چەنستوحان كونتسلاگەرىندە 30 مىڭ ادامنان 2 مىڭى عانا ءتىرى قالادى.

تامۇقتان جەتكەن داۋىستار

نەمىس لاگەرلەرىندەگى تۇركىستاندىقتارعا جالعىز عانا مۇستافا شوقاي (1890-1941) كومەككە كەلەدى. ول، تۇتقىنداردى ءوز ماقسات-مۇددەلەرىنە وراي پايدالانۋدى كوزدەگەن نەمىس كوماندوۆانيەسىنىڭ تاپسىرماسىمەن، قاجەتتى ماعلۇماتتاردى (ۇلتى، ماماندىعى، ءبىلىمى، جاسى ت.ب) جيناۋ ءۇشىن پولشا جەرىندەگى كونتسلاگەرلەردى ارالايدى. 1941 جىلدىڭ تامىز-قاراشا ايلارىندا پروستكەن، سۋۆالكي، پاگەگەن، دەبيسا، دەبا، ياروسلاۋ، لەمبەرگ، ەبەنرود ت.ب لاگەرلەردە بولىپ، تۇركىستاندىق (ورتاازيالىق) تۇتقىنداردىڭ جاعدايىمەن تانىسادى. وسى كەزدە كەڭەس اسكەري قۇرىلىمدارى باسشىلارىنىڭ ورىمدەي قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن، تاجىك جاستارىن اجال اۋزىنا ايداپ سالعانىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ەستىپ بىلەدى. ولاردىڭ قانداي جاعدايدا تۇتقىنعا تۇسكەنى جونىندە م.شوقايدىڭ فرانتسيانىڭ شىعىس تىلدەرى مەن وركەنيەتتەرى ۇلتتىق ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىنىنداعى جەكە مۇراعاتتىق قورىندا سان الۋان قۇجاتتار ساقتالعان.سولاردىڭ ءبىرى تۇركىستاندىق تۇتقىنداردان العان ماعلۇماتتارى نەگىزىندە جازىلعان «1941 جىلعى مۇستافا شوقايدىڭ گەرمانياداعى قىزمەتى: اسكەري تۇتقىندارمەن – تۇركىستان تۇرعىندارىمەن بايلانىستارى» دەگەن قۇجات.

سوعىس جاريالانعان، كەيىن جالپى موبيليزاتسيا بويىنشا مايدانعا الىنعان تۇركىستاندىقتاردىڭ وننان توعىزى (ياعني 90 پايىزى) ۆينتوۆكانى قالاي ۇستاۋدى دا بىلمەيدى. كوپشىلىگى ورىس ءتىلىن مەڭگەرمەگەن، ياعني كوماندا تىلىنەن مارقۇم م.شوقايدىڭ 1941 جىلدىڭ قازان ايىندا ۆەلي كايۋمحانعا جولداعان حاتىندا باسقا دا سۇمدىقتار جونىندە جازادى. دەبيسا لاگەرىنە كەلگەن كەزدە ونداعى 40 مىڭ تۇركىستاندىقتاردان اۋرۋ مەن اشتىقتان 25 مىڭىنىڭ  عانا قالعانىن انىقتايدى. ولاردىڭ ءبىرازى تۇتقىنعا جول ازابىنان، تاماقتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ارىپ-اشىعان كۇيدە تۇسكەن. كەڭەس كازارمالارىندا، اسكەري موبيليزاتسيا بويىنشا ارمياعا الىنىپ، مايدانعا جىبەرىلگەنگە دەيىن، تۇركىستاندىقتارعا تاماق بەرىلمەيدى. مۇنىڭ سەبەبى، تۇركىستاندىقتار ناعىز «قىزىل اسكەر» رەتىندە ەسەپتەلمەيدى.

ەن دالادا مال باعىپ وسكەن اۋىل بالالارىنا «ناپراۆو»، «نالەۆو» دەگەن سوزدەردى ۇيرەتۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعادى.

موبيليزاتسيا بويىنشا ارمياعا الىنعاندار قاتارىندا باستاۋىش جانە ورتا ءبىلىم وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋشىلارى ءجيى ۇشىراسادى. ارمياعا مەكتەپتەن بالالاردى تۇگەل سىنىپتارىمەن الىپ كەتەدى.

قازاق، وزبەك، قىرعىز ت.ب تۇرىك-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى مىلتىقپەن، وق-دارىمەن جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىندا جابدىقتالدى، كوپ جاعدايدا ولارعا اڭشى مىلتىعى دا جەتپەي جاتتى.

№106 اقمولا اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ كوپشىلىگى قازاق بولعان. سوعىس ونەرىنە ۇيرەتىلمەگەن، ءجونى ءتۇزۋ قارۋ-جاراق تا بەرىلمەگەن بۇلار حاركوۆ تۇبىندەگى قورشاۋدا تۇگەلگە جۋىق قىرعىنعا ۇشىرايدى. بۇل ديۆيزياداعى 3200 جاۋىنگەرگە 3100 (نەمىس تانكتەرىنە قارسى!) قىلىش بەرىلىپتى.

ورىس جانە باسقا دا سلاۆيان حالىقتارىنان شىققان وفيتسەرلەر قۇرامىندا شوۆينيستىك پيعىلداعى كومانديرلەر قازاق، وزبەك، قىرعىز جاۋىنگەرلەرىن اۋىر دا قيىن وپەراتسيالارعا ارنايى اتتاندىرىپ وتىرادى. ونىڭ ولىمگە جۇمساۋ ەكەنى الدىن-الا بەلگىلى ەدى. مۇنىمەن تىنباي قىلمىسكەردەن قۇرالعان ايىپ باتالوندارى قۇرامىنا قازاق جاستارىنىڭ دا قوسىپ جىبەرىلگەنى تۋرالى فاكتىلەر ۇشىراسادى. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ مۇنداي زاڭسىزدىقتارعا قارسى تۇرۋى وسى جاعدايلارعا بايلانىستى ەدى («جاس قازاق»، 2011, 24 ماۋسىم).

مايدان دالاسىندا جارالانعان قازاق جىگىتتەرىنە كومەك كورسەتىلمەدى. ۇرىس دالاسىنان اكەلىنسە دە، ەمدەۋ پۋنكتىنە قابىلدانبادى، نە بولماسا باسقالارىنان كەيىن، ەڭ سوڭىندا قابىلداندى («ەگەمەن قازاقستان»، 2010, 8 مامىر). مۇنداي جاعدايعا نازار اۋدارعان قازاق كومانديرلەرى  (كوپشىلىگى كىشى شەندەگى) «ۇلتشىل» اتانىپ، اياعى تريبۋنالعا دا جەتەتىن.

قاتتى جارالانىپ ۇرىس دالاسىندا قالعان جاۋىنگەرلەردىڭ تۇتقىنعا تۇسپەيتىن ەشبىر مۇمكىندىگى بولمادى. مىسالى، اتىراۋ (گۋرەۆ) تۇرعىنى عايپەن بەيىسوۆ 1941 جىلى ۋكراينانىڭ  لوحوۆيتسا دەگەن قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندە وتكەن قىرعىن سوعىستا جارالانىپ، 15-18 قىركۇيەكتە ەس-ءتۇسسىز ۇرىس بولعان جەردە قالعان، ەسىن جيعاننان سوڭ سول ماڭدا قاشىپ-پىسىپ جۇرگەندە نەمىستەرگە تۇتقىنعا تۇسەدى.

مۇنداي جاعدايلاردان ار-وجدانىن بارىنەن جوعارى قوياتىن قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ تۇتقىنعا قالاي تۇسكەنى جونىندە حابار الۋعا بولادى. ورىس گەنەرالدارىنىڭ ستراتەگيالىق قاتەلىكتەرى، كەڭەس وداعىنىڭ سوعىسقا دايىن ەمەستىگى، سوعىس الدىندا ەلدە كەڭ كولەمدە ورىن العان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر – بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ 1941-42 جىلدارى ۇلكەن اپاتقا، زور ادام شىعىنىنا اكەلگەنى بولەك اڭگىمە.

مۇستافا شوقاي مۇراعاتىنداعى قۇجاتتارعا قاراعاندا، قازاقتاردىڭ 99 پايىزى تۇتقىنعا ءوز ەرىكتەرىمەن ەمەس، ماجبۇرلىك جاعدايدا تۇسكەن، ولاردا نەمىستەرگە وتەيىن دەگەن ەشبىر يدەولوگيالىق ماقسات بولماعان. قازاق تۇتقىندارىنىڭ قولدارىنا تۇسكەن ءبىر جاپىراق قاعازعا، گازەت قيىندىسىنا ءوز قولدارىمەن اراب، لاتىن، ورىس قارىپتەرىندە م.شوقايعا جازىپ بەرگەن وتىنىشتەرىنە قۇلاق اسىپ كورەلىك:

*بەگىمۇلى اتىعاي، ءالجاپپارۇلى ءماجيت: «نە جۇمىس بولسا دا قولىمىزدان كەلەدى، 4 كلاسستى جاديدشە وقىعانبىp.ەڭ بولماسا، تاماعىمىزدى اسىرايتىن جەرگە جىبەرىڭىز».

ء*امىرجانوۆ مولداش (سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ اۋدانىندا 1919 ج.تۋعان): «بايدىڭ بالاسىسىڭ» دەپ وقۋعا الىنبادىم، جاسىرىنىپ ءجۇرىپ 8 جىل وقىدىم. سونىمەن بىرگە بۇل كىسى اكەسىنىڭ 1928 جىلى «باي-كۋلاك» رەتىندە كامپەسكەلەنىپ، سوتتالعانىن، كەزىندە «قۇنانبايۇلى ابايمەن جولداس بولعانىن» جازىپتى.

ء*ابىشۇلى بەكباۋىل (الماتى وبلىسىنىڭ جاركەنت اۋدانىندا مۇعالىم بولعان): «مەنىڭ سىزدەن سۇرايتىنىم، ماعان ءبىر جۇمىس جاعىن قاراستىرساڭىز».

*بەردىۇلى جاقسىلىق: «قانداي جۇمىس بولسا دا، ماماندىعىم شوفەر. 11.IX.41».

*اقبالاۇلى قامەن. سۋۆالكي لاگەرى. 13.IX.41: «مۇمكىن بولعانىنشا تەز جۇمىسقا ورنالاستىرساڭىز».

*بايماعانبەتوۆ قايىردەن: «مەن ءوزىم ورىسشا، ارابشا، لاتىنشا جازا، وقي بىلەمىن. ۇلتىم-قازاق. ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، مۇعالىم بولىپ ىستەدىم.جاسىم – 23-تە. قانداي جۇمىس بولسا دا ىستەۋگە دايىنمىن».

*احمەتۇلى ەلەۋسىن (ورال وبلىسىنىڭ جانىبەك اۋدانىنان): «1916 جىلى تۋعانمىن. ارابشا، لاتىنشا جانە ورىسشا ساۋاتتىمىن. 13.IX.41».

*سۇلتانۇلى، نۇربايۇلى، اڭشىبايۇلى: «بىزدەر، ياعني ءوزىڭىزدىڭ باۋىرلاس قازاق بالالارى، جالىنىشتى سوزدەرىمىزدى ايتىپ، ءوتىنىش ەتەمىز. وسى قازاق اراسىنان جۇمىسقا ادام الساڭىزدار، ءبىزدى ەسىڭىزگە الارسىز. 4 – گرۋپپادانبىز. 14.IX.41»

*بەكارىستان بالاسى ازبەرگەن: «تۋىسقانىم، اعاي، مۇسەكە! كوكە، مەنى الىپ كەت».

*قاراەۆ سارسەنباي. سۋۆالكي. 15.IX.41: «1916 جىلى تۋعانمىن، ۇلتىم – قازاق. كەلەس اۋدانىنانمىن. ارمياعا 1939 جىلى الىنعانمىن. ماماندىعىم – تەمىر ۇستاسى».

*يحسانوۆ قابدەن،توراليەۆ بياش: «كومباينشىمىز، مال باعامىز، قارا جۇمىستىڭ قاندايى دا قولىمىزدان كەلەدى».

*سيمانوۆ بارات (1917 ج.اۋليەاتادا تۋعان): «1940 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ 173-اتقىشتار پولكىندە اسكەردە بولدىم. بابام يسمايل قاجى تۇركىستان شاھارىندا تۇرادى. ءوزىمنىڭ مەكەنىم: گورود دجامبۋل، ۋل. بۋدەننوگو، 2-ي تۋپيك، دوم 15».

*جانابەكوۆ امىربەك (22 جاستا): «شىمكەنت وبلىسىنىڭ سايرام اۋدانىنانمىن. ءبىر قىزمەت ىزدەستىرەمىن.

*ەسمۇرزاەۆ سەيىت (قىزىلوردادان): «ىنىڭىزگە كوز قىرىن سالىڭىز».

تامۇقتان جەتكەن وسى سەكىلدى وتىنىشتەر جانىڭدى تەبىرەنتىپ، ولارعا دەگەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قاتىگەزدىگىنە ىشتەي كۇيىنەسىڭ. قايتادان سول ادامداردىڭ مۇڭ-زارىنا قۇلاق سالايىق.

1917 جىلى پەتروپاۆل قالاسىندا تۋعان قاسەنوۆ قاجىعالي ءوز وتىنىشىندە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بولعانى، ەكى رەت سوتتالعانى، «قۇلىمبەتوۆ، ەسقاراەۆتاردىڭ جاعىندا ەكەنى» تۋرالى جازىپ، ءبىر قىزمەت ۇسىنۋدى سۇرايدى.

م.شوقايمەن تۋىستاس بولىپ شىققان ابسادىقوۆ ەسىمدى ازامات: «مەن ءسىز تۋرالى «ازامات سوعىسىنىڭ تاريحى» دەگەن كىتاپتان وقىعانمىن. مەن ەسقاراەۆ سۇلەيمەن مەن جۇرگەنوۆ تەمىربەكتىڭ جاقىن تۋىسقانىمىن. سول سەبەپتى، مۇمكىندىگىڭىز بولسا، مەنىمەن جەكە سويلەسۋىڭىزدى سۇرايمىن. مەن ءسىزدى قىزىلوردادا، ياعني سۇلۋتوبەدە تۋىپ-وسكەن دەپ ەستىگەنمىن. مەن ءوزىم قارماقشىدانمىن، كوپ ۋاقىت قىزىوردادا تۇرىپ، سوندا وقىدىم... ءسىز –  ۇلى ەسىمدىسىز جانە سىزبەن كەزدەسۋدى ۇلكەن باقىت دەپ ەسەپتەيمىن»، - دەيدى.

قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانىنىڭ تۇرعىنى اقشاۇلى دەمەنباي (جاسى 25-تە): «اكەم باي بولعان، 29-جىلى سوتتالعان. كامپەسكە بولىپ، سودان قايدا كەتكەنى بەلگىسىز. ءوزىم – مال مامانىمىن. «اكەڭ باي بولدى» دەپ، 38 جىلى 10 اي تۇرمەدە ۇستادى. ارميا قاتارىنا 1940 جىلى الىندىم»، - دەگەن ماعلۇماتتار بەرىپتى.

ارابۇلى ماكەش، «تۇلداي جەتىم»، اكەسى 1928 جىلى «كۋلاك» رەتىندە سوتتالعان، تۋعان-تۋىستارى 1930 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە قىرىلىپ قالعان». «سوعىسقا ءوز ەركىممەن اتتاندىم، بىراق ەندى ەلگە ورالعىم كەلمەيدى، مەنى وزىڭىزگە ءبىر قىزمەتكەر قىلىپ الىڭىز»، - دەگەندى ايتادى.

الماتى وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى جاقسىبايۇلى ماديار، تۇرعامبايۇلى قالقا، قوجاحمەتۇلى نۇرمامبەت، سۇلتانقۇلى ءابدالىم، سوزاقبايۇلى زارلىحان (بەسەۋى دە ءبىر اۋداننان) 1941 ج. 13 قىركۇيەكتە م.شوقايمەن كەزدەسۋ كەزىندە اكەلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ باي، ءبىرىنىڭ بولىس بولىپ قۋعىن-سۇرگىنگە  ۇشىراعانى تۋرالى ايتىپ، «مىنا قيىنشىلىقتان قۇتقارۋدى» سۇرايدى.

1941 ج. 13 تامىزدا سۋۆالكي لاگەرىندە جەتىمدىگىن ايتىپ، جىلاپ تۇرىپ ءوتىنىش بىلدىرگەن ءابدىلداۇلى ايناباي ەشبىر اسكەري دايىندىقسىز مايدانعا اتتاندىرىلعان. 1928 جىلى اكەسى تاركىلەنىپ، ايدالىپ كەتكەننەن بەرى كىسى ەسىگىندە وسكەن. ايناباي «جوق» دەگەن ءسوزدى ءجيى قولدانادى: «اكە – شەشە تاربيەسىندە بولعانىم جوقپىن. وكىمەت تاربيەسىندە بولعانىم جوق. نە كوممۋنيست، نە كومسومول تاربيەسىندە بولعانىم جوق. نە سوۆەت شكولىندا بولعانىم جوق. ارمياعا بيىل سوعىس ۇستىندە اكەلدى. جاسىم 21-دە. كۇنىم اعا، جاقسىلىعىڭىزدى ۇمىتپايمىن، وزىڭىزگە ادام كەرەك بولسا، قولىڭىزعا الىڭىز. جاردەمىڭىزدى سۇرايمىن».

سەمەي ۋەزىندە 1911 جىلى تۋعان مۇحامەتجانوعلى مۇعامەتماعزۇمنىڭ «حاتى» دا اراب قارپىمەن جازىلىپتى، سەبەبى، جاستايىنان ارابشا وقىپتى. كەيىن «لاتىنشا»، «ورىسشا» وقىپ، مال تەحنيگى ماماندىعىن العان. «جات تاپ» رەتىندە قۋعىندالىپ، 1941 جىلى ناۋرىز ايىندا شەكارا بەكىتۋ جۇمىسىنا الىنعانىن، سودان تۇتقىنعا تۇسكەنىن مالىمدەيدى. حات ماتىنىنە قاراعاندا، وندا ايتىلعان جاعدايلاردىڭ شىنايىلىعىنا سەنۋگە بولادى. «مەنىڭ ۇلكەن اكەم – قۇدايبەرگەن قاجى. ونىڭ بالاسى مۇحامەدجان باي بولعان، 1927 جىلى وكىمە كامپەسكەلەپ، اكەمنىڭ 250 قويىن، 175 جىلقىسىن، 83 سيىر، 34 تۇيەسىن الىپ كەتتى، ءوزىن ون جىلعا تۇرمەگە كەستى. بىراق قولعا تۇسپەي، اياگوز دەگەن جەردە قاشىپ ءجۇرىپ ءولدى».

قويىن داپتەردىڭ پاراعىنا اراب قارپىمەن جازىلعان مىنا ءبىر قۇجات اۋمالى-توكپەلى زاماندا عۇمىر كەشكەن، بىراق قيىندىقتارعا قاراماستان العا ۇمتىلعان قايسار قازاق جاستارىنىڭ ومىرىنەن بەلگى بەرەدى.

ءولىم الدىندا تۇرسا دا، رۋحىن جوعالتپاعان بۇل جاستى دا تىڭداپ كورەلىك:

«سالەم بەردىك. ناشارعا جاعداي تۋعىزۋ ماقساتىندا الىس جەردەن كەلگەن تۋىسقان مۇسىلمان بالاسى. سىزگە جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن شىققان ماحابباتقا تولى سىرىمدى ۇسىنىپ، تومەندەگى جاعدايىمدى ەسكە الۋىڭىزدى وتىنەمىن.

مەن گۋرەۆ (ۇيشىك) وبلىسىنانمىن، قاڭباقتىنى جايلاۋشى قوسىمباي بولىستىڭ تۋعان  نەمەرەسى جالعاسۇلى سەمباي بولامىن. ورتا ءبىلىمىم بار. ماماندىعىم وقىتۋشى، گۋرەۆتەگى وقۋشىلار كۋرسىن ءبىتىردىم (مۇعالىم بولار – اۆتورلار). بىراق جاسىمنان گازەت-جۋرنال جۇمىسىنا ارالاسۋدامىن. بۇل ءىس – ومىرلىك العا قويعان ماقساتىم. مۇنىڭ قاينار بۇلاعى ( ءتىل بۇلبۇلى) – اقىن-جازۋشىلىق جۇمىسى. 30-جىلدان جازۋشىلىق تالاپپەن قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىمەن تانىستىم، 31-جىلدان ءوز بەتىممەن قولىما قالام الىپ، ءتۇرلى جاعدايعا ارناپ  ولەڭ، اڭگىمە جازا باستادىم. بىراق قوسىمباي بولىستىڭ («ءبورىنىڭ») تۇقىمى دەپ... مەنىڭ شىعارمالارىم كەرەكسىز پۇلعا اينالىپ وتىردى.

مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن وبلىستىق گازەتكە جۇمىسقا كىرىپ، قازاقتىڭ كونە فولكلورىن جيناۋ جونىندەگى كوميسسياعا ءىلىندىم. سونىمەن «الاش زامانىنداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ سويىلىن سوعۋشى» دەپ وبلىستىق گازەت القاسىنان شىعاردى. كوپ ادامدارمەن بىرگە مەنى دە قۋدى.

ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ءبىزدىڭ ەلدە وشپەس ورىن الدى. فرانتسيادا دەگەندى ەستىپ، ەلدە جۇرگەندە ارمانداۋشى ەدىم. سول تىلەگىم ورىندالىپ، سىزبەن بۇگىن جولىققالى وتىرمىن.

مەن ءبىر ءتۇپسىز تۇڭعيىققا باتقان قارا تاستاي قايعىلى اۋىر حالدە تۇرمىن. بولاشاق جاس تالانتتى ءولىم حالىنەن الىپ قالۋىڭىزدى سۇرايمىن. ءسىزدى «دۇرىس جازۋشى ادام» دەپ ۇعىندىرۋشى ەدى. قىزىلوردا قازاقتارى. «جازۋشى – ادام جانىنىڭ ينجەنەرى» دەۋشى ەدى عوي. 4-جۇمىسشى توبى، 2-پاراق. جالعاسۇلى سەمباي 19.X.41». (L,Archives de Moustapha Chokay Bey // INALCO (Paris) Bigliotheque.Carton 2. Dossier 1)

م.شوقايدىڭ جەكە مۇراعاتتىق قورىنداعى سوعىس تۇتقىندارىنىڭ «ءوتىنىش» قاعازدارى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ولاردىڭ ءبارىن بىردەي بۇل جەردە تىزە بەرۋ مۇمكىن دە ەمەس، قاجەتى دە بولا قويماس. بىراق ولاردىڭ بارىنە ءتان ءبىر نارسە بار: تۇركىستاندىق تۇتقىنداردىڭ بىردە ءبىرى «مەنى قىزىل ارمياعا قارسى مايدانعا جىبەرىڭىزشى» دەپ سۇرانباعان، ءبارى دە بەيبىت ومىرگە ورالۋدى، جۇمىسقا ورنالاسۋدى ويلاعان.

دەگەنمەن، تۇتقىنداردىڭ بارلىعى دا ءبىر سارىندا سويلەدى، «كەڭەس وكىمەتىن شەكسىز ءسۇيدى» دەپ جازساق، شىندىققا قيانات بولار ەدى. م.شوقايعا تاپسىرعان وتىنىشتەرىندە ولاردىڭ ومىرىنە دە اسەر ەتكەن كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، اكەلەرىن، نە اعايىن-تۋىستارىن تاركىلەۋ ت.ب سويقاندى وقيعالارعا بايلانىستى ىشتەرىندە جاتقان رەنىش تابى سەزىلەدى. سيمانوۆ بارات «حالىق كولحوزعا قالاي رازى بولسىن» دەپ اشىعىن ايتادى. بايبوسىنوۆ كوپتىلەۋ، قاراجاتى جەتىسپەگەندىكتەن، ۋنيۆەرسيتەتتى تاستاپ كەتكەن. ابۋەۆ حاسەن، سوعىستىڭ قارساڭىندا «تۇرمەگە وتىرعىزۋعا سوت ۇكىمى شىعىپ» قاشىپ شىققان، ونىڭ اكەسى دە «حالىق جاۋى» رەتىندە سوتتالعان. ءتىپتى، كەڭەس  وكىمەتىنەن ونشا جاقسىلىق كورە قويماعان بۇلاردىڭ  وزدەرى دە قارۋ ۇستاپ وعان قارسى شىعايىن دەگەن نيەت بىلدىرمەيدى. ولاردى الدارىنا قانداي دا ءبىر ساياسي، يدەولوگيالىق ماقسات قويىپ  نەمىستەر جاعىنا شىقتى دەپ كىنالاۋ – الدى-ارتىنا قارامايتىن شولاق بەلسەندىلەر مەن «ۋراپاتريوتتاردىڭ» ءىسى. ەڭ قاتتى كەتكەن، «وكپەسى – قارا قازانداي» دەگەندەردىڭ وزدەرىنىڭ ماقساتى وتباسى، وشاق قاسىنان اسا قويمايدى. جاڭاعى م.مۇحامەتجانوعلىنىڭ «ارمانى» مىناۋ: «ەندىگى مەنىڭ ۋايىمىم: 1) كولحوز اجىراسا، مالىمنىڭ قالدىعىن الاتىن كىسىم جوق; 2) ەل ىشىندە 4-5 كوممۋنيست-بەلسەندى ادام بار ەدى، سولاردىڭ باسىنا مىنە المادىم; 3) 63 جاستا كارى شەشەم، 14 جاستا قارىنداسىم ەشبىر كومەكسىز قالدى. 1915 جىلعى تۋعان ءىنىم بار ەدى. ونى دا فرونتقا اكەتتى دەپ ەستىدىم. وسى جاعدايلار ماعان وتە اۋىر ءتيىپ تۇر».

م.شوقايدىڭ ءوزى دە تۇركىستاندىق تۇتقىنداردان اسكەر جاساقتاپ، ولاردى نەمىستەر جاعىندا مايدانعا اتتاندىرۋ جونىندە اۋىزعا الماعان. سۋۆالكي لاگەرىندەگى تۇركىستاندىق سوعىس تۇتقىندارى الدىندا جۇرەگى قان جىلاپ تۇرىپ سويلەگەن سوزىندە: «مەنىڭ ەڭ باستى ماقساتىم سىزدەردى ءبىزدىڭ بولاشاق وتانىمىز – تۇركىستاندى قۇرۋعا قاجەتتى ماماندىق الۋ ءۇشىن ءتۇرلى ارنايى جۇمىستارعا ورنالاستىرۋ بولىپ تابىلادى»، - دەيدى.

كەيىن تۇركىستاندىق تۇتقىنداردىڭ ءبىرازى نەمىستەر ۇسىنعان جۇمىسقا ورنالاستى، 1942 جىلى تامىز ايىندا قۇرىلعان «تۇركىستان لەگيونى» اتتى قۇراماعا كىردى...

ءيا، وسىلايشا ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى تايتالاس ءجۇرىپ جاتتى. ەشكىمنىڭ دە تەكتەن-تەك جارىق دۇنيەمەن قوشتاسقىسى كەلمەدى. جالاڭ قولمەن نەمىسكە قارسى تۇرمادىڭ دەپ ايىپتاۋ كەڭەس يدەولوگياسىنا وڭاي عوي.

استىرتىن ۇيىم اقيقاتى

سوعىس ءبىتىپ، تۇتقىندا بولعان قازاق جىگىتتەرى ەلگە اسىقتى. بىراق ءبارى بىردەي تۋعان جەرىنە ورالا المادى، سەبەبى، ولار ءستاليننىڭ تۇتقىنداردى جاۋ ساناتىندا قاراۋ جونىندەگى امىرىنەن قۇلاعدار بولاتىن، ەلگە اياعى جەتكەندەرىن سوتتاپ جاتقانىن دا ەستىگەندەر بولدى. اسىرەسە، «تۇركىستان لەگيونى» قۇراماسىندا، «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى»، «تۇركىستان ۇلتتىق كەڭەسى» دەگەن ۇيىمداردا مۇشە بولعاندارعا اياۋشىلىق تانىتىلمادى. اقىن ءماجيت ايتباەۆ 1945 جىلى وداقتاستاردىڭ درەزدەندى بومبالاۋى كەزىندە قازا تاپتى. قالعان اقىن-جازۋشى حامزا ابدۋللين («سايران»), ماۋلىكەش قايبالدين («اسان قايعى»), حاكىم تىنىبەكوۆ («عالي التاي») جانە ت.ب. (بارلىعى ون توعىز قازاق) رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابىمەن ءتۇرلى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.

ولاردىڭ قىزىل ارمياعا قارسى ۇرىسقا قاتىسپاعاندىعى، «تۇركىستان لەگيونىنا» دا  ءوز ەرىكتەرىمەن كىرمەگەنى ەسكەرىلمەدى.

وسى جولداردىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى 1978 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا يزميردە (تۇركيا) اتالمىش لەگيوننىڭ مۇشەسى بولعان اتابەك ( تولىق اتى-ءجونىن ۇمىتىڭقىراپ قالىپپىن، اتىراۋدىڭ دوسسورى جاعىنان بولسا كەرەك – ك.ە.) دەگەن كىسىنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولعانى بار. اڭگىمە بارىسىندا: «22 جاسىندا ءولىپ كەتۋ وڭاي ما؟! تۇتقىنداردى قاتارلاستارىن تۇرعىزىپ قويىپ، باس تارتقانداردى كوزىمىزشە اتىپ تاستاپ جاتتى نەمىستەر»،-دەگەنى بار. قۇدايى شىندىعى!

سوعىس تۇتقىندارى تاعدىرىن شەشەردە ولاردىڭ قال-قادەرىنشە ەلى مەن جەرىنە ساتقىندىق ارەكەتتەرگە بارماۋعا  تىرىسقانىنا، ءتىپتى، انتيفاشيستىك ۇيىمدارعا قاتىسقاندارىنا دا كوڭىل اۋدارىلمادى.

«تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەىنە» مۇشە بولعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ نەمىستەردىڭ «ءوز حالقىنىڭ ۇلتشىلدىق سەزىمىن ورىستەتۋ» جونىندەگى تاپسىرماسىن دا قازاق تاريحى  مەن مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋعا پايدالانعانى «قۇر ەرتەگى» رەتىندە قابىلداندى. ءماجيت ايتباەۆ ابىلاي تۋرالى داستان جازدى، اباي ولەڭدەرىنىڭ قۇرىلىسى مەن كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى جونىندە زەرتتەۋ جۇرگىزدى; ح.ابدۋللين تۋعان جەرگە ساعىنىشىن جىرعا قوستى، توزاقتا ءجۇرىپ، گرۋزيننىڭ اتاقتى «جولبارىس توڭدى جيھانكەز» جىر داستانىن قازاقشاعا اۋداردى; ح.تىنىبەكوۆ قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ بايانداما جاسادى.

1944 جىلدىڭ 10 مامىر كۇنى  اۆستريا استاناسى ۆەنا قالاسىندا ۆەنە وپەرا جانە بالەت تەاترىندا قازي قازىبەكوۆتىڭ «ۇلى ادامنىڭ ارمانى» اتتى سىرىم داتۇلىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنە ارنالعان ەكى اكتىلى سپەكتاكلى قويىلادى. سىرىم رولىندە ءانشى مۇحامبەتقالي باتىرگەرەەۆ وينايدى. ساحناعا ءماجيت جاقسىلىقوۆ  قويادى دا، مۋزىكاسىن ۆەنا كونسەرۆاتورياسىندا وقىپ جۇرگەن عالىم ابسالياموۆ ء(الىم المات)  پەن «تۇركىستان لەگيونى» كوركەمونەر ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ جۇرگەن ايتكەش تولعانباەۆ جازادى.

«تۇركىستان لەگيونىندا» ءفوتوتىلشى بولعان عايپەن بەيىسوۆتىڭ ەسىندە ءبىر ەپيزود ەرەكشە ساقتالىپتى: «ەكى كوزى بىردەي جوق قاريانى ءبىر جاس قىز جەتەكتەپ كەلەدى. قارت تۇرىپ:

مۇنار دا مۇنار، مۇنار كۇن،

ساۋلەسىز مەڭىرەۋ قارا ءتۇن.

قارا ءتۇندى قاق جارىپ،

قازاقتان شىعار ەندى كىم...».

ع.بەيىسوۆ «تامۇقتان وتكەن تاعدىر» (الماتى،2002) دەگەن كىتابىندا قازي قازىبەكوۆ حاركوۆ اسكەري اكادەمياسىن بىتىرگەن دەپ كورسەتەدى.

عايپەننىڭ ءوزى «بۇلبۇل ءۇنى» دەگەن كىتاپ جازادى، ول ورىس («گولوس سولوۆيا»), نەمىس («ديناحتيگال») تىلدەرىنە اۋدارىلادى. وسى كىتابىنا ەنگەن  «اناڭنىڭ قامقورلىعىن ۇمىتپا» دەگەن اڭگىمەسىندە: «سەن جىگىت بولىپ ءوستىڭ، قان مايداندا جاۋىڭمەن الىستىڭ، ەندى اناڭنىڭ ءسۇتىن اقتا! اناڭ ءۇشىن، وتانىڭ ءۇشىن، حالقىڭ ءۇشىن قىزمەت ەت! جاۋىڭا قايىرىمسىز بول! سەنىڭ امانلىعىڭدى اناڭ تىلەۋدە، ونىتس كوزىنەن كول بولىپ، تەڭىز سۋىنداي جاستار اعۋدا. كەشە قان مايداندا، جاۋىپ تۇرعان قورعاسىن جاڭبىردان امان قالدىڭ، مۇمكىن اناڭنىڭ  تىلەگى ءۇشىن امان قالعان شىعارسىڭ. سەن ونى ۇمىتپاۋعا ءتيىستىسىڭ!»،- دەگەن جولدار بار.

ع.بەيىسوۆكە ارقا سۇيەيىن دەپ وتىرعان سەبەبىمىز، وسى كىسىنىڭ ايتۋىنشا، «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ» ىشىندە قۇپيا  ۇيىم جۇمىس ىستەگەن كورىنەدى.

اۆتوردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ عاجاپتىلىعىنا، وقيعالار مەن فاكتىلەردى بايانداۋ تازالىعىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.

ع.بەيىسوۆ بەرليندە «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىندە» ىستەپ جۇرگەن اقىن-جۋرناليستەر: ءماجيت ايتباەۆ، حامزا ابدۋللين، حاكىم تىنىبەكوۆ،ۇسەن قوشالاقوۆ، ساتتار المامبەتوۆ، ماۋلىكەش قايبالدين ت.ب. قازاق جىگىتتەرىمەن تانىسادى. مۇنان بۇرىن 1941 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا لاگەردە ول م.شوقايمەن كەزدەسكەن ەدى. بۇل ادامداردىڭ ءبىرازى – كەزىندە م.شوقاي ءتىزىمىن الىپ، جۇمىسقا ۇسىنعاندار.

«تۇركىستان لەگيونىنىڭ»  ناسيحات بولىگىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن قازاق جاستارىنا ءماجيت ايتباەۆ پەن ح.ابدۋللين اقىل-كەڭەس بەرىپ، ولاردىڭ بولاشاقتا قانداي دا ءبىر پالەگە ۇشىراپ قالماۋىن ەسكەرتىپ وتىرادى.مىنا ءبىر جاعداي الىستا ءجۇرىپ، ءوز تاعدىرى ءۇشىن عانا پۇشايماندىققا بوي ۇرماي، باسقالارعا دا باۋىرمالدىق كورسەتۋدىڭ كورىنىسى دەۋگە بولادى. ول – مىنا اڭگىمە. م.شوقاي بەرلين اۋرۋحاناسىندا قايتىس بولعاننان كەيىن سونداعى قازاقتاردىڭ اراساندا «بيلىككە تالاسىپ، ونى ۋ بەرىپ ولتىرگەن ۆەلي كايۋمحان سەكىلدى» دەگەن اڭگىمە تاراپ كەتەدى. وسىنىڭ اقيقاتىن بىلۋگە كەلگەن ع.بەيىسوۆكە ءماجيت ايتباەۆ  بىلاي دەپ اقىل بەرەدى. «بۇل اڭگىمەنىڭ  شەتى دە، شەگى دە جوق. فوتو تۇگىل، جازىلعان جەرى دە جوق. بۇل اڭگىمە تەك ءوز قارا باسىڭنىڭ قادىرىن كەتىرەدى. ەشكىمدى كىنالاي، جازعىرا المايسىڭ.بۇل اڭگىمەنىڭ  كەلەشەك ۇرپاققا ءبىر جامان جەرى بار. ول جانباي دا، قويماي دا بىقسىپ يىستەنە بەرۋى مۇمكىن... بۇل اڭگىمە،  وسەك بولعانىمەن، تاتۋ وتىرعان قانداس ەكى تۋما حالىقتىڭ اراسىنا وت سالاتىن اڭگىمە ەكەنىن كەز كەلگەن تۇسىنە بەرمەيدى... بۇل قان دەگەن، كەك دەگەن قاۋىپتى نارسەلەر. وسىدان ساقتانۋعا ءتيىسپىز».

عايپەننىڭ نەمىستەردىڭ  قولىنا تۇسكەن ءبىر ولەڭى جونىندە دە م.ايتباەۆ وعان قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسايدى. «سەن بۇل جازعانىندا نەمىستەردىڭ تۇتقىندارعا جاساعان ايۋاندىعىن تاماشا سۋرەتتەگەنسىڭ. مۇنى وقىعان نەمىستەر... ماڭدايىڭنان سيپاي قويماس... شىندىقتى جازعان ەكەنسىڭ، 1941 جىلعى ءستاليننىڭ «مەندە تۇتقىن جوق، تۇتقىنعا تۇسكەن «حالىق جاۋلارى» دەگەنىن نەگە جازبايسىڭ؟»، - دەپ ۇرىسىپ بەردى. سونىمەن بىرگە «كەڭەس – تۋعان جەرىمىز. اتا-بابا زاۋ-زاتىمىز جاتقان جەر... قازىر وندا سەنىڭ جانىڭا ەت جاقىن ساناعان ادامدارىڭ تۇرىپ جاتىر»، - دەيدى.

سوندىقتان دا بولار، م.ايتباەۆ  عايپەنگە: «سەن ەڭ كورىكتى، قولعا تۇسە بەرمەيتىن كىسىنىڭ ءبىرىسىڭ. سەن لەگيونداردى ارالاپ، لەكتسيا وقىپ جۇرەسىڭ. اراسىندا كەرەكتى اڭگىمەلەردى بايقاتپاي  قوسىپ جىبەرۋىڭە مۇمكىندىگىڭ بار، سونىمەن قىمباتتىسىڭ»، - دەپ، وتانعا، تۋعان ەلى مەن جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى بۇركەمەلەپ ايتىپ ءجۇرۋدىڭ كەرەكتىگىن قۇلاعىنا قۇيادى. دەگەنمەن، العاشقى كەزدە تۇركىستان كوميتەتىندەگىلەردىڭ جاسىرىن ۇيىمى بار ەكەندىگى تۋرالى م.ايتباەۆ وعان سىر اشپايدى. «كەيىن بىلسەم، ۇيىم 1942 جىلى قۇرىلعان ەكەن. بەرليندە تۇرعان ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىندا «تۇركىستان كوميتەتى»، ءۇششىنششى قاباتىندا «ەدىل – ورال تاتارلارى» كوميتەتى ورنالاسقان. ەدىل – ورال كوميتەتىندە جاسىرىن ۇيىمدى مۇسا جاليل باسقارعان دا، ال تۇركىستان كوميتەتىندەگى جاسىرىن ۇيىمدى ءماجيت ايتباەۆ باسقارادى. مۇسا جاليل اشكەرەلەنگەندە، تۇركىستان كوميتەتىن، ونىڭ باستىعى ءماجيت ايتباەۆتى ايتپاي كەتەدى»، - دەپ جازادى ع.بەيىسوۆ.

ونداي ۇيىمنىڭ بولعاندىعىن نەمىس قۇجاتتارى نەگىزىندە ىزدەنىس جۇرگىزگەن ي.گيليازوۆ تا راستايدى. ول «يدەل-ۋرال»  لەگيونى (قازان، 2005) دەگەن كىتابىندا: «گەرمانياداعى ۇلتتىق قوزعالىستى ىشتەي ءبۇلدىرۋ، شىعىس حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق اسكەري قۇرامالارىنا ىرىتكى سالۋ ارقىلى ۇلتتىق كوميتەتتەردىڭ انتيفاشيستىكيدەيالاردى باسشىلىققا العان ءبىر بولىگى گيتلەرلىك  رەجيممەن استىرتىن كۇرەس جولىنا ءتۇستى» (285-بەت) دەپ كورسەتەدى.

تاعدىردىڭ اششى ءدامىن بىرگە بولىسكەن تۋىسقان ەكى حالىقتىڭ ۇلتتىق كوميتتەرىنىڭ مۇشەلەرى ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تۇرعان. ولاردىڭ استىرتىن ۇيىمدارى اراسىندا بايلانىس ورناۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ بولعان سەكىلدى.مۇسا جاليل توبىندا ۇلتى تاتار ەكى قازاقستاندىق بولدى. ولاردىڭ ءبىرى 1917 جىلى پەتروپاۆل قالاسىندا تۋعان احات اتناشەۆ، ەكىنشىسى اقتوبە قالاسىندا تۋىپ-وسكەن گاينان قۇرماشەۆ (1919 ج.ت.) ەدى. 1939 جىلى گ.قۇرماشەۆ  ارمياعا اقتوبە قالاسىنان اتتانادى. راديوبايلانىسشى بولىپ ءجۇرىپ، جاۋ تىلىندا قولعا تۇسكەن  ونىڭ ءىس-ارەكەتتەرى «ەدىل-ورال» لەگيونىنداعى جاليلدىكتەرىمەن شەكتەلمەگەن، قازاقتاردى دا قامتىعان بولۋى كەرەك.

ع.بەيىسوۆ بۇل ۇيىمداردىڭ  قانداي باعىتتاردا جۇمىس ىستەگەنىن تولىق بىلە بەرمەيدى.

تەك ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن عانا لەگيونەرلەر اراسىندا فاشيستەرگە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزگەنى، كەڭەس وداعىنا قارسى ۇندەۋلەرگە قاتىسپاۋ، مايدانعا اتتاندىرعان جاعدايدا ءوز ەلىنىڭ سولداتتارىنا وق اتپاۋ، مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، قىزىل ارميا جاعىنا ءوتىپ كەتۋدى كوزدەگەنى ءمالىم.

ع.بەيىسوۆتىڭ (بۇركەنشىك ەسىمى – ب.عايىپ) سول كەزەڭدە جارىق كورگەن «جاۋىنگەردىڭ كۇندەلىك داپتەرى» دەگەن كىتابىندا «ەرى ولسە ەل جوقتايدى، ەلى جوق ەردى كىم جوقتايدى» دەپ جازۋى تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ جالپى كوڭىل-كۇيىن بىلدىرەتىن ەدى. ونى ح.ابدۋللين ءوزىنىڭ «جولتاي» دەگەن پوەماسىنا  ەپيگراف ەتىپ الادى.

ع.بەيىسوۆتىڭ ناسيحات بولىمىندە ىستەۋى ءار جەردە بولىپ تۇرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى دا، ونى تۇركىستاندىق جاسىرىن ۇيىم ءوز ءىس-ارەكەتتەرىنە وراي پايدالانىپ وتىرادى.

1944 جىلى شىلدە ايى شاماسىندا ع.بەيىسوۆ ناسيحات باسقارماسىنان سلوۆاكياعا  بارىپ قايتۋ جونىندە تاپسىرما الادى. جولعا شىعاردىڭ الدىندا ول سايرانعا (حامزا ابدۋللينگە) سوعادى دا، وسى جەردە ارزىحان جۇماباەۆ دەگەن اداممەن ۇشىراسادى. بۇل جونىندە عايپەن: «مەن بۇل كىسىنى كوپ بىلىڭكىرەمەيمىن. كەزدەيسوق كەزدەستىم دەپ ءتۇسىندىم.

سايراننىڭ ادەيى سول كىسىنىڭ شاقىرۋىمەن  الىپ كەلگەنىن كوپ كەيىن ءبىلدىم. بۇرىن ول كىسىنىڭ فاشيستەرگە قارسى جاسىرىن ۇيىم باسشىلارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلمەيتۇعىنمىن»، - دەپ جازادى.

جۇماباەۆ ءسوز اراسىندا: «ءسىزدىڭ باراتىن پولكىڭىزدىڭ كومانديرى اليموۆ پا، ازيموۆ پا، بىلتىر كوميتەتكە (تۇركىستان كوميتەتى – اۆتورلار) كەلگەندە تانىسىپ كورگەنىم بار ەدى. سول كەلگەندە ۇياتتى بىلاي قويىپ، ءبىر جەرلەسىمدى تاپسىرىپ ەدىم. ءوزى شىنجاۋ، اۋىرا بەرەتىن جىگىت ەدى. مەنەن سالەم دەي سالارسىڭ. كوڭىلدى جۇرسە، سول كىسىنىڭ جەرلەسىنىڭ دەنساۋلىعى قالاي ؟»، - دەپ سۇراساڭ جەتىپ جاتىر... تەك كوپتىڭ كوزىنشە سۇراماي-اق قويارسىڭ. جولساپاردان كەلگەن سوڭ مەنى تابا الماسسىڭ. سايراندى كورىپ جۇرەسىڭ عوي. اناداعى كىسىنىڭ سالەمىن ايتتىم دەسەڭ، سايران ماعان جەتكىزەدى عوي»، - دەيدى.

سلوۆاكياداعى «سمەرتاكي» اتتى سەلوعا جەتكەننەن كەيىن عايپەن ەبىن تاۋىپ، وڭاشا قالعاندا عازيزجان ازيموۆكە جۇماباەۆتىڭ سالەمىن جەتكىزەدى.

بەرلينگە كەلگەن سوڭ جۇماباەۆ تاعى دا «كەزدەيسوق» كەزدەسە كەتەدى دە، وعان عايپەن ازيموۆتىڭ ايتقان سالەمىن جەتكىزەدى: «جەرلەسى – ءوزى اۋرۋدان شىقپايتىن جىگىت. جاقىندا براتيسلاۆا قالاسىنا اۋرۋحاناعا جاتقىزاتىن بولىپ كەلىسكەن بولدىم. كۇتىپ ءجۇرمىن. قاي كۇنى اكەل دەپ حابار بەرەدى، سول كۇنى اپارا سالامىن».

وسىدان سوڭ ارزىحان «سىزدەردىڭ اڭگىمەلەرىڭدى بىرەۋ ەستىدى مە؟»، - دەپ انىقتاپ سۇرايدى.

ال، عايپەن: «مەن جۇماباەۆتىڭ نەگە بىلاي سۇراي بەرەتىنىن ويىما دا العان جوقپىن. تاجىريبەلى بارلاۋشىنىڭ مەنى بايلانىسشى رەتىندە پايدالانىپ جۇرگەنىن كوپ كەيىن ءتۇسىندىم. مەن سلوۆاكيادان كەلگەسىن بىرنەشە كۇن وتكەسىن «ازيموۆ ءوز پولكىن الىپ سلوۆاك پارتيزاندارىنا ءوتىپ كەتىپتى»، - دەگەندى سايراننان ەستىدىم.

«سالەمنىڭ» سىرىن عايپەن وسىدان كەيىن عانا تۇسىنەدى.

1945 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا كەشكەمەن عايپەننىڭ ۇيىنە ح.ابدۋللين تەلەفون سوعادى. «بۇگىن تۇنگى ساعات 1.30-دا فريدريح شتراسسە كىندىك تەمىر جول ۆوكزالىنان تابىلاتىن بول. مەنەن ەش نارسە سۇراپ ۋاقىت الما. ءوزىم دە بىلمەيمىن نە بولىپ جاتقانىن. شاماسى ۋاقىت تايانعان بولار، جول جۇرەتىن بولارمىز. ءبىرجولاتا شىق، قايتا ورالمايتىن بول. سەن مەنى دۇرىس ءتۇسىن، بۇل جاي حابارلاما ەمەس، بۇيرىق دەپ  ءتۇسىن. جوعارىنىڭ بۇيرىعى»، - دەيدى.

عايپەن بۇل كەزدە بەرليندەگى تۇركىستان كوميتەتىنە جولساپارمەن كەلگەن، ال ءوزى پوتسدامدا وكۆ (Oberkommando der Wehrmacht) باسقارماسىنىڭ ناسيحات بولىمىندە ىستەيتىن.

«بۇيرىق» دەپ وتىرعان سەبەبى: عايپەن بۇل كەزدە ءماجيت ايتباەۆ ارقىلى  ارنايى جاسىرىن ۇيىمعا قابىلدانعان بولاتىن. «ول دا، حامزا دا، - وتانىن سۇيگەن پاتريوتتار» دەيدى عايپەن.

ع.بەيىسوۆ جاسىرىن ۇيىمعا سلوۆاكياعا بارىپ كەلگەننەن كەيىن قابىلدانعان سەكىلدى. سەبەبى، سول كەزدەن باستاپ «ارزىحان جۇماباەۆ ءار ءتۇرلى سەبەپتەردى پايدالانىپ، ءجيى كەزدەسىپ قالعان بولىپ ءجۇردى. كەيدە ماعان بۇيىرا ءتارتىپ بەرەتىن-ءدى»، - دەپ جازادى عايپەن. ءوزىن مۇشەلىككە قابىلداعان جاسىرىن ۇيىمدى عايپەن مۇشەلەرىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان، ءوزىنىڭ السىزدىگىن ەسەپتەمەستەن، بىرقاتار جۇمىستىڭ باسىن قايىرىپ ىستەپ تاستاعاندى»، - دەپ باعالايدى.

سوندا ارزىحان جۇماباەۆ دەگەن كىم؟ عايپەننىڭ ح.ابدۋلليننەن ەستۋى بويىنشا: ول – كەڭەس بارلاۋشىسى، بۇرىن قىرعىزستان مەملەكەتتىك  قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەتتە بولعان. وش قالاسىنىڭ قىرعىزى.

عايپەنمەن تانىسقان ۋاقىتىندا «اربايت گەرمانشافت» ينستيتۋىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن.

جۇماباەۆتىڭ ارنايى جىبەرىلگەن كەڭەس بارلاۋشىسى ما، الدە تۇتقىنعا تۇسكەننەن كەيىن جاسىرىن ۇيىم قۇرىپ، وعان قازاق، قىرعىزداردى تارتۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن ادام با – ول جاعىن عايپەن بىلمەيدى.

قالاي بولعاندا دا، تەلەفوننان تۇسكەن بۇيرىق بويىنشا 1945 جىلى قاڭتاردىڭ 5- ىنەن 6-سىنا قاراعان ءتۇنى بەرليننىڭ «فريدريح شتراسسە» تەمىر جول ۆوكزالىنان ون وفيتسەر بەرلين-براتيسلاۆا شاپشاڭ پويىزىنا ءمىنىپ جولعا شىعادى. ولار:جۇماباەۆ ارزىحان، اقبەرگەنوۆ جۇمابەك، جۇندىباەۆ ەرعالي، ءادىلوۆ مۇحتار، تۇرىسبەكوۆ ۋاحيت، شادىحانوۆ، مۇرساليەۆ ايىلشى، قالدىباەۆ ەرمەك، ابدۋللين حامزا، بەيىسوۆ عايپەن.

پارتيزاندارعا قوسىلۋعا كەلە جاتقان ولار گەرمانيا جەرىنەن وتكەنىمەن، سلوۆاكيادا «سس»-ءتىڭ قولىنا تۇسەدى. جۇماباەۆ باستاعان 6 ادام قاشىپ شىققانىمەن، ع.بەيىسوۆ، ابدۋللين حامزا، مۇرساليەۆ ايىلشى، قالدىباەۆ ەرمەك قولعا تۇسەدى.

ولار بەرلينگە اكەلىنىپ، تۇركىستان لەگيونىنان قاشقان قىلمىستىلار رەتىندە تورتەۋى دە اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى.

قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن  نەمىستەر ۇكىمدى بىردەن ورىنداماي، ولاردى ءۇش اي بويى بەرليندەگى اتاقتى گريۋنەۆالد تۇرمەسىنىڭ ءولىم كامەراسىندا ۇستايدى. ناۋرىز ايىنىڭ اياعى، نە ءساۋىردىڭ باس كەزى بولسا كەرەك، تۇرمەگە بومبا ءتۇسىپ، اقىرىندا عايپەن مەن جولداستارى امان قالادى...

ۇلكەن قيىنشىلىقتارىمەن ەلگە ورالعانىمەن، گۋرەۆتە (قازىرگى اتىراۋ) قايتادان تۇتقىنعا الىنادى. نەمىستەردىڭ قولىنا مايدان دالاسىندا جارالانىپ، ەسسىز قالۋىما بايلانىستى ءتۇستىم... مەن بەرليندەگى «انتيفاشيست» ۇيىمىنىڭ مۇشەسىمىن، جالعىز ەمەسپىن. مەنىمەن بىرگە بولعان، گەستاپودا ۇستالىپ، اتۋعا بۇيىرىلعان جولداستارىم بار» دەگەن سوزدەرىن تەرگەۋشى حاتتاماعا دا تۇسىرمەيدى.

عايپەن «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ» ىشىندە «انتيفاشيست» دەگەن قۇپيا ۇيىمنىڭ قۇرىلعانىن، ونىڭ باس ۇيىمداستىرۋشىسى ءماجيت ايتباەۆ بولعانىن، ول ۇيىمنىڭ 1942 جىلدان باستاپ مۇسا جاليلمەن بايلانىس ورناتقانىن، سول ۇيىمنىڭ باسشىلىعىمەن ون ادامنىڭ بەرليننەن چەحوسلوۆاكيا  پارتيزاندارىنا ءوتۋ ءۇشىن قاشىپ شىققانىن قايتالاپ ايتادى. بىراق ونى ەشكىم تەكسەرمەيدى دە، شىندىققا دا بالامايدى. ونى رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-1 «ب» بابىمەن 10 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا ۇكىم شىعارىلادى.

ح.ءابدۋليننىڭ دە، ح.تىنىبەكوۆ، ءۇ.قوشالاقوۆتىڭ دا ەشقايسىسىنىڭ دا ءسوزى قاپەرگە ىلىنبەيدى، تەرگەۋشىلەر ءستاليننىڭ «تۇتقىن بولعان ەكەنسىڭ، حالىق جاۋىسىڭ» دەگەن ءبىر عانا قيسىنىن باسشىلىققا الادى.

ءيا، جان بەرىسىپ، جان الىسقان قاندى مايداندا بولماعان، توزاق وتىندا كۇيىپ-جانباعاندار تۇتقىن بولعانداردى قايدان ءتۇسىنسىن؟!

قازاق، قىرعىزداردىڭ جاسىرىن ۇيىمى اشكەرەلەنىپ، نە بولماسا 1945 جىلى ونىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن ازاماتتارى اتىلىپ كەتسە، مۇمكىن، ولاردىڭ ەسىمى مۇسا جاليل سەكىلدى، تاريحتا پاتريوتتار رەتىندە قالار ما ەدى؟! بىزدە ادامدى ءتىرى كەزىندە ۇلىقتاۋعا ونشا بەيىم كورسەتىلمەيدى عوي. «وزىمە ءبىر پالەسى ءتيىپ كەتەر» دەگەن «قىراعىلاردىڭ» كوپتىگىنەن، نە ءوز تاريحىنا وزگەنىڭ كوزىمەن قاراۋعا ابدەن ەتى ۇيرەنىپ كەتكەندىكتەن بولار. ايتەۋىر، قازاق قازاقتىڭ اياعىنان شالۋعا، ءبىر-ءبىرىنىڭ جاقسىلىعىن كورمەۋگە بەيىم تۇرادى.

مۇسا جاليل ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق باتىرىنا اينالدى. «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى» ۇيىمىنداعىلاردان ءتىرى قالعان قازاقتار كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن «ساتقىنعا» اينالدى. وسىلايشا شەشىمى جوق تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەن قانشا قازاق ازاماتتارى ارماندا كەتتى؟

وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن عانا ع.بەيىسوۆ تىنىمسىز قاجىر-قايراتىنىڭ ارقاسىندا اقتالىپ شىقتى. قر باس اسكەري پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى ا.م.سۇلتانوۆتىڭ انىقتاماسىندا: «زاكليۋچەنيەم  گلاۆنوي ۆوەننوي پروكۋراتورى  وت 20 اپرەليا 2006 گودا ۆ سووتۆەتسۆي س پ. «ۆ» 4 ي ست 10 زاكونا رەسپۋبليكي كازاحستان «و رەابيليتاتسي جەرتۆ پوليتيچەسكيح رەپرەسسي وت 14 اپرەليا 1993 گودا بەيسوۆ حايپەن پريزنان جەرتۆوي پوليتيچەسكيح رەپرەسي ي پولنوستيۋ رەابيليتيروۆان»،- دەپ كورسەتىلىپتى.

بۇل قۇجات ع.بەيىسوۆتىڭ سوزىندە، بىرىنشىدەن، ەشقانداي جالعاندىقتىڭ جوقتىعىن، ەكىنشىدەن تۇتقىنعا تۇسكەن قازاقتاردىڭ انتيفاشيستىك ۇيىمىنىڭ بولعاندىعىن بىلدىرەدى.

ولاي بولسا بۇل قۇجاتقا نەگىزگە الىنعان ماتەريالدار كۇشى وسى ۇيىمعا مۇشە بولعان ح.ابدۋللين، ح.تىنىبەكوۆكە جانە تاعى باسقالارعا دا تارالۋى كەرەك. جالپى العاندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن قازاقستاندىقتاردىڭ ءىسى تۇگەلىمەن قايتا قارالىپ، تەك تۇتقىن رەتىندە اپريورلىق شەشىمگە باعىت ۇستاماي، ىزگىلىكتى قادام جاسالۋى ءتيىس.

سول زۇلمات كەزەڭنەن بەرى 70 جىلعا تامان ۋاقىت ءوتتى، زامان وزگەردى، قازاقتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشۋى كەرەكتىگى جونىندە تاۋەلسىز وي-پىكىر قالىپتاسا باستادى. ستاليندىك جۇيەنىڭ قاتىگەزدىكتەرىنەن ءۇزىلدى-كەسىلدى ارىلۋ – دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋدىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگى دە ايان. وسىنى تۇسىنگەن رەسەي فەدەراتسياسى ۋكراينا، بەلورۋس سەكىلدى ەلدەردە سوعىس تۇتقىندارىن اقتاۋ جۇمىستارى كەڭ كولەمدە ءجۇرىپ جاتىر.

تەك بىزدەر عانا بۇل باعىتتا بەيجايلىق تانىتىپ وتىرمىز.

فين سوعىسىنا، فاشيستىك گەرمانيامەن سوعىسقا قاتىسقانداردىڭ كوبى مىنا دۇنيەدە جوق تا سياقتى. ولارعا «اقتاۋدىڭ» دا، «داتتاۋدىڭ» دا كەرەگى بولا قويماس. بىراق، ولار جونىندە جاسالعان ادامگەرشىلىك ءىس-شارالار بۇگىنگى كۇنگى ۇرپاقتارى، تۋىستارى ءۇشىن كەرەك، قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن كەرەك.

ك.ل.ەسماگامبەتوۆ

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،

ا.احمەت

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوتسەنت

Abai.kz