الماتى. 13 مامىر. قازاقپارات /ەرلىك ەرجانۇلى/ -  قازىرگى تاڭدا  الەمنىڭ  40 ەلىندە 5 ميلليونعا جۋىق قازاقتار بار ەكەن. ونىڭ  3 ميلليونى قىتاي مەن وزبەكستاندا، 1 ميلليونى رەسەيدە تۇرىپ جاتىر.

دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ  25-27 مامىر كۇندەرى استانادا وتەتىن  IV قۇرىلتايى قارساڭىندا  رەسەي قازاقتارىنىڭ فەدەرالدىق ۇلتتىق-مادەني اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى  توقتارباي دۇيسەنباەۆتى  اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- توقتارباي قادىرعاليۇلى، رەسەي قازاقتارىنىڭ  ءدال قازىرگى تاڭدا  ناقتى سانى قانشا؟  ولار قاي جەرلەردە كوبىرەك شوعىرلانعان؟

الماتى. 13 مامىر. قازاقپارات /ەرلىك ەرجانۇلى/ -  قازىرگى تاڭدا  الەمنىڭ  40 ەلىندە 5 ميلليونعا جۋىق قازاقتار بار ەكەن. ونىڭ  3 ميلليونى قىتاي مەن وزبەكستاندا، 1 ميلليونى رەسەيدە تۇرىپ جاتىر.

دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ  25-27 مامىر كۇندەرى استانادا وتەتىن  IV قۇرىلتايى قارساڭىندا  رەسەي قازاقتارىنىڭ فەدەرالدىق ۇلتتىق-مادەني اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى  توقتارباي دۇيسەنباەۆتى  اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- توقتارباي قادىرعاليۇلى، رەسەي قازاقتارىنىڭ  ءدال قازىرگى تاڭدا  ناقتى سانى قانشا؟  ولار قاي جەرلەردە كوبىرەك شوعىرلانعان؟

- مەن  ءوزىم رەسەيدىڭ سامارا وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن قازاقپىن.  2002 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىنا قاتىسقانعا دەيىن مەنىڭ دۇنيەتانىمىم مۇلدە بولەك ەدى. كاسىپكەر رەتىندە ءوز تىرشىلىگىمدى ءوزىم كۇيتتەپ، بارىمەن بازار دەپ، بارعا قاناعات جاساپ كەلدىم. قازىر   رەسەي قازاقتارىنىڭ فەدەرالدىق ۇلتتىق-مادەني اۆتونومياسىنىڭ توراعاسىمىن. بۇل  اتقارىپ وتىرعان قىزمەتىمنىڭ ءوزى الىپ يمپەريادا جۇتىلىپ بارا جاتقان 1 ميلليوننان استام  قازاقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جىرىن جىرلاتىپ وتىر.  رەسەيدە قازىر 89 وبلىس بولسا سونىڭ 26-سىندا  قازاقتار  تۇرادى ەكەن.  1992 جىلعى حالىق ساناعىندا  قازاقتاردىڭ سانى  1 ميلليون 150 مىڭ ادام بولعان ەدى.  2002 جىلعى ساناقتا 686 مىڭ  دەپ  كورسەتىلدى.  مەنىڭشە وندا قازاقتاردىڭ سانى ءدال كورسەتىلگەن جوق.  ويتكەنى  ساناق پاراقشاسىندا  ۇلتتىق گرافا بولمادى. قازىرگى كەزدە 2010 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىسى شىعارىلىپ جاتىر. ءبىز ودان ۇلكەن ۇمىتتەر كۇتىپ وتىرمىز.  ويتكەنى وندا 2002 جىلعى ولقىلىقتار جويىلىپ،  بارلىق ازاماتقا ءوزىنىڭ جانە اتا-اناسىنىڭ  ۇلتىن جازۋىنا   مۇمكىندىك بەرىلدى. سونداي-اق  وسى ۋاقىتقا دەيىن  قازاقستانعا قونىس اۋدارعاندار قانداستارمىزدىڭ   سانى ونشا كوپ ەمەس. سول سەبەپتى سوڭعى رەسەيدەگى قازاقتار  10 جىلدا 10-15 پايىزعا ءوستى دەپ ويلايمىن.  ولاردىڭ  وتباسىندا 5-6 بالا بولماسا دا  ورتا ەسەپپەن  بارىندە 2-3 بالا  بار.

قازاقتاردىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعان  جەرلەرى مىنالار:  استراحاندا  - 170 مىڭ، ورىنبوردا - 135 مىڭ، ومبىدا - 110 مىڭ، ساراتوۆتا 100 مىڭ، ۆولگاگرادتا - 60 مىڭ، چەليابىدە - 40 مىڭ، التاي رەسپۋبليكاسىندا - 20 مىڭ، تۇمەندە - 20 مىڭ، نوۆوسىبىردە - 20 مىڭ، قورعاندا - 15 سامارادا - 15 مىڭ، ۋفادا - 10 مىڭ، التاي ولكەسىندە - 10 مىڭ، سانك-پەتەربوردا - 10 مىڭ، ماسكەۋ قالاسى مەن ماسكەۋ  وبلىسىندا - 10 مىڭ، ياكۋتيادا - 2,5 مىڭ، مۋرمانسكىدە - 1  مىڭداي قازاق بار دەپ شامالاپ وتىرمىز. تۇرعىندارىنىڭ 50-85 پايىزىن قازاقتار قۇرايتىن اۋداندار بار. ماسەلەن  استراحان وبلىسىنداعى كروسنويارسك اۋدانىنىڭ 85 پايىزى قازاقتار.

- ساناقتا مانساپ ءۇشىن ءوز ۇلتىن ورىس دەپ جازاتىندار بولۋى مۇمكىن بە؟

- بىرەۋلەر قورقىپ، بىرەۋلەر ۇيالىپ جازباۋى مۇمكىن. بىراق ولاردىڭ ۇلەسى وتە از. بۇل ارالاس نەكەدەگى وتباسىلاردا عانا بولادى دەپ ويلايمىن. جالپى رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ 5 پايىزى ارالاس نەكەدە. بۇل ءۇردىس وندا 1985-90 جىلداردان باستالدى.

- رەسەي قازاقتارىنىڭ قازىرگى تاڭداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەسى نە؟

- بۇگىنگى تاڭدا فەدەرالددىق ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميا باسشىلىعىنىڭ الدىندا تۇرعان باستى  مىندەت - رەسەيدەگى  قازاقتاردىڭ  انا ءتىلىن   ءوز بالالارىنا  ۇيرەتۋىنە جاعداي جاساۋ بولىپ وتىر. ازىرگە بۇل  ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ارمان بوپ تۇر. ونى اشىق  ايتپاساق تا، ءاردايىم  ىشتەي ويلاپ ءجۇرمىز.   قازىر بىزدە قارىم-قاتىناسقا ورتا جوق.  مەن ۇيدە بالالارىممەن جۇمىستان كەلگەن سوڭ 1-2 ساعات قازاقشا سويلەسەمىن. قالعان ۋاقىتتا ولار  ورىس تىلىندە سويلەيدى.

- رەسەي قازاقتارىنىڭ اراسىندا انا ءتىلىن بىلمەيتىندەر كوپ پە؟

- انا ءتىلىن بىلەتىندەر سانى جىل وتكەن سايىن ازايىپ كەلە جاتىر.  ەرەسەكتەر كۇنى بويى جۇمىستا بولعاندىقتان بالالارىمىزدىڭ انا تىلىندە سويلەپ،  ارالاساتىن ورتاسى شەكتەۋلى. بۇعان   قازاق مەكتەبىنىڭ بولماۋى دا ءوز ىقپالىن تيگىزىپ وتىر. رەسەيدە ءالى كۇنگە دەيىن بىردە ءبىر قازاق مەكتەبى جوق.   استراحان، ورىنبور وبلىستارىنداعى كەيبىر اۋدانداردا عانا قازاق ءتىلى  فاكۋلتاتيۆتىك ساباق رەتىندە وتكىزىلەدى.  كونستيتۋتتسيا بويىنشا رەسەيدە ءار ازامات ۇلتتىق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قۇقى بار. ەگەر مەكتەپتە ءبىر سىنىپتا 5-10 قازاق بالاسى بولىپ،  ولاردىڭ اتا-انالارى «بالالارمىزعا انا ءتىلى كەرەك» دەپ  ءوتىنىش جازسا مەملەكەت  جاعداي جاساۋعا مىندەتتى.  بىراق مۇنداي وتىنىشتەر  بىزدە  جازىلىپ جاتقان جوق. بىرەۋلەر قورقادى، ەندى بىرەۋلەر زاڭدى بىلمەيدى. «رەسەيدە تۇرامىز، بىزگە قازاق ءتىلىنىڭ كەرەگى جوق» دەيتىن قازاقتار دا بار. اتا زاڭ  بويىنشا بىزدە بالا 18 جاسقا كەلگەنشە وعان اتا-اتا-اناسى جاۋاپتى. ولار بالالارىنىڭ فاكۋلتاتيۆتىك ساباققا تۇراقتى بارىپ تۇرۋىن قاداعالاۋعا  مىندەتتى. ەگەر بارماسا مەكتەپ باسشىلىعى ونى جاۋىپ تاستايدى. 

- رەسەي قازاقتارىنىڭ ۇلتتىق-مادەني اۆتونومياسى قاشان قۇرىلدى؟ ونىڭ قوعامدىق ۇيىمداردان قانداي ارتىقشىلىعى بار؟ ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميا قۇرۋدىڭ ءتارتىبى قالاي؟

- 1996 جىلى قوعامدىق ۇيىمدار تۋرالى جاڭا  زاڭ قابىلدانعان بولاتىن.  قازىر  رەسەيدە 18 فەدەرالدى ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميا بار. ءبىز ونى ەڭ سوڭعى بوپ  2007 جىلى قۇردىق. ونىڭ كەشەۋىلدەپ قالعانىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بولدى.  باستاپقىدا ءوزىمىز زاڭدى جاقسى بىلمەدىك. ودان كەيىن ءبىرىنشى ومبىدا، ودان كەيىن  ورىنبوردا  ارەكەت جاساپ كوردىك.  اۆتونوميا دەگەن اتاۋدان قورقاتىندار كوپ بولعان سوڭ 26 ايماقتىق قوعامدىق ۇيىمدار بىرىگىپ 2005 جىلى بۇكىلرەسەيلىك ۇيلەستىرۋ ۇيىمىن قۇرامىز دەپ كەلىسكەن ەدىك.   زاڭ بويىنشا  89 وبلىستىڭ جارتىسىندا قوعامدىق ۇيىمدار  بولۋى كەرەك ەكەن. سوندا عانا ونى قۇرۋعا بولادى. ال فەدەرالدى ۇلتتىق-مادەني اۆتونومياعا بۇكىل ايماقتا اۆتونوميا قۇرۋ  مىندەتتى ەمەس.  ونى بىرەۋلەر ءتۇسىنىپ جاتىر، بىرەۋلەر تۇسىنبەي جاتىر.  رەسەي قازاقتارىنا قازىر قوعامدىق ۇيىمداردىڭ  ءبارىنىڭ اۆتونوميا مارتەبەسىن العانى كەرەك بوپ تۇر. زاڭ بويىنشا اۆتونوميا دارەجەسى  فەدەرالدىق، ايماقتىق   جانە جەرگىلىكتى دەگەن ءۇش ساتىدان تۇرادى.  ارقايسىسىنىڭ ءوز ورنى بار.  ولارعا  مەملەكەت  بيۋدجەتتەن اقشا بەرەدى. ال قوعامدىق ۇيىمدارعا جارعىلارى ءبىر بولسا  بيۋدجەتتەن قارجى بەرىلمەيدى.   ماسەلەن، استراحاندا ايماقتىق تا  وبلىستىق قوعامدىق ۇيىم بار. ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميا بولماعان سوڭ ولار جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەن اقشا الا الماي وتىر.

زاڭ بويىنشا الدىمەن ءار اۋداندا جەرگىلىكتى ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميالار قۇرىلادى. ولار ايماقتىق اۆتونوميانى بەكىتەدى. ول ءبىر وبلىستا بىرەۋ عانا  بولادى. ال ايماقتىق بۇل اۆتونوميالار بۇكىل رەسەيدە 1 فەدەرالدى اۆتونوميانى قۇرادى.  بىزدە قازىر ءبىر جەردە قوعامدىق ۇيىم بولسا، ەكىنشى  جەردە اۆتونوميالار جۇمىس جاساۋدا.  فەدەرالدى ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميانى قۇرعاندا بىزدە  5 ايماقتىق اۆتونوميا بولدى.  قازىر 9 ايماقتىق، 20-داي جەرگىلىكتى  اۆتونوميا بار.  ولار   سامارا، ومبى، ورىنبور، تۇمەن، ماسكەۋ جانە ماسكەۋ وبلىسى، تاتارستان، ساراتوۆ، التاي ولكەسىندە ورنالاسقان.

- رەسەي قازاقتارىنىڭ تۇرمىستىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلارى قالاي؟

- 1975 جىلعا دەيىن قازاقتار نەگىزىنەن اۋىلدىق جەردە تۇردى. «ورىس ءتىلىن ءبىل، جاقسى وقى،  كەيىن نان سۇراپ جەي الماي قالاسىڭ» دەگەن ناۋقان باستالعان كەزدە بارىمىزگە وقۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، بارىنەن وزىپ كەتتىك قوي. اۋىلداعى بالالاردىڭ 70 پايىزى جوعارى ءبىلىم الدى.  قىزمەت، ءۇي بەرگەن سوڭ  1960 جىلدان باستاپ بۇرىن ءبىر سايدىڭ ەتەگىندە جەكە اۋىل  بوپ وتىراتىن قازاقتار ورتالىققا جاقىنداپ، وزدەرى ءۇي سالىپ، بىرتىندەپ قالاعا اعىلا باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە   قازاقتار  شوعىرلانىپ تۇراتىن اۋىلدار دا بىرتىندەپ ازايىپ كەلە جاتىر.

كەڭەس ۋاقىتىندا مال دارىگەرى، ينجەنەر، مەحانيكتەر  كوپ بولاتىن. قازىر بىزدە بارلىق ماماندىق يەسى  بار.  ماسەلەن سامارا وبلىسىنداعى 16 جوعارى وقۋ ورنىندا 1 مىڭ قازاق ستۋدەنتتەرى وقىپ جاتىر. ءبارى وسىندا تۋىپ وسكەن.  ال وعان باسقا وبلىستاردان  كەلگەندەردى  قوسساق بۇل سان ودان ارى ۇلعايا بەرەرى انىق.

- رەسەيدەگى قازاقتار اراسىندا قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە مە؟

- مۇنداي زەرتتەۋ جۇمىسى كەرەك. بىراق ونى كىم جاساۋ كەرەكتىگىن بىلمەيمىز. ويىمىزدا بار. ازىرگە ءوز تاراپىمىزدان ەشقانداي زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلگەن جوق. قازاقستان تاراپىنان دا مۇنداي ءىس-شارالار بايقالمايدى. تەك 2007 جىلى  ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ءبىر جوبا بويىنشا ەلەنا لارينا دەگەن عالىم  «قازىرگى قازاقتار قالاي تۇرادى؟»، «ولاردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايى قانداي؟» دەگەن ماسەلەلەر بويىنشا  سامارا مەن  ورىنبور وبلىستارىندا ءبىر  زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى.

رەسەيدەگى  قازاق جاستارىنىڭ 90 پايىزى قازاقستان تاريحىن، قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. ءتىپتى ابايدىڭ كىم ەكەنىنەن حابارسىز.  مەنىڭ ءوزىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ  «اباي جولىن»  2002 جىلى عانا وقىدىم. ونى ماعان قازاقستاندىق دوستارىم سىيلاعان بولاتىن. سودان كەيىن عانا ابايدى ءبىرشاما تاني باستادىم.  ەگەر جاستار ابايدىڭ كىم ەكەنىن بىلسە،  ءتىلدى بىلمەسە دە ىشىنەن قازاقپىن دەيدى. سوندىقتان رەسەيدەگى قازاق بالالارىنا الدىمەن  ابايدى ورىس تىلىندە  جەتكىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.  بىزدە  تانىلماعان، ءالى اشىلماعان تالانت كوپ. ولاردى قايدا جىبەرۋدى بىلمەيمىز. كەيدە قازاقستانعا  الىپ كەتسە عوي دەپ ارماندايمىن.  ەرتەڭ ونىڭ ءبارى  جوعالىپ كەتەدى عوي. ويتكەنى ولار رەسەيگە كەرەك ەمەس. ەگەر ورنىمەن پايدالانسا بۇل جاستار قازاقستانعا قانشا پايدا اكەلەر ەدى. سىرتتا ءجۇرىپ ءبىز دە كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىز قازاقستاننىڭ قارىشتاپ ءوسىپ جاتقانىن.  ەندى قازاق وكىمەتى سىرتتا جۇرگەن دارىندى جاستارعا دا كوز قىرىن سالىپ، قاناتىنىڭ استىنا السا جاقسى بولار ەدى.  «نۇرلى كوش» جاقسى باعدارلاما. ەندى اتا جۇرتقا قايتا ورالعان قانداستارعا بەلگىلى ءبىر ۋاقىتا دەيىن تۇراتىن بەيىمدەۋ ورتالىقتارى قۇرىلىپ،  ىنتالاندىرۋ شاراسى جاسالسا نۇر ۇستىنە  نۇر بولار ەدى. ماسەلەن، ولاردىڭ جيناعان  اقشاسى ءۇي الۋعا جەتپەۋى مۇمكىن، مۇنداي جاعدايدا 10 جىلدان 20 جىلعا دەيىن كرەديت بەرىپ، ونى قايتارۋ كەزىندەگى باستاپقى 2 جىلىنا جەڭىلدىك بەرسە قازاقستانعا كوشىپ كەلەتىن وتباسىلار  از بولماس ەدى. سونداي-اق  رەسەيدە قازان، سامارا، ماسكەۋ، جانە ءنوۆوسىبىر قالالارىندا 4 اۆياتسيالىق  ينستيتۋت بار.  ءبىزدىڭ بالالار وندا وقىپ، جوعارى ءبىلىم السا دا  كەلەشەگى جوق. ەگەر ماماندار دايىنداۋعا قاتىستى جاقسى باعدارلاما بولسا رەسەيدەگى قازاقتار بالالارىن كەز-كەلگەن ماماندىققا وقىتار ەدى. رەسەيدە قازىر   ءبىلىم الۋ تەگىن.  بۇل قازاقستان ەكونوميكاسى ءۇشىن باعا جەتپەس ۇلكەن كاپيتال بولادى عوي.

- ءبىر سوزىڭىزدە سىرتتا جۇرسەك تە ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىز دەپ قالدىڭىز. رەسەيدەگى ورىستار قازاقستاندى قالاي قابىلدايدى؟

- ولاردىڭ كوبى قازاقستاندا نە بوپ جاتقانىن بىلمەيدى.  ءبىز بىلەمىز، قانىمىز  قازاق بولعان سوڭ.  سپۋتنيكتىك تاباقتار ارقىلى قازاقستان ارنالارىن كورىپ، ونداعى جاڭالىقتارعا ءاردايىم قۇلاعىمىزدى ءتۇرىپ جۇرەمىز. دەگەنمەن قازاقستان تۋرالى اقپارات  راديو مەن تەلەۆيدەنيەدە ءالى از.

- قوس ازاماتتىق تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟

- قوس ازاماتتىققا مەن قارسىمىن. وعان ەشقانداي قاجەتتىلىك جوق. قازاقستان حالقى ونسىز دا از. قازىردىڭ وزىندە رەسەيدە دە قازاقستاندا قوس-قوستاپ ءۇي الىپ، بىرنەشە وتباسىن قۇرىپ، كىمنىڭ تارىسى پىسسە سونىڭ تاۋىعى بولى جۇرگەندەر جەتكىلىكتى.  بۇل جاقسى نارسە ەمەس. 

- دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءتورتىنشى قۇرىلتايىنان  نە كۇتەسىزدەر؟

- ەڭ الدىمەن    جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە  قازاق ءتىلىن وقىتۋ  ماسەلەسىنىڭ  شەشىلۋىن.  قازىر رەسەي مەكتەپتەرىندە 80-90 پايىزعا دەيىن قازاق بالالارى وقيتىن اۋداندار  بولسا دا  بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق. ول كەڭەستىك داۋىردە دە بولعان جوق. ەندى وسى ماسەلە  ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىلارى اراسىندا تالقىلانىپ، ءبىر ساياسي شەشىم قابىلدانسا ەكەن دەيمىز. مىسالى  قازاقستاندا مىڭداعان ورىس مەكتەپتەرى بار. ولاردىڭ ءبارى مەملەكەتتىك بيۋدجدەتتەن قارجىلانىرىلادى. ولاردىڭ انا ءتىلىن،  مادەنيەتىن دامىتۋعا دا قوماقتى قارجى ءبولىنىپ كەلە جاتىر. رەسەيدە دە  بارلىق وبلىستا تۇگەل بولماسا  دا قازاقتار ءجيى تۇراتىن اۋدانداردا قازاق مەكتەبىن اشۋعا، بولماسا  مەكتەپ  باعدارلاماسىندا وقىلاتىن مىندەتتى پاندەر قاتارىنا  ەنگىزۋگە بولادى دەپ ويلايمىن. رەسەيدىڭ دامىپ، وركەندەنۋىنە ونداعى  قازاقتاردىڭ دا  قوسقان ۇلەسى بار عوي. ەگەر پرەزيدەنتتەر تاراپىنان قانداي دا ءبىر  شەشىمدەر قابىلدانىپ جاتسا،  رەسەيدىڭ ءبىلىم مينسترىلىگى  قازاق تىلىنە وڭ قاباق تانىتىپ، كوڭىل بولەدى دەپ ويلايمىن. بۇل جالپى ەكى ەلگە دە ءتيىمدى. رەسەيلىكتەر دەموگرافيالىق احۋالىن ودان  سايىن قۇلدىراۋدان ساقتاپ، ەكى حالىقتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ودان ارى تەرەڭدەتە  تۇسۋگە  مۇمكىندىك الادى. قازاقستان بولسا كەيبىر قاجەتتى ماماندارىن رەسەي قازاقتارى اراسىنان تاۋىپ، ءوز مۇقتاجىنان شىعار ەدى.

-اڭگىمەڭىزگە راحمەت! تىلەگەن بارلىق ارمان-تىلەكتەرىڭىز تولىق ورنىندالسىن!