باس قالانىڭ باستىعى باقىت سۇلتانوۆ كۇنى كەشە عانا اقورداسى بار استاناداعى ءتىل باسقارماسىن جاپتى. شۇرەگەي ءتىلدى شەنەۋنىك قازاق ءتىلىنىڭ قورعانى سانالاتىن سول ءبىر باسقارمانى كەرەكسىز دەپ تاپتى.  سول تۋرالى از-كەم ءسوز قۇرايىق...

استاناداعى ءتىل باسقارماسىن جابۋ كىمگە كەرەك بولدى؟ نە ءۇشىن؟ بۇعان كىم اراشا تۇسە الادى؟ كەشەلى-بەرى كوبىمىز وسى سۇراققا باس اۋىرتتىق.

بۇل تۋرالى اۋەلى بەلگىلى جۋرناليست، ءتىل جاناشىرى، بۇگىندە پرەزيدەنت پارمەنىمەن قۇرىلعان «وتانداستار» دەيتىن قوردا قىزمەت ەتەتىن ءمادي ماناتبەك مىرزا «Facebook» جەلىسىندە جازدى. دابىل قاقتى. اراشا سۇرادى. مىناۋ ماكەڭنىڭ جازعان جانايقايى. كوز جۇگىرتىپ شىعىڭىزدار، اۋەلى...

ەلدى ويلايتىن ەرتەڭشىل اكىم دەپ ماقتاعان باقىت سۇلتانوۆتىڭ بۇگىنگى شەشىمى شىنىمەن جاعا ۇستاتتى. ەلوردامىزدا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى شەشىلىپ قويعانداي، ەندى ءتىل باسقارماسى دەربەس مەكەمە رەتىندە جۇمىس ىستەمەيتىن بولىپتى. بۇل اكىمنىڭ دە ءتىل دەگەندە تىكسىنىپ قالاتىنىن كىم بىلگەن. 

سۇلتانوۆتىڭ شەشىمىنە سايكەس استاناداعى قوعامدىق-يدەولوگيالىق جۇمىستى ەندىگىدە جاڭا قۇرىلعان قوعامدىق دامۋ باسقارماسى جۇرگىزەدى. بۇل مەكەمەگە قوعامدىق دامۋ باسقارماسى، مادەنيەت جانە سپورت باسقارماسى، تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ (مۇراعات) ءىسى باسقارماسى بىرىكتىرىلەدى. اكىمنىڭ بۇل ەكونوميكالىق تۇرعىدا پايدالى، قارجى ۇنەمدەلەدى دەگەنىن ەستىپ جاتىرمىز. ايتسەدە ءتىل ماسەلەسىندە، يدەولوگيا سالاسىندا، اسىرەسە ۇلتتىق سانا قۇلدىراعان قازىرگى كەزەڭدە ۇنەم دەگەندى ايتۋدىڭ ءوزى جاۋىزدىقپەن پارا-پار.

سولتۇستىك ايماقتاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، قايماعى بۇزىلماعان تۇركىستان جانە جامبىل وبلىستارىندا ءتىل باسقارمالارى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ەندەشە استاناعا نە جورىق؟ تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ ارقاسىندا استانا قازاقىلانىپ كەلە جاتقان. ورازكۇل اسانعازى، ەربول تىلەشوۆ، تىلەۋعالي قىشقاشباەۆتاردىڭ باستاماسىمەن قالا كوشەلەرى، اۋداندارىنا قازاقشا اتاۋلار بەرىلىپ، ساۋدا ورتالىقتارى مەن عيمارات ماڭدايشالارىنداعى اتاۋدى قازاقشا ساۋاتتى جازۋ جۇمىستارى قاداعالانا باستاعان. ءتىل باسقارماسىنا جۇرەكتى ازاماتتار جۇمىسقا الىنىپ، ەرىكتىلەر توبى قۇرىلىپ، استانادا ءتىل تازالىعىن تالاپ ەتۋشى جاستار كوبەيگەن. رۋحانيات ورتالىعى اشىلىپ، ۇلت ءۇشىن ماڭىزدى ءىس-شارالار وتكىزىلە باستاعان.

ءتىل مارتەبەسى – ەل مارتەبەسى. ەلباسىنىڭ اۋزىمەن ايتساق: تىلگە دەگەن كوزقاراس – شىنداپ كەلگەندە، ەلگە دەگەن كوزقاراس. قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى. وعان كوڭىل دە، قارجى دا سولاي بولىنەدى،- دەپ مالىمدەگەن دە مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. بۇدان اسىپ قالاي ايتۋعا بولادى. تۇسىنگەن ادامعا بۇل ءجاي ءسوز ەمەس تاپسىرما. سوندىقتان سۇلتانوۆتىڭ بۇگىنگى شەشىمىن اسىعىس جاسالعان قادام دەپ سانايمىن. باسقادان ۇنەمدەسە دە تىلدىك، ۇلتتىق ماسەلەدەن ۇنەمدەۋدىڭ كەرەگى جوق. اسىرەسە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ۋشىققان قازىرگى كەزەڭدە. ءتىل – ۇلتتىڭ سۇيەنەتىن ءتۇپ تامىرى. ەندەشە تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىن دەربەس مەكەمە رەتىندە ساقتاپ قالۋعا ءالى دە بولادى دەپ سەنەمىن. كوپ تۇكىرسە كول دەگەن. ەلدىگىمىزدى بىلدىرەيىك، ەل بولىپ تالاپ ەتەيىك.

ءمادي مىرزانىڭ بۇل ءسوزىن ءبىز دە قۇپ كوردىك. الىپ-قوسارىمىز جوق. قازاقىلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان تۇركىستان، جامبىل سەكىلدى وبلىستاردىڭ ءوزى ءتىل باسقارماسىنىڭ قىزمەتىنە مۇقتاج بولىپ وتىرعاندا ايىر ءتىلدى استاناعا نە جورىق؟

ول از دەسەڭىز، قايسىبىر جىلى الماتى وبلىسىندا ءتىل سارايى سالىندى. تالدىقورعاننىڭ قاق تورىندە. اقىندار مەن باتىرلار تۋعان جەتىسۋدىڭ ءوزى تىلگە دەگەن قۇرمەتىن وسىلاي كورسەتتى. ءبىز بىرەۋدى اسىرا ماقتاپ، ەكىنشىسىن داتتاعالى وتىرعانىمىز جوق. مىسال كەلتىردىك.

«مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىك گيمن، ەلتاڭبا مەن تۋىمىز سەكىلدى مەمەلەكەتتىك نىشان. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى وقۋ، ۇيرەنۋ، ونى قادىرلەپ، قاستەرلەۋ قازاقستاندى مەكەن ەتكەن ءاربىر ۇلت وكىلىنىڭ قاسيەتتى بورىشى بولۋى جانە مەملەكەتتىك ءتىل ەلىمىزدى مەكەن ەتكەن ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىن ءتۇسىنىستىرىپ، دوستاستىراتىن، ىنتىماعىن جاراستىراتىن ۇيىتقى بولۋى ءتيىس». بۇل دا پرەزيدەنتتىڭ ءسوزى. بىلتىر عانا باس قالاعا باسشى بولعان باقىت مىرزا سۇلتانوۆ باستىعىنىڭ وسى ءسوزىن ەستىمەسە كەرەك. ەستىسە، ءوستىر مە ەدى؟!

پرەزيدەنت نازارباەۆ بۇل سوزىمەن – ەلىمىزدىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە ەكەنىن ايتقان ەدى.

جوعارىدا تالدىقورعانداعى ءتىل سارايىن ءسوز ەتتىك قوي. ونى سالعان سەرىك ۇمبەتوۆ ەدى. قازىر بۇل ورتالىقتىڭ اۋدارما، ونوماستيكا، مەتوديكالىق كومەك كورسەتۋ سياقتى بولىمدەرى ءتىلىمىزدىڭ وركەندەپ، دامۋىنا جاعداي جاساپ وتىر.  قازاقستاننىڭ جەر-جەرىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى وركەندەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ورتالىقتارى اشىلىپ جاتىر. بارلىعىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرمىز. «بارەكەلدى!» ايتىپ جۇرگەنىمىز دە راس.

«ءيتىڭ جامان دەگەندە ولگەنىم-اي» دەمەكشى، ەندى كورمەيسىز بە، باسقالارعا ۇلگى ەتكەن باس قالاداعى باقىتتىڭ ءوزى نە ىستەپ وتىرعانىن؟!

باقىت سۇلتانوۆ تۋرالى ايتايىقشى، ەندى. بۇل باقىت قازاق ءتىلىنىڭ باقىتى ەمەس، سورى بولىپ كەلگەن سىڭايلى. سۇلتانوۆتىڭ سىيىنارى باسقا، سورتى بوتەن، سالتى بولەك پە، ايتەۋىر ءتىل باسقارماسىن جاۋىپ تىندى.

بۇل سۇلتانوۆ بۇرىن مينيستر بولىپ قىزمەت قىلعان. قارجى، ەكونوميكا مينيسترلىكتەرىندە كىشى مينيستر، سوسىن مينيستر بولعان. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ دە تابىلدىرىعىن اتتاعان. پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسى دە بولعان.

پرەزيدەنتتەن ەكى ەسكەرتۋ الىپ، اقىرى استانا اكىمدىگىنەن ءبىر-اق شىقتى.  ول استانا اكىمى بولىپ، 2018 جىلدىڭ 11-قىركۇيەگىندە تاعايىندالدى. استانانى «ولاي قىلامىن دا، بۇلاي قىلامىن» دەپ قىرۋار ءسوزىن شىعىنداپ، ەسەپ بەرگەن وتكەندە. ول ەسەبىن ەلباسىنىنا دا كورسەتكەن.

جالپى باكەڭ مينيستر بولىپ تا قارىق قىلماعان. ماجىلىسمەندەردىڭ سىنىن كوپ ەستىگەن. نىعماتۋليننەن تە تاياق جەگەن. ءسوزىمىز سۇيىق شىقپاسىن، سولاردىڭ بىرنەشەۋىن ەسكە تۇسىرەيىك...

ول مينيسترلىكتى شامامەن 5 جىلداي باسقاردى. پرەزيدەنتتەن 2 ەسكەرتۋ الدى.

1. 2016 جىلى استاناداعى پانتەوننىڭ سالىنۋىنا 79 ميلليارد تەڭگە جۇمسالاتىنى قوعامدى شۋ بولدى. سول كەزدەگى مينيستر سۇلتانوۆ كوزى باقىرايىپ، «تۇك بىلمەيمىن»، «ەستىمەدىم»، «كورمەدىممەن» قۇتىلعان.

«قۇنى 79? ءبىزدىڭ قاراۋىمىزعا بۇنداي قۇجات ءالى كەلگەن جوق. بۇل تالقىلاۋ اكىمشىلىك دەڭگەيدە ءجۇرىپ جاتىر. ءبىز سوماسىن ءالى كورگەن جوقپىز» دەگەن.

2. ودان كەيىن «قورعاستا» كەدەندىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى. بۇل قۇجاتتى دەپۋتات ازات پەرۋاشەۆ «ەرسى ءارى بەلدەن تومەن ارەكەت» دەپ باعالادى.  باكەڭنىڭ بۇيرىعى بويىنشا كەدەنشىلەر اركىمنىڭ جەكە زاتتارىن اقتارىپ كورىپ، ءىش كيىمدەرىنە دەيىن قول جۇگىرتە الاتىن ەدى.

3. سۇلتانوۆقا ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلين ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە سوگىس ايتقان. مىڭگىرلەپ سويلەگەنى ءۇشىن ءماجىلىستىڭ تاياعىن جەگەن.

اسىرەسە، بيۋدجەتتى يگەرە الماۋعا قاتىستى دەپۋتاتتار ساۋالىنا جاۋاپ بەرە الماعان. مينيستر سۇلتانوۆقا  توراعا نىعماتۋلين اشۋلانىپ، «بارلىعىن سۇيىلتىپ جىبەردىڭىز» دەگەن. ءسويتىپ، ساۋالعا ناقتى جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتكەن.

4. نىعماتۋليننەن ۇلتتىق كومپانيالاردى جەكەشەلەندىرۋگە قاتىستى جاۋابى ءۇشىن دە ۇرىس ەستىگەن.

«جاۋابىڭىز تۇككە العىسىز. ءسىز نە ناقتى جاۋاپ بەرىڭىز نەمەسە جاۋاپ بەرمەڭىز، مينيستر مىرزا!» دەگەن ەدى قاتقىل داۋىسپەن سول كەزدە.

5. مەملەكەت اقشاسىن وڭدى-سولدى جۇمساعانى ءۇشىن پرەزيدەنتتەن دە ءسوز ەستىگەن.

«سەن ءوزىڭ بارلىعىن تاراتىپ بەرەسىڭ. ساعان مەملەكەتتىڭ قالتاسىنداعى اقشا تابىستالدى. قازىنا اقشاسى تابىستالدى» دەگەن ەدى پرەزيدەنت.

6. ارادا ەكى-ءۇش اي وتكەن سوڭ، نازارباەۆ سۇلتانوۆقا تاعى ءبىر ەسكەرتۋ جاسادى.

«مەن ءبىر رەت ايتتىم. اقشانى ۇنەمدەپ جۇمساۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتىم. مىنە، ەكىنشى رەت ايتىپ وتىرمىن. ءۇشىنشىسى سوڭعى بولۋى مۇمكىن» دەگەن ەدى.

ايتپاقشى، وتكەندەگى استاناداعى بەس بالانىڭ قازاسى كۇللى جۇرتتى دەلسال كۇيگە ءتۇسىردى. اقىرى قالاي اياقتالعانىن جاقسى بىلەسىزدەر. مىنە، سول ءبىر شەتىن وقيعا بولعان شاڭىراققا باكەڭ باس سۇقپاعان دا. قاراماعىنداعىلارعا تاپسىرما بەرىپ، بارلاتىپ قايتقان.

مىنە، باكە سونداي «كەرەمەت» ادام، «مىقتى» مينيستر.

ءبىزدىڭ باكەڭ سونداي ادام... مىقتى عوي، شىركىن... نەسىن سۇرايسىز؟ ەندى مىنە، قارجى مينيسترلىگىن باسقارىپ، قارىق قىلماعان ادام، باس قالاداعى ءتىل باسقارماسىن جاۋىپ تىندى... وكىنىشتى...

باكەڭنىڭ وزىنە تۇسىنىكتى تىلمەن تۇيىندەسەك، «ەدريت تۆويۋ...!»

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz