جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: ءبىرىنشى, ەكىنشى...

حازار قاعاناتى تۇرعىندارى جايلى ءال ماسۋدي دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك: «جيتەلي ستوليتسى – مۋسۋلمانە، حريستيانە، يۋدەي ي يازىچنيكي. يۋدەيامي ياۆليايۋتسيا: تسار، ەگو وكرۋجەنيە ي حازارى ەگو رودا. تسار پرينيال يۋدەيستۆو ۆو ۆرەميا پراۆلەنيا حاليفا حارۋن ار-راشيدا (170-98 گگ.ح./786-814). رياد ەۆرەەۆ پريمكنۋل ك نەمۋ يز درۋگيح مۋسۋلمانسكيح ستران ي يز ۆيزانتيسكوي يمپەري. پريچينا ۆ توم، چتو يمپەراتور، پراۆياششي نىنە، ت. ە. ۆ 332گ.ح/943, ي نوسياششي يميا ارمانۋس وبراششال ەۆرەەۆ سۆوەي سترانى ۆ حريستيانستۆو سيلوي ي نە ليۋبيل يح ي بولشوە چيسلو ەۆرەەۆ بەجالو يز رۋما ۆ سترانۋ حازار. چتو كاساەتسيا يازىچنيكوۆ ۆ گوسۋدارستۆە، تو سرەدي رازريادوۆ يح ناحودياتسيا ساكاليبا ي رۋسى، كوتورىە جيۆۋت نا ودنوي ستورونە ەتوگو گورودا. وني سجيگايۋت سۆويح مەرتۆەتسوۆ ۆمەستە س يح كونيامي، ۋتۆاريۋ ي ۋكراشەنيامي. كوگدا ۋميراەت مۋجچينا، ەگو جەنۋ زاجيۆو سجيگايۋت ۆمەستە س نيم، نو ەسلي ۋميراەت جەنششينا، تو مۋجا نە سجيگايۋت. ەسلي كتو-نيبۋد ۋميراەت حولوستىم، ەگو جەنيات پوسمەرتنو، ي جەنششينى گورياچو جەلايۋت بىت سوججەننىمي، چتوبى س دۋشامي مۋجەي ۆويتي ۆ راي. كاك مى ۋپومينالي، تاكوۆ جە وبىچاي ۋ يندۋسوۆ، نو يح جەنى بەز يح سوگلاسيا نە سجيگايۋتسيا س مۋجيامي. رۋسى ي ساكاليبا, كوتورىە، كاك مى ۋجە گوۆوريلي، يازىچنيكي, سلۋجات ۆ ۆويسكە تساريا ي ياۆليايۋتسيا ەگو سلۋگامي.».

مۇندا مەملەكەت حالقى حريستيان، مۇسىلمان، يۋدەي (ەۆرەي) دىنىندەگىلەر مەن ەسكى سەنىمدەگىلەر دەلىنگەن. پاتشانىڭ VIII عاسىر سوڭىندا يۋدەي دىنىنە كوشكەنىن، پاتشا تۇقىمى مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار يۋدەي دىندىلەر ەكەنىن ايتادى. كەي ەۆرەيلەر مۇسىلمان ەلدەرىنەن كەلگەنى جانە ۆيزانتيا پاتشاسى قىسىمىنان ونداعى ەۆرەيلەر حازار قاعاناتىنا قاشىپ كەلگەنى باياندالادى. وسى دەرەكتىڭ ءوزى حازار قاعاناتىنىڭ داعىستاندا بولماعانىن ايعاقتايدى. ويتكەنى، ۆيزانتيا ەۆرەيلەرى داعىستانعا جەتۋ ءۇشىن ابحاز، گرۋزين، الان، سارير جانە مۇسىلمان كنيازدىكتەرى ارقىلى ءوتۋى ءتيىس. ول جولدار قاۋىپسىز بولعان دەپ ەشكىم ايتا الماس ەدى. ولار سول ەلدەر ارقىلى داعىستانعا قيىندىقپەن جەتكەن بولسا، ءال ماسۋدي ايتار ەدى. ونىڭ دەرەگى ەۆرەيلەردىڭ ۆيزانتيادان تىكەلەي حازار قاعاناتىنا جەتكەنىن بايقاتادى (قاراتەڭىز بەن ازوۆ تەڭىزى ماڭىنداعى حازار قاعاناتى مەن ۆيزانتيا اراسىن تەك تەڭىز ءبولىپ جاتقان، ياعني ولار كورشى ورنالاسقان).

حازار قاعاناتىندا رۋس پەن ساكالبا ەلىنىڭ ادامدارى دا بولعانى، ولاردىڭ ەسكى سەنىمدە ەكەنى جانە مەملەكەت اسكەرىندە جاۋىنگەرلىك قىزمەت اتقاراتىنى دەرەكتە قامتىلعان. ياعني، قىرىمدا وتىرعان ۋرۋس پەن ساكالبان ەلىنىڭ ءبىر توبى حازار قاعاناتىندا ءومىر سۇرگەن. قىرىمداعى ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرىن ءسۇربورىاس توبى بيلەگەنىن، «ءسۇربورىاس» اتاۋى قىسقاشا «ءبورى» دەلىنىپ، سوسىن بولگار-سلاۆياندىق «كي» جالعاۋىمەن «بيۋريك» بولىپ وزگەرگەنىن جانە ونى «ريۋريك» قىلعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياساتى ەكەنىن اسىلۇيا ديناستياسى جايلى ماقالالارىمىزدا ايتقانبىز (ەۋروپالىقتار ريۋريك اۋلەتىن «ۆارياگ» دەپ اتاعان، ول دا بورىك اتاۋىنىڭ بۇرمالانۋى). سول ماقالادا ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرىنىڭ ەكىنشى بولىگىن تۇركى اشينا توبى بيلەگەنىن، ول توپتىڭ ەكىنشى جاناما اتاۋى ءبورىشى (ۆولكوداۆ) ەكەنىن، اتاقتى بەيبارىس سۇلتان سول ءبورىشى (بۋرچ-بەرىش) توبىنىڭ ۇرپاعى بولاتىنىن، ونى قۇلدىققا ساتقان ءبورى (بوريك-ريۋريك) توبىنىڭ وكىلدەرى ەكەنىن جانە قىرىمدا سول بەيبارىس سۇلتان سالدىرعان ەسكى مەشىتتىڭ ورنى ءالى بارىن كورسەتتىك. حازار قاعاناتىنداعى رۋس پەن ساكالبا ادامدارىن سول بەيبارىس شىققان ءبورىشى (بۋرچ-بەرىش) توبى بيلەگەن، ولار مەن حازار قاعاناتىنىڭ يۋدايزم ءدىندى بيلەۋشىلەرى تۇركى اشينا ديناستياسىنا جاتاتىندىقتان ءوزارا تۋىس.

بەيبارىس سۇلتاندى ءبىزدىڭ دالامىزدان شىققان دەگەن ورىنسىز. ول – قىرىمدىق ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرىنىڭ ءبىر بولىگىن بيلەگەن ءبورىشى ديناستياسىنىڭ وكىلى. قۇلدىقتا كەمە ەسكەكشىسى بولعانى، تاياۋ شىعىسقا كەمەمەن جەتكەنى، ونىڭ تۋعان جەرى قارا تەڭىز جاعاسى ەكەنىن ايعاقتايدى. ءبورىشى توبىنىڭ ءبىر بولىگى كەيىن بەرش دەگەن تايپانى قالىپتاستىردى. سوندىقتان بەيبارىس سۇلتاندى بەرىش رۋىنان دەگەن دۇرىس. الايدا، ونىڭ وتانى قىرىم ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.

ۋرۋس ەلى IV عاسىرداعى ريم دەرەكتەرىندە اورس تايپاسى اتاۋىمەن كەزدەسەدى (ريمدىك اتاۋ). ولاردىڭ دۇرىس اتى «ارىس» ەكەنىن XI عاسىردا كاۆكازداعى اۆار نۋتسالدىگىن بيلەگەن رۋس اۋلەتى شەجىرەسى دالەلدەيدى. ارىس ەلى ريم يمپەرياسىمەن جاقىن قاتىناس (كەمەلى سكيفتەردىڭ ريمگە جورىقتارى زامانىندا) ورناتىپ، اتاۋلارىن اورس ەتكەن. قىرىمعا جاقىن دالاعا VII عاسىردا ورنىققان قازاقتار اورس ەلىن «ورىس» دەپ اتاپ كەتكەن. وعىز ديالەكتى حازار مەن بۇلعارلار بولسا «ورىس» اتاۋىن «ۋرۋس» دەپ دىبىستاعان جانە وسى سوڭعى اتاۋ اراب جازبالارى ارقىلى تاريحقا ەندى.

ال ساكاليبا ەلىنىڭ اتاۋى دۇرىسىندا – ساك البان. ساق حالقىنىڭ البان تايپاسى بولعاندىقتان، پارسىلار ولاردى «ساكالبان» دەپ اتاعان. زاكاۆكازە I-V عاسىرلار اراسىندا البانيا دەپ اتالدى. قازىرگى ەۋروپالىق البانيا ەلى قىرىمنان بارعان ساقالبانداردان (ساكاليبا) قالىپتاسقان. البانيا مەن رەسەيدى ورناتقان توپ – ريۋريك-بيۋريك ء(بورى-بورىك) اۋلەتى. سوندىقتان البانيا مەن رەسەي گەربتەرى بىردەي. البانعا جاقىن سىبان تايپاسى «ساكسىبان» دەپ اتالعانىن ارىس حالقى جايلى ماقالامىزدا تولىق كورسەتكەنبىز (گرۋزيادا سۆان ەلى ءالى بار، ارمەنيادا سۆان كولى بار، ازەربايجاندار قۇرامىندا كوشپەندى شاحسەۆان (ساقسىبان) توبى بار).  ياعني، كاۆكازداعى جانە قىرىمداعى شاحسەۆان (سۆان) مەن ساكالبان دەگەندەر ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتەن ەرتەدە بارعان ساق تايپالارى. ياعني، قازاقتىڭ البان مەن سىبان (ونى ورىستار كيريليتساداعى شەجىرەگە «سۋان» دەپ ەنگىزگەن) تايپالارى – ەجەلدەن بار ساق تايپالارى.

ءال ماسۋدي ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرىنىڭ جابايى داستۇرلەرىن قاراپايىم جانە ادەپتى تۇردە باياندايدى. ول يبن فادلان ءتارىزدى انايى دەرەكتەر بەرمەيدى جانە وزگە ەلدەر تۋرالى بايانداعاندا دورەكى سوزدەر قولدانبايدى. رەسەي تاريحشىلارى يبن فادلان جازباسىن «اسا سەنىمدى» دەپ اسىرا جارنامالاۋدان جالىقپايدى. ال ءال ماسۋدي جازباسىن ادەيى شىم-شىتىرىق ەتىپ ورىسشالاپ، ونى سەنىمسىز جازبا دەپ سەندىرۋگە تىرىسادى. انىعىندا، ءبارى كەرىسىنشە ەكەنىن كوزى قاراقتى وقىرمان وسى ماقالالار ارقىلى تۇسىنەر دەگەن سەنىمدەمىز.

ءال ماسۋدي دەرەكتەرىن ارى قاراي جالعاستىرساق: «بولشينستۆو ۆ ەتوي  سترانە سوستاۆليايۋت مۋسۋلمانە، تاك كاك يز نيح سوستويت تسارسكوە ۆويسكو. وني يزۆەستنى ۆ گورودە كاك ارسيا، ي وني ياۆليايۋتسيا پەرەسەلەنتسامي يز وكرەستنوستەي حورەزما. ۆ داۆنيە ۆرەمەنا پوسلە ۆوزنيكنوۆەنيا يسلاما ۆ يح سترانە رازرازيلاس ۆوينا ي ۆسپىحنۋلا چۋما، ي وني پەرەسەليليس ك حازارسكومۋ تساريۋ. وني دوبلەستنى ي حرابرى ي سلۋجات گلاۆنوي وپوروي تساريا ۆ ەگو ۆويناح. وني وستاليس ۆ ەگو ۆلادەنياح نا وپرەدەلەننىح ۋسلوۆياح، ودنيم يز كوتورىح بىلو تو، چتو وني بۋدۋت وتكرىتو يسپوۆەدوۆات سۆويۋ ۆەرۋ، يمەت مەچەتي ي پريزىۆ ك موليتۆە; تاكجە، چتو دولجنوست تسارسكوگو ۆازيرا بۋدەت سوحرانياتسيا زا نيمي، كاك ي ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ۆازيروم ياۆلياەتسيا ودين يز نيح، احماد ب. كۋيا; تاكجە چتو، كوگدا ۋ تساريا بۋدەت ۆوينا س مۋسۋلمانامي، وني بۋدۋت ستويات ۆ ەگو ۆويسكە وتدەلنو ي نە بۋدۋت سراجاتسيا، نو چتو وني بۋدۋت سراجاتسيا ۆمەستە س تسارەم پروتيۆ درۋگيح ۆراگوۆ — نەۆەرنىح. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا وكولو 7 تىس. يز نيح سادياتسيا نا كونيا ۆمەستە س تسارەم، ۆوورۋجەننىە لۋكامي، وبلاچەننىە ۆ پانتسيري، شلەمى ي كولچۋگي. سرەدي نيح يمەيۋتسيا ي كوپەيششيكي، ۆوورۋجەننىە، كاك وبىچنو ۋ مۋسۋلمان. ۋ نيح ەست ي مۋسۋلمانسكيە سۋدي. سرەدي ۆوستوچنىح تسارەي ەتيح ستران تولكو حازارسكي تسار يمەەت ۆويسكا يز وتدالەننىح مەستنوستەي. ۆسياكي مۋسۋلمانين ۆ تەح كراياح نازىۆاەتسيا پو يمەني ەتيح اريسي.».

مۇندا حازار قاعاناتى حالقىنىڭ باسىم بولىگى مۇسىلماندار، ولار حورەزم ايماعىنان شىققان اريسي دەگەن تايپا دەيدى. تۇركىمەندەر قۇرامىندا ارسارىلار دەگەن ۇلكەن تايپا بار، حازار پاتشالىعىندا اسكەر بولعان اريسي ەلى مەن تۇركىمەندەردىڭ ارسارى تايپاسى تۋىس دەسەك، قاتەلەسپەيمىز («ارىسلار» اتاۋى «ارسارىلار» بولىپ ازداپ وزگەرگەن). وڭتۇستىك قازاقستانداعى ارىس وزەنىنىڭ اتاۋى ەجەلگى ارىس (اريتسى) ەلىنەن قالعان ەستەلىك. جوعارىدا ۋرۋس ەلىنىڭ ءوز اتاۋى ارىس ەكەنىن ايتتىق. سوندىقتان حازار قاعاناتى اسكەرى بولعان اريسي ەلى مەن سول جەردە اسكەري قىزمەت اتقارعان ۋرۋس (رۋس) وكىلدەرى ءوزارا تۋىستار دەسە دە بولادى. الايدا، ەۋرازيا ايماعىنداعى بارلىق ەلدەر مەن مەملەكەتتەردى ەجەلگى حۋن يمپەرياسىنان بيلىك ءداستۇرى قالىپتاسقان اسىلۇياڭ (سيليۋان) ديناستياسى باسقارعانى داۋسىز (حازاريانى بيلەگەن تۇركى اشينا توبىدا سول ديناستياعا جاتادى).

اريسي ەلى مۇسىلماندىققا وتە بەرىك ەكەنىن ولار مەن حازار پاتشاسى اراسىنداعى كەلىسىم كورسەتەدى. اريسيلەر مۇسىلماندارمەن سوعىسپايتىن، تەك دىنسىزدەر مەن وزگە دىندىلەرمەن عانا سوعىسۋعا رۇقسات ەتەتىن شارتتى ۇستانعان. سونىمەن قاتار حازار قاعاناتىنداعى باس ءۋازىر لاۋازىمى كەلىسىم بويىنشا اريسي ەلىن بيلەگەن اۋلەتكە (كۋا رۋى) تيەسىلى بولعان. XI عاسىرداعى كيەۆ كنيازدىگى اراب جازبالارىندا «كۋاب» دەپ كورسەتىلگەن. شاماسى، كۋاب قالاسى اتاۋى حازار قاعاناتىندا باس ۋازىرلىكتى يەلەنگەن كۋا اۋلەتىمەن بايلانىستى ءتارىزدى. ويتكەنى، كيەۆ كنيازدىگىن ۋرۋس پەن چورنوكلوبۋك توپتارى وداعى بيلەگەنى ءمالىم. ولار XI عاسىردا تبيليسيدەن قۋىلعان قاراپاپاح توبى مەن حازار قاعاناتى جويىلعاندا بارعان ۋرۋس توبى دەگەن دۇرىس. سونىمەن قاتار كيەۆتەگى «حازار قاقپاسى» مەن ول جەردەن تابىلعان حازارلىق ەۆرەي جازبالارى حازار قاعاناتىن بيلەگەن ەۆرەيلەر دە كۋاب (كيەۆ) قالاسىنان پانا تاپقانىن ايعاقتايدى.

ءال ءماسۋديدىڭ كەلەسى دەرەگىنە كوز جۇگىرتىپ كورەيىك: «ۆ ەگو سترانە، پوميمو اريسيا، ناحوديتسيا منوگو مۋسۋلمانسكيح كۋپتسوۆ ي رەمەسلەننيكوۆ، كوتورىە ناەحالي ۆ سترانۋ حازارسكوگو تساريا ۆۆيدۋ سپراۆەدليۆوستي ي بەزوپاسنوستي، تام. ۋ نيح ەست سوبورنايا مەچەت س مينارەتوم، كوتورىي ۆوزۆىشاەتسيا ناد تسارسكيم زامكوم، ا تاكجە ي درۋگيە مەچەتي سو شكولامي، ۆ كوتورىح دەتي وبۋچايۋتسيا كورانۋ. ۆ حازارسكوي ستوليتسە پو پراۆيلۋ سەم سۋدەي (كادي); دۆا يز نيح دليا مۋسۋلمان; دۆا – دليا حازار، كوتورىە سۋديات ۆ سووتۆەتستۆي س توروي; دۆا – دليا حريستيان، كوتورىە سۋديات ۆ سووتۆەتستۆي س ەۆانگەليەم، ي ودين دليا ساكاليبا, رۋسوۆ ي درۋگيح يازىچنيكوۆ, كوتورىە سۋديات سوگلاسنو يازىچەسكومۋ، ت. ە. پو ۆەلەنيام رازۋما. ا كوگدا پرەدستاۆيتسيا سلۋچاي بولشوي ۆاجنوستي، دليا كوتوروگو ۋ نيح نەت زنانيا، وني سوبيرايۋتسيا ۋ مۋسۋلمانسكيح كادي، سۋدياتسيا پەرەد نيمي ي سلەدۋيۋت تومۋ، چتو نادلەجيت پو شارياتۋ».

قۇجاتتا ادىلەتتى جانە قاۋىپسىز بولعاندىقتان، حازار قاعاناتىنان كوپتەگەن مۇسىلماندار پانا تاپقانىن ايتىلعان. سونداي-اق مەملەكەتتە مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر جەتكىلىكتى ەكەنىن، ءار ءدىن وكىلدەرىنىڭ ءوز حاديلارى (سۋديا) بارىن، ءوز سەنىمدەرىندەگى داۋلى ماسەلەدە جاۋاپ تاپپاعاندار مۇسىلمان ءحاديدىڭ تورەلىگىنە جۇگىنەتىنىن باياندايدى.

ەندى حازار قاعاناتىن بيلەگەندەر جايلى دەرەكتەرگە نازار سالايىق: «...ۆ توم، چتو مى سووبششيلي، مى سوبستۆەننو يمەلي ۆ ۆيدۋ نە تساريا حازار، ا حاكانا. ۆ دەيستۆيتەلنوستي ۆ حازارسكوم گوسۋدارستۆە يمەەتسيا حاكان ي سۋششەستۆۋەت پراۆيلو، چتوبى ون ناحوديلسيا ۆ رۋكاح درۋگوگو تساريا ي ۆ ەگو دۆورتسە. حاكان پرەبىۆاەت ۆنۋتري زامكا ي نە موجەت ني ۆىەزجات، ني پوياۆلياتسيا پەرەد پريدۆورنىمي ي نارودوم، ني پوكيدات سۆوە جيليششە، گدە ۆمەستە س نيم جيۆەت ەگو سەميا. وت نەگو نە يسحوديات ني پريكازى، ني زاپرەششەنيا، ي ون نە پرينيماەت رەشەني ۆ گوسۋدارستۆەننىح دەلاح. ودناكو تسار نە ۋپراۆليال بى حازارسكيم تسارستۆوم دولجنىم وبرازوم، ەسلي بى حاكان نە بىل پري نەم ۆ ستوليتسە ي بوك و بوك س نيم ۆ زامكە. كوگدا حازارسكوە تسارستۆو پوستيگنەت گولود يلي درۋگوە كاكوە-نيبۋد بەدستۆيە، يلي كوگدا پروتيۆ نەگو وبەرنەتسيا ۆوينا س درۋگيم نارودوم، يلي كاكوە-نيبۋد نەسچاستە نەوجيداننو وبرۋشيتسيا نا سترانۋ، زناتنىە ليۋدي ي پروستوي نارود يدۋت تولپوي ك تساريۋ ي گوۆوريات: “مى راسسموترەلي پريمەتى ەتوگو حاكانا ي دنەي ەگو، ي مى سچيتاەم يح زلوۆەششيمي. تاك ۋبەي جە ەگو يلي پەرەداي نام، چتوبى مى ەگو ۋبيلي”. ينوگدا ون ۆىداەت يم حاكانا، ي وني ۋبيۆايۋت ەگو; ينوگدا ون ۋبيۆاەت ەگو سام; ا ينوگدا ون جالەەت ي زاششيششاەت ەگو، ۆ توم سلۋچاە ەسلي ون نە سوۆەرشال نيكاكوگو پرەستۋپلەنيا، زا كوتوروە ون زاسلۋجيۆال بى، ي نە بىل پوۆينەن ني ۆ كاكوم گرەحە. يا نە زنايۋ، درەۆەن لي تاكوي پوريادوك يلي نوۆ، نو راز دولجنوست ەتوگو حاكانا پرينادلەجيت چلەنام نەكوي سەمي يز يح زناتي، يا پولاگايۋ، چتو ۆلاست ناحوديلاس ۋ ەتوي سەمي يزداۆنا, نو ودين گوسپود بوگ ۆسەۆەدۋشش».

بۇل تاريحي قۇجات حازار قاعاناتىندا پاتشا مەن حان قاتار بولعانىن، ناقتى بيلىك پاتشادا ەكەنىن، ال حان تەك بيلىك سيمۆولى مىندەتىن اتقارعاىنىن جەتكىزەدى. انىعىندا، حان پاتشانىڭ تۇتقىنى ەكەن، ىرىمشىل حالىق نەمەسە پاتشا قالاسا حاننىڭ كوزىن جويا الادى. انىعىندا، حازار قاعاناتىن ەۆرەي ۇلتىنان شىققان پاتشا بيلەگەنىن، ولار، مەملەكەتتە اسىلۇيالىق زاڭدى بيلىك ءداستۇرى ساقتالعانىنا حالىقتى سەندىرۋ ءۇشىن تۇركى اشينا توبى وكىلىن حان رەتىندە جاندارىندا ۇستاعانىن كورەمىز. قازىر الەمدى بيلەيتىن ەۆرەي توپتارى ەڭ العاش رەت حازار قاعاناتىندا وزگە جۇرتتاردى بيلەۋ تاجىربيەسىنەن وتكەن ەكەن. ولار ەجەلدەن ەۋرازيا ايماعىن بيلەپ كەلگەن اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ تاجىربيەلەرىنەن ساباق العان دەۋ ورىندى.

تات قىزىنىڭ بالاسى، ياعني، اناسى ەۆرەي بولعان تەمىرلان دا تاققا شىڭعىسحان ۇرپاعىن وتىرعىزىپ، ءوزى ونىڭ سىرتىنان تولىق بيلىك جۇرگىزگەنى بەلگىلى. تەمىرلاندى بيلىككە جەتكىزگەن ناعاشى جۇرتى ەكەنىنە جانە ول ناعاشىلارىنىڭ اقىلىمەن بيلىك ەتكەنىنە بۇحار ەۆرەيلەرىنىڭ سول زاماندى «التىن عاسىرىمىز» دەپ تانيتىنى، تەمىرلاننىڭ ەۆرەي مەن حريستياندارعا تيىسپەي، نەگىزىنەن مۇسىلمان حالىقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتقانى، ەۋروپالىق حريستيانداردىڭ كرەست جورىقتارىنا توسقاۋىل بولعان بايازيت سۇلتاننىڭ ەلىن ويرانداعانى، حريستياندىق جايلاعان رەسەي كنيازدىكتەرىنىڭ توپتاسىپ قاۋىپتى كۇشكە اينالۋىنا توقتاۋ بولعان التىن وردانى ءبىرجولاتا كۇيرەتكەنى كۋا. دەمەك، تەمىرلاننىڭ ناعاشى جۇرتى – حازار قاعاناتىن بيلەگەن اتالارىنىڭ ۇلكەن تاجىربيەسىن پايدالانعان.

تيت پاتشانى (يۆان گروزنىي) ۋلاپ ءولتىرىپ، رەسەي تاعىنا حريستيان ءدىندى اۋلەتتى وتىرعىزعان (اسىلۇيا ديناستياسىنان بولماعان رومانوۆتار اۋلەتى)  يەزۋيد وردەنى دە حازار قاعاناتىن ايلامەن بيلەگەن اتالارىنىڭ تاجىربيەلەرىنە ارقا سۇيەگەن. رەسەي بيلىگىندە وتىرعاندار اسىلۇيا توبىنان ەمەسىن تۇسىنگەن ەمەليان پۋگاچەۆ باستاعان كازاكتار يەزۋيدتەردىڭ ۇرەيىن ۇشىرعانى تۇسىنىكتى. رەسەي ايماعى التىن وردا بيلىگىندە بولدى، ودان كەيىن قاسىم حان زامانىندا قازاق حاندىعىنا باعىنىشتى بولعان. قاسىم حاننان كەيىن ونىڭ ۇلى ماماي حان موسكۆا پاتشالىعىنا ريۋريك اۋلەتىنەن ءوز جيەنىن وتىرعىزعان جانە رەسەي پاتشالارى قازاق حاندىعىنا ۆاسسالدى باعىنىشتا بولدى.

رەسەي حالقى قازاق حاندىعىن «قاسىم حاندىعى» دەپ اتاعان. دەگەنمەن، ونىڭ قازاق حاندىعى ەكەنىن بارشا جۇرت جاقسى ءبىلدى. تيت (يۆان گروزنىي) پاتشانىڭ ءوزى قاسىم حاننىڭ ۇرپاعىن بۇكىل رەسەيدىڭ زاڭدى بيلەۋشىسى دەپ مويىنداعانى ءمالىم. ويتكەنى، رەسەي بيلەۋشىلەرى قازاق حاندىعىنا ۆاسسالدى باعىنىشتا بولاتىن. ول – بەكبولات اسۇيمەن دەگەن ادام، ياعني، ءوزىن ءاسۇي-اسىلۇيا ادامى دەپ تانىعان (ونى يەزۋيدتەر بەكبولات سيمەون(وۆيچ) دەپ تاريحقا ەنگىزگەن). پۋگاچەۆ تە جانە وعان ەرگەندەر دە كازاكتار ەدى، ولار شوقىنعان قازاقتار بولاتىن. رەسەي تاعىن يەلەنگەندەر قاسىم حان مەن ماماي حان وتىرعىزعان اۋلەتتەن ەمەستىگىنە ولاردىڭ كوزدەرى جەتتى (اسىلۇيالىق ريۋريك توبىنان ەمەستىگىنە). ولار قازاق حاندارى ەنگىزگەن ءداستۇردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كوتەرىلدى، ولاردى باسقانىمەن بۇلىك قايتا شىعۋى مۇمكىن ەكەنىن يەزۋيدتەر جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان شۇعىل تۇردە موسكۆا ماڭىنداعى شاعىن قالاشىققا «كاسيموۆسكوە حانستۆو» دەگەن اتاۋ بەرگىزدى. قازاق سۇلتانى وراز مۇحاممەدتى ۇرلاپ اپارىپ سول قۋىرشاق كنيازدىكتىڭ حانى قىلىپ سايلادى.

نەگە تاتار، باشقىر، اۆار-كاباردين نەمەسە قىرىم حاندارى ۇرپاعىن پايدالانبادى. ويتكەنى، رەسەي مەن ونىڭ پاتشالارىنىڭ قازاق حاندارىنا ۆاسسالدىق باعىنۋى ءداستۇر بولىپ قالىپتاسقان ەدى، ونى كازاكتار (شوحىنعان قازاقتار) جاقسى بىلەتىن (تاتار، باشقىر، اۆار، كاباردين، قىرىملاردىڭ وزدەرىنە ەش قاتىسى جوعىن، وزدەرىنىڭ قاسىم حان مەن ماماي حان ەلىنەن ەكەنىن كازاكتار ول زامان ۇمىتا قويماعان). رەسەيلىك يەزۋيدتەر قازاق سۇلتانى وراز مۇحامەد ارقىلى قالىڭ كازاك جۇرتىنا «رەسەيدە ءداستۇرلى قازاق (قاسىم) حاندىعى بيلىگى بارىن» كورسەتۋگە، ياعني كازاكتاردى تىنىشتاندىرۋعا قول جەتكىزدى. ول ايلالارى X عاسىردا حازار قاعاناتىن بيلەگەن اتالارىنىڭ تاجىربيەسىنەن الىنعانى اڭعارىلادى.

 بەكجان ادەنۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz